АЛАШ АРЫСТАРЫНЫҢ ЛАТЫН ӘЛІПБИІ ЖАЙЛЫ ПІКІРТАЛАСЫ

Ғылым-білімнің есігін ашатын кілті іспеттес жазу-сызудың рухани өміріміздегі маңызы зор. Өз дәуі­рінің өзекті мәселелерін дер кезінде көтеріп отыратын қазақ баспасө­зі­нің назарынан әліпби мәселесі тыс қалған емес. Тарих беттеріне үңілсек жазу, әліпби мәселесі ауық-ауық пі­кірталас тудырып отырған күрделі мәселенің бірі болып саналды. Қа­зақ даласына ислам дінімен бірге енген араб жазуы он ғасырдан астам қолданыс тапты. Қазақ жерін отарлап алған Ресей патшалығы түркі ха­лықтарын рухани біріктіріп отыр­ған араб жазуының орнына орыс жазуын енгізуді көздеді. Миссионер ғалымдар араб таңбаларының қазақ тілінің дыбыстық жүйесін нақпа-нақ бейнелеудегі олқылықтарын көлденең тартып кириллицаға кө­шіру­ге әрекеттенді. XIX ғасыр ба­сын­дағы қазақ оқығандары сан ғасырлар бойы пайдаланып келген араб таңбаларының кемшіліктерін жою­ға тырысты. Олар өз ойларын «Түр­кістан уәлаяты»,  «Дала уәлаяты», «Ай­қап»,  «Қазақ»  сынды басылым­дар­­­да ортаға салды. «Дала уәлаяты» газетін шығарушы­лар­дың бірі Д.Сұлтанғазин аталған ба­сы­лым­ның 1899 жылғы 22,23 сандарында басыл­ған мақаласында қазақ тіліне орыс әрпін пайдалану керек пе  әлде араб жазуын жетілдіріп қолдана беру қажет пе деген мәселені талқылайды. Автор қазақ халқы басқа түркі халықтары сияқты араб таң­ба­ларын пайдаланып келгенін, оны тастап басқа әліпбиді аламыз дейтіндерге қо­сылмайтынын айта келіп: «Себебі қазақ білмейтін бір бөтен әліпби шығарғанша, бұрынғысын түзеткені жақсы»,  – дейді. Қа­заққа орыс әріптерін енгізуді ұсынатын мис­сионер ғалым Н.Ильминскийге қатыс­ты көзқарасын былай аңғартады: «Бір білімді адам Ильминский деген қазақ сөз­дерін орыс әріптерімен жазса керек, орыс әріптеріне бірақ өзгертсе керек дейді. Бұл кісінің сөзі де онша келісімді емес. Себебі бұл Ильминский орыс әліпбиіне көп латын әріптерін қосады және орыстың өз әріп­терін біртүрлі қылып өзгертіп, орыс әліпбиін тым қиын қылып жібереді». Д.Сұл­танғазин қазақ сөзін жазуға өзгеріссіз алса, орыс, латын таңбаларының да сәйкес келе бермейтінін, жаңа алфавит қабылда­ғаннан гөрі «қазақтардың не заманнан бері ғадет алып үйренген» араб әліппесін қазақ тіліне лайықтап бірақ өзгерту туралы ұсыныс жасайды. «Солайша өзгерткен уа­қытта,  –  деп жазады ол,  – араб қаріптері мұ­нан да жақсы болар еді». Осы мазмұндас пікірді 1912 жылы  «Қазақ» газетінде ба­сыл­ған А. Байтұрсынұлының «Бастауыш мек­теп» деген мақаласынан да аңғарамыз:  «...қазақты орысқа аударамыз деген пікір бәрін бүлдіріп отырған. Сол школдар арқылы қазақ тілін жоғалтып, орыс тіліне түсіреміз дейді, қазақ тұтынып отырған араб қарпін тастатып, орыс қарпін алдырамыз дейді. Сол үшін балалар ана тілімен оқымай, орыс тілімен оқысын. Ана тілімен оқыса да, орыс қарпімен оқысын дейді. Өкіметке керегі мемлекеттегі жұрттың бәрі де бір тілде, бір дінде, бір жазуда болу. Ал халыққа керегі  –  өз діні, тілі, жазуының сақ­талуы»  деп қазақтың  дініне, тіліне, жазуы­на төніп келе жатқан қатерді ескертеді. Кеңес үкіметі орнағаннан кейін де әліп­би мәселесі күн тәртібінен түспегенін сол тұстағы баспасөз материалдарынан көруге болады. Ал  КСРО құрамына енген түркі халықтарын араб таңбаларынан латынға көшіру мәселесі көтерілген тұста қазақ зиялыларының арасында қызу пікірталас туындады. 1923-1929 жылдары қазақ баспасөзі «арабшылдар» мен «латыншылдар» пікірталасына кеңінен орын берді. «Еңбекші қазақ», «Ақ  жол», «Сары арқа», «Жаңа мектеп», «Жаршы»  сынды басылым­дарда  А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Дулатұлы, Е.Омарұлы, Н.Төреқұлұлы, Ә.Байділдаұлы  секілді арыстарымыздың аталған мәселеге қатысты жарияланымдары жарық көрді. Белгілі қоғам қайраткері, журналист Әбдірахман Байділдин «Еңбекші қазақ» газетіндегі «Біздің жобамыз» атты мақаласыңда Мәскеуде қызметте және оқуда жүрген қазақ жастарының латыншылдар ұйымын ашқанын айта келіп, күн тәртібінде бұл мәселенің қойылу себебін былай түсіндіреді: «Елді сауаттандыру керек. Бұл игі істі тездетуге араб әрпі жарамсыз, тез хат танытып, тез жаздыруға қолайсыз. Оның баспа ісіне де кедергілері көп. Саны 24-28, ал басуға, жазуға келгенде 100-ден асады. Шым-шытырық нүктелер көп, жазу оңнан солға қарай, ал цифрлар солдан оңға қарай оқылады, пән белгілеріне жарарлық таңбалар жоқ».  Ә.Байділдаұлы ескі әріптерді жамап-жасқап кәдеге асы­райық дегендерді алға қарай дамуда «жауыр ат пен шиқылдаған сынық арбаны» тастағысы келмегендер яғни арабшылдар, ескішілдер, ал латын әрпін  «өзі жүйрік, өзі берік отарбаға»  теңеп, мұны жақтаушылар «жаңашылдар»  деп баға береді. «Осы жүй­рік көліктерге мінуден қорықпайық, бола­ша­ғы зор, көптің құралы латын әріптерін үй­реніп, мәдениетті жұрттармен тез жа­қындасудың жолына түсейік. Бұл жол адас­тырмай азаттыққа апаратын төте,  дұрыс жол» деген пікірде болды. Ахмет Байтұрсынұлы «Ақ жол» газетіндегі «Баспа қаріптерін түзету туралы» тақы­рып­ты мақаласында «Әзербайжан жобасы латын қарпін алу болса, ол тіпті алынбайтын жоба ғой. Халыққа хат таныта алмай жүргенде, хат білгендерімізден айырылып қалуымыз мүмкін»  деген пікірін білдіреді. Ғалым араб таңбалары бір тұрпатты болғанда баспа ісіне, хат танытуға әкелетін пайдасы мол екенін айтады. Оған дәлел ретінде Қазақ-қырғыз білімпаздарының тұңғыш съезінде жасаған баяндамасында жасаған тұжырымдарына тоқталады. Аталған съезд әліпби, қаріп мәселесіне байланысты ашылатын болғандықтан, оның қарсаңында «латыншылдар» да, «арабшылдар» да өз пікірлерін баспасөз беттерінде жариялады. Жүсіпбек Аймауытов «Жазу мәселесі туралы соңғы сөз» деген мақаласында «Ақаңның жазба мәшинеге арнап шығарған таңбалары қабылдансын» дей келіп, съезд қарсаңында латын қарпіне көзқарасын да ашық айтады. «Жүзден төрт-ақ адам хат танитын қазақтың көзін ашамыз деп жүргенде, біржола жаңа қаріпке түсіп кетсек, сол төртеуін соқыр қылып алу қаупі бар». Осы тұста айта кететін бір мәселе, Кеңес үкіметі орнағаннан кейін кеңселердегі жазу мәшинелеріне төрт түрлі болып келетін араб таңбалары үйлес­педі. Қазақ әліпбиін жазу мәшине­леріне ыңғайлап өз жобаларын ұсынушы­лар Жантөрин, Ахметжанов, Алпаров және Байтұрсынұлы сынды азаматтар болды. Ж.Аймауытов Байтұрсыновтың осы жобасын айтады. Мәскеуде, Ташкентте латыншылдар ұйым­дары құрылды. 1924 жылы маусым айын­да Орынборда өткен Қазақ-қырғыз білім­паздарының тұңғыш съезінде осы мәселе кең көлемде талқыланды. Съезде баяндама жасаған Ахмет Байтұрсынұлы түрік жұртының тоқсан пайызы араб таң­баларын пайдаланып келеді, әр­қай­сысының хат мәдениеті бар, бір әріпті тастап екінші әріпті ала қою оңай жұмыс емес, мұндай қаржы мен қайрат қазақ түгіл, түріктің қай жұртында болса да жоқ дегенді айтады. Ғалым сол тұстағы қазаққа латын әліпбиіне көшуден гөрі, қазақ тіліне ыңғайлап жасаған өз әліпбиінің (төте жазудың) тиімді екенін жан-жақты ғылыми негізде дәлелдеуге тырысады. Аталған жиында  латын әліпбиіне көшуді ұсынып Нәзір Төреқұлов сөйлеген сөзінде «Біз латын әрпін қазаққа күшпен алдыр­ғалы отырғанымыз жоқ. Латын әрпі үй­рену-жазуға тым пайдалы, жеңіл. Түрік әрпінің біреуі төрт түрлі, латындікі бір ғана түрлі» деп араб таңбаларына қара­ғанда латын әліпбиінің баспа ісіне, бала оқытуға жеңілдігін дәлелдеуге тырысады. Осы съездегі қызу тартыс жайлы қаламгер Ерғали Алдоңғаров «Еңбекші қазақ» газетінде былай деп жазды: «Ахметті жақтап талай шешендер түрлі дәлелдер келтіріп, мысалыға қаріп белгілерін, сан белгілерін, қаріпті жию, теру жеңілдігін айтты. Латын қарпін қолдануға әлі ерте, орыс халқы алмағанда біз неге аламыз, қаріпке қызы­ғып, мәдениетімізден айырыламыз деген түрде қарсылық білдірді. Съез мәселені баспасөз бетінде еркін талқыға салу қа­жетін, сондай-ақ Астрахан және Қарақал­пақ қазақтарын қосып, толық съез шақы­рылатыны жөнінде қаулы шығарды». Қа­ламгер Ерғали Алдоңғаров «Еңбекші қа­зақтың» жауапты хатшысы бола жүріп, ха­лыққа мәселенің мән-жайын түсіндіруді өзіне борыш санаса керек. «Өнердің басы – әліпби» (14.02.1926) деген мақаласында «Заман талабы, өркениетке жету жолы – латын таңбаларына көшу болып отыр. Партия жолынан таймай, бірте-бірте осы әріпке көшкеніміз жөн, керітартпалыққа салынбалық», – деп басу айтады. «Еңбекшіқазақ» газетінде Мәжит Үм­бет­ұлы деген оқырман былай деп жазады: «Латын қарпі, араб қарпі деген әңгіме бас­талып жүр. Араб қарпінен неге қаштық? Орыстың миссионерлері Елменский шы­ғарған қаріптен Ахмет Байтұрсынұлы қа­зақ тіліне икемдеген араб қарпі қазақ хал­қ­ына аса қолайлы тиген жоқ па?» Міне, осы секілді түрлі пікірлер қай­шы­лығы туатыны дәл қазіргідегідей заңды құбылыс екенін жоққа шығара алмаймыз. Әрине, пікірталас тегіннен-тегін тумайтыны белгілі. Арабқа қарсылардың басты дә­лелдері: араб таңбаларының төрт түрлі болып жазылуы. Оның техника құю, теру жұмыстарына келтіретін кемшіліктері еді. Араб таңбаларында қалуды жақтаушылар басқа әліппе алғанша, арабтікін жекелейік, кемшілігін түзетейік дегенді айтқан. «Латын әрпі жайында» («Еңбекші қазақ» 24.02.1927) деген мақаласында Жан Ахмет есім­ді автор латын әрпі жазуға жеңіл, қо­лай­лы деген латыншылдардың пікірі негізсіз, дұрыс емес дейді. Латын әріптерінің көлденең сызықтары мен құйыршықтары толып жатыр деп мысалдар келтіреді. Балаға үйретуге жеңіл дегендері де бос сөз. Ахмет Байтұрсынұлының төте жазуы өте қолайлы, оңтайлы деген пікірін автор орын­ды дәлелдейді. Аталған мақалада ла­тыншылдардың бірқатар пікірлеріне той­тарыс береді. Латыншылдар тарапынан Нәзір Төре­құлов «Тағы да жаңа әліпби туралы» («Ең­бек­­ші қазақ» 21.02.1927) деген мақаласында латын қарпіне көшу мәселесі Қырғыз, Өзбек, Түрікмен, Қарашай секілді шығыс елдерінің бірсыпырасында көтеріліп,  қолдау тауып отырғанын айтады. Автор қазақ зиялыларының, оның ішінде Ахмет Байтұрсынұлының латын әрпін алуға «құбыжықтан» артық қарсы болып отыр деп ренжиді. Қошке Кемеңгеровтің «...мұн­дай өзгеріс жасауға қазақтың қалтасы тайыз, күші келмейді» сынды, Елдес Ома­ровтың «... қазаққа жаңа әріптің керегі жоқ, біздің маңдайымызға біткен ұлт әрпіміз бар. Өгей әріп қазаққа жанаспайды» деген көзқарастарын Нәзір Төреқұлов қатты сынайды. Әліпби мәселесі жөнінде 1926 жылы наурыз айында Баку қаласында Түрік білім­паздарының съезі болды. Аталған  жиын­ға  Қазақстаннан Ахмет Байтұр­сын­ұлы, Біләл Сүлейұлы, Елдес Омарұлы, Әзиз Байсейітұлы барды. Съезге түрік нәсілді ұлттардың көбінің өкілдерімен қоса Бартольд, Олденбург, Крымский, Менсель сынды батыс халықтарының профессорлары да қатысты. Съезде қосымша баяндама жасаған Әлімжан Шарапұлы «...емле түзеу жүзінде түрік жұрттарының алда­ғысы қазақ. Қазаққа латынға көшіп, көп қаражат, шығын шығарудың қажеті жоқ. Латын қарпінің қазіргі қарпімізден артық­шылығы шамалы» дегенді айтты. Ахмет Байтұрсынұлы да азғантай күшімізді мектеп үйлерін салу мен оқулықтарға жұм­сауы­мыз керек. Қаріп мәселесіне мұқтаж­дық туып отырған жоқ дегеннен танбады. Нәзір Төреқұловты қолдаған «латыншыл» қаламгер Абдрахман Байділдин «Жаңа әліппе туралы» (1928 ж.) деген кіта­бын­да арабшылдардың бірқатар пікірлерін өткір сынға алды. Қаріп мәселесі төңі­ре­гіндегі қазақ зиялылары Қызылордада, Таш­кентте бас қосқан жиындарда Міржа­қып Дулатов пен Қошке Кемеңгеров латыншылдарды халықтың мәдени және әлеу­меттік жағдайын ескермегендіктен «...же­лікке ерген демогоктар» дейді. Латыншыл Әбдірахман Байділдин осы пікірге Ә.Бөкейханов («Қыр баласы» деп көрсетеді) пен Елдес Омаров та қосылғанына қын­жылады. Әбдірахман Байділдин «Қазан төң­керісінен кейін еңбекшілердің шаруа­шылығы дамыды, мәдени тілектері өсті. Оны орындауға араб әрпі жарамсыз. Латын таңбаларына көшу «желіккендік емес, заман талабы» дегенді айтады. 1927 жылдың қысында Қызылордада өткен айтыста арабшыл Ілияс Ахметұлы латын әрпін алу мәселесі Қазан төңке­рі­сі­нен кейін туып отырған, патша отаршыл­дық саясатты күшейткен заманда туындады депті. Оның пікірінше, орыс патшасы та­тарды жеңіп, Азияны өзіне қаратып, латын әрпінің бір тарауына орыс әрпін алдыруға күш салған. Орыстың миссионерлері азғырып, дінін, тілін бұзу үшін оларға лайықтап дербес әріп шығарды. Ла­тын әрпі түсін бояп келген орыс әрпі деген пікірін ашық айтты. Ал  Ә.Байділдин бұл пікірге «латыншылдар-миссионерлер, латын әрпін алу – отаршылдық дегенге қазіргі заманда кім сенеді?» деп таңданады. Ілияс Ахметұлының бұнысы «дүмшелік» деп түйіндейді. Ақиқатына келсек, Ілияс Ахметұлының «отаршылдық» дегені жаны бар сөз. Халықты сан ғасырлар бойы пайдаланып келген жазуынан айыру, қорда­ланған жазба мұрадан қол үздіру, өткенін өшірумен, рухани тамырынан айырумен пара-пар емес пе? Смағұл Сәдуақасовтың «...латын әрпін алудың саяси қорқынышы бар, молдалар қарсы болады. Араб таң­ба­лары ислам дінінің таянышы, әріптен қол үзсек дінімізден де қол үземіз» деген көз­қа­расын Ә.Байділдин мен Н.Төреқұлов «ескішіл», «діншіл» деп жерден алып, жерге салады. Сондай-ақ  Ж.Аймауытов, Қ.Ке­мең­геров, М.Дулатовтардың латын әрпін алсақ, халық жаппай сауатсыздыққа ұрынады деген ескертпелерін халықты үркіту үшін айтылған деп санайды. Қошке Кемеңгеров пен Міржақып Ду­ла­тов «латын әрпін алуға ерте, алдымен одан басқа керектерімізді орындауымыз ке­рек» деген мәселе көтереді. Оларға Нәзір Тө­реқұлов «неге ерте, неге кеш емес? Бұ­ла­рыңыз дұрыс десек қалыңмал алу әдетін жою да ерте, қазақтың республика болуы да ерте,  Мадияр мен Қошмамбеттердің «ла­пылдап» қарсы шығулары да ерте» деп жауап қайтарған. 1927 жылы Қызылордада шыққан «Әліп­пе айтысы» деп аталатын жинаққа араб­­­­шылдардың да, латыншылдардың да пі­кір­лері толық енгізілді. Ахмет Бай­тұр­сын­ұлының араб әліпбиін жақтаған баян­да­масын, Телжан Шонанұлының латын таң­баларын жақтап сөйлеген сөзін, сон­дай-ақ  Омарұлы Елдес, Ермекұлы Әлімқан, Бұралқыұлы Мұстапа, Байтасұлы Абдулла сынды қаламгерлердің пікірлерін ұсынған. Бірнеше сауат ашу құралдарының авторы, қаламгер Телжан Шонанұлы әліпби мә­селесі көтерілгелі бері пікірталасушылар емле мен әліпбиді шатастыруда дей келіп, «Емлеміз жақсы дегенге қосыламыз. Бірақ таңбамыз, әліппеміз, арабымыз жақсы дегенге қосылғым келмейді. Орыс жолдас­тар: қазақ латын әліппесін алса, қазақша тез үйренеміз дейтін көрінеді. Бұл тіл мен әліппені шатастыру болады. Бұл да дұрыс емес. Осындай шатастырулар арабшыл жолдастар арасынан көбірек табылады» деп Елдес Омаровтың «латыншылдар ғылым терминдерін қазақшалауға қарсы» деген пікірін теріске шығарады. Телжан Шонанұлы әліппе өзгерсе тіл өзгереді дегендердікі жөнсіз деген тұжырымға келеді. Қаламгер қай әліпби тілге үйлесімді, жазуға жеңіл, сауат аштыруға қолайлы, баспа ісіне тиімді деген мәселелер төңірегінде өз тұ­жы­рымдарын айта келіп,  Ахмет Байтұр­сын­ұлының бірқатар ұстанымын теріске шығарады. 1928-29 жылдары латын-қазақ әліп­биін жасаушылардың бірі Халел Досмұ­хамед­ұлы болды. X.Досмұхамедұлы қазақ халқы қолданып отырған араб таңбаларын тастап, латын қаріптерін алуға қарсы бол­ғандығын мынадай пікірінен аңғартады: «...Нәзір айтқандай, менің латын әрпін алуға қарсы екенім рас. Бірақ латынға қар­сы екенімді біле тұра маған латын әріп­терінің жобасын жазып беруге тапсырған соң, сол жобаны жасағаным да рас». Сөзінің соңында қайраткер ғалым «...жазу мәселесі өте зор мәселе. Оны жете тек­серіп барып шешу керек» деп ескертеді. Латын қарпіне көшуге байланысты пі­кірталас 7-8 жылға созылды. Қазақ зия­лыларының көпшілігінің қарсылығына қарамастан қазақ елі 1929 жылы 24 қаң­тарда Қазақстан Орталық кеңес комитеті IV сессиясының қаулысымен латын қар­піне көшірілді. Жаңа әліпті мерзімді басылымдар арқылы насихаттау бағытында Орталық жаңа әліпби комитеті 1929 жылы «Жаршы»  журналын шығарды. 1935 жылы жаңа қаріпті насихаттау мақсатында  «Төте оқу»  газеті жарық көрді. Аталған басылым 1939 жылдың наурыз айынан 1941 жылдың сәуіріне дейін «Сауатты болуға көмекші» деген атпен шығып келді. 1941 жылы «Жаңа жазу»  деп өзгерді. Қашанда өз заманының өзекті проблемаларын көтере білген қазақ баспасөзінің бетінен әліпби мәселесі, ол жайындағы қызу пікірталастар ауық-ауық көрініс бе­ріп отырды. Өйткені жазу, әліпби әрбір ха­лықтың рухани және мәдени өсуімен қатар даму деңгейін көрсететін аса зор әлеуметтік мәні бар құбылыстың бірінен саналады. Оның кешегісі мен бүгінгісінің қоғамымыздың даму заңдылықтарымен бірге өзгеріске ұшыраған өзіндік тарихы бар. Түркі халықтарының әліпбиі отарлау­шы елдердің жойқын күшімен сан түрлі өзгеріске ұшырап, тағдыр тәлкегін бастан кешірді. Еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін жазу алмастыру мәселесі тағы күн тәртібіне қойылып, осыған қатысты әртүрлі пікірлер баспасөз бетінде көрініс берді. 1993 жылы 30 желтоқсанда белгілі фи­ло­лог Әбду-әли Қайдар «Ана тілі» басылы­мындағы «Кемел елге, кемел әліпби керек»  деген  Елбасына арналған ашық хатында латын таңбаларына көшуді ұсынған болатын. Осы ұсыныстан кейін әліпби ауыстыру мәселесіне қатысты баспасөзімізде төрт түрлі пікірдегі жарияланымдар орын алды. Біріншісі, латын таңбаларына көшуді ұсынушылар.  Екіншісі, кириллица таңба­сын­да қалуды жөн көретіндер пікірі. Үшін­шісі, Ахмет Байтұрсынұлы түзген төте жазу­ға ауысуды дұрыс санайтындар. Төр­тін­шісі, көне түркі жазуына көшуді қол­дайтындар. Осы пікірлердің қайсысы дұрыс, қай­сысы бұрыс екенін анықтап, сараптама жа­сап, баға беретін уақыт келді. Қазақстан халықтары ассамблеясының XII сессиясында Елбасы сөйлеген сөзінде бес мәселеге ерекше тоқталып өтті. Со­лар­дың бірі латын әліпбиіне көшу мәселесі бол­ды. Президент өз сөзінде «Қазақ әліп­биін латынға көшіру жөніндегі мәселеге қай­та оралу керек. Бір кездері біз оны кейін­ге қалдырған едік. Әйтсе де, латын қар­пі коммуникациялық кеңістікте ба­сым­дыққа ие. Және де көптеген елдер, соның ішін­де посткеңестік елдердің латын қар­піне көшуі кездейсоқтық емес. Мамандар жар­ты жыл ішінде мәселені зерделеп, нақ­ты ұсыныстармен шығулары тиіс» деп атап көр­сетті. Саяси-әлеуметтік жағынан, мә­дени-рухани қырынан қай әріп қазаққа қо­лайлы, тиімді екенін зерттеп, бір тоқ­тамға келетін сәт туды.  

Мәрия МАЙЛЫҚҰТОВА,

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық

университеті журналистика факультетінің оқытушысы

«Түркістан», №5, 1 ақпан, 2007