ابايدى تۇڭعىش رەت باسپاسوزدە تانىتقان – ءاليحان بوكەيحانوۆ

ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اسا مول ەڭبەگىنىڭ ءبىر سالاسى قازاق حال­قى­نىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە ارنالعان.

اتاقتى ورىس عالىمدارى پ.سەمەنوۆ تيان-شانسكي مەن اكادەميك
ۆ.لا­مانسكيدىڭ باسقارۋىمەن «روسسيا. پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا» اتتى كوپتومدىق كىتاپ شىققانى بەلگىلى. سول كوپتومدىق كىتاپتىڭ 18-تومى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا ارنالىپ، ول – «كيرگيزسكي كراي» دەپ اتالعان. بۇل كىتاپ 1903 جىلى پەتەربۋرگتا باسىلىپ شىققان (كولەمى 478 بەت). وسى 18-تومدى جازۋعا قاتىسقان ورىس عالىمدارىنىڭ ىشىندە قازاقتان جالعىز ءاليحان بوكەيحانوۆ.

كىتاپتىڭ ءاليحان جازعان تاراۋلارىن بۇل ارادا تۇگەلدەي اتاپ ايتىپ، تالداپ جاتپايمىز. قازاق حالقى جانە ونىڭ مادەنيەتى جايىنداعى قورىتىپ ايتقان قىسقاشا وي-پىكىرىن عانا كەلتىرەمىز: «سرەدي تيۋركوۆ، كوچۋيۋششيح ۆ ازي كيرگيز-كازاحي نايبولەە كۋلتۋرنىي نارود، ي نەسومنەننو، چتو ەمۋ پرەدستويت لۋچشەە بۋدۋششەە: كوليچەستۆو ەگو ۋۆەليچيۆاەتسيا، ي ون وكازىۆاەتسيا ۆوسپريمچيۆىم ك كۋلتۋرنىم پريوبرەتەنيام…

و سراۆنيتەلنوي كۋلتۋرنوستي كيرگيز-كازاحوۆ موجنو سۋديت وت چاستي پو حاراكتەرۋ يازىكا، پو سپوسوبنوستي ي فورمە يزلاگات سۆوي مىسلي، پو بوگاتستۆۋ نارودنوي ليتەراتۋرى ي ناكونەتس پو سوستويانيۋ رازۆيتيا يسكۋسستۆ» (ستر. 20).

قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەت بايلىعىن بايانداي كەلىپ، اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۇرلەرىنە توقتالادى. حالىق داستاندارىنا سيپاتتاما بەرىپ، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» داستانىن تالداپ، ونىڭ كوركەمدىگىن جوعارى باعالايدى. شورتانباي، نو­عاي­باي سياقتى جەكە اقىنداردى اتاپ ايتا كەلىپ، ابايعا ەرەكشە توقتالادى. ابايدى قازاقتىڭ جاڭا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىسى دەپ بىلەدى: «ناكونەتس، كاك پرەدستاۆيتەليا نوۆوگو تەچەنيا ۆ كيرگيزسكوي پوەزي، سلەدۋەت نازۆات كۋنانباەۆا (كىتاپتا: «كنونبايا» دەپ باسىلعان. – ق. م). – اۆتورا منوگيح ستيحوتۆورەني يزيا­شش­نىح پو فورمە ي پوەتيچەسكيح پو سودەرجانيۋ (وسوبەننو وپيسانيا پريرودى). ەتومۋ جە اۆتورۋ پرينادلەجات حوروشيە پەرەۆودى «ەۆگەنيا ونەگينا» (پۋشكينا – ق.م) ي منوگيح ستيحوتۆورەني لەرمونتوۆا (كوتورىي وكازالسيا ناي­بولەە پونياتنىم دليا كيرگيز)، تاكيم وبرازوم ۋ سەميپالاتينسكيح ولەنشي (پەۆتسوۆ) موجنو سلىشات، ناپريمەر، «پيسمو تاتيانى» راسپەۆاەموە، كونەچنو، نا سۆوي موتيۆ».

ءسويتىپ، تۇڭعىش رەت ءباسپاسوز جۇزىندە، 1903 جىلى، اقىننىڭ كوزى ءتى­رىسىندە، ابايدى قازاقتىڭ جاڭا جازبا ادەبيەتىنىڭ اتاسى دەپ، ارداقتاپ اتاپ، بۇكىل روسسياعا ايگىلەگەن ادام – ءاليحان بوكەيحانوۆ.

ءاليحان ابايدىڭ اقىندىق ونەرىمەن 1899 جىلدان باستاپ جاقسى تانىس بولعان. اباي قايتىس بولعان سوڭ، ءاليحان بوكەيحانوۆ اقىننىڭ ءومىربايانىن ورىس تىلىندە جازىپ، سەمەي قالاسىندا شىعىپ تۇراتىن «سەميپالاتينسكي ليستوك» اتتى گازەتتە 1905 جىلى جاريالادى.

سودان ەكى جىل وتكەننەن كەيىن
1907 جىلى «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوت­دەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» دەپ اتالاتىن كىتاپتا ابايدىڭ ءومىربايانى اقىننىڭ 1896 جىلى تۇسكەن فوتوسۋرەتىمەن بىرگە تاعى باسىلىپ شىقتى.

 

«تۇركىستان»،

№32. 9 تامىز. 1995.