Қыздархан РЫСБЕРГЕН,
филология ғылымдарының докторы,
А.Байтұрсынұлы атындағы
Тіл білімі институты
ономастика бөлімінің меңгерушісі
Аты-жөнімізді халықаралық стандартқа сай жазуға бола ма?
Аты-жөнімізді халықаралық стандартқа сай жазуға бола ма?
Тегімізді орыс тілінің–ов, -ев, -ин қосымшаларынсыз жазу азаматтар тарапынан кей жағдайда қолайсыздық тудыратыны жайлы баспасөзде, әлеуметтік желілерде, түрлі басқосуларда толастар емес, соңғы кездері де жиірек сөз болып келеді. Осы мәселеге қатысты маман ретінде өз тұжырымымызды айтпақпыз.
Тәуелсіздік алған жылдардан кейін, ҚР Тұңғыш Президентінің арнайы Жарлығына сай орыс тілінің –ов, -ев, -ин жалғауларын алып тастап, -ұлы, -қызы сөздерін қосып, аты-жөнімізді ұлттық үрдіске сай жазу мүмкіндігіне ие болдық. Сол кезден бастап, орыс қосымшасынсыз жазу кісі есімінің қайсы, тегінің қайсы екендігінде қиындық тудыратыны жиі айтыла бастады. Бұрын-соңды мұндай мәселе туындамағанын білеміз. Кейбір ұлттардың Руставели, Брегвадзе, Сароян, Дапкунайте, Банионис т.б. тәрізді тектерінде айқын ұлттық тілдік маркерлер бар. Олар ерте замандарда қалыптасып, Кеңес дәуірі кезінде де өзгеріссіз қала берді.
Тілші мамандар, қатардағы азаматтар да кісі есімі мен тегін айыратын –тегі, -үбірі т.б. қосымшаларын жалғап жазуды ұсынады. Бұл жөнінде ҚР Неке және отбасы кодексінің 194-тармағында «Жеке адамның тегіне «тегі», «ұрпағы», «немересі», «шөбересі», «келіні» деген және басқа да сөздерді қосып жазуға жол берілмейді» деп анық жазылған. Бұған «ата» сөзін де қосуға болады. Рахымберді Дүйсеков деген қапшағайлық азамат Тіл білімі институтына жазған хаттарында қазақтардың тегіне «ата» сөзін қосып жазуды қисынды деп санайды. Ал қазіргі таңда қазақ аты-жөндері екі және үшмүшелі үлгімен жазылып келеді. Расында, көпшілік айтқандай, қосымшасыз Қасен Амангелді сынды аты-жөнде тегі қайсы, есімі қайсы екендігін ажырату қиын екендігі көрініп ақ тұр.
Бұл жайында мынаны айтуға болады, ресми төлқұжаттарда, кейбір ісқағаздарында, мысалы, келісімшарттарда тегі міндетті түрде есімнің алдында жазылады, ал қалған жағдайда алдымен есімі, бар болған жағдайда әкесінің аты, соңынан тегі жазылады. Бұлай жазу негізінен КСРО халықтарына ортақ үлгі ретінде қалыптасқан, тек балтық елдері ғана батыстық үлгімен есім бірінші, тегі екінші орында жазылады екен. Ал КСРО бұл үлгіні қайдан алды десек, жалпы шығыс елдерінде, әсіресе, Қытай, Жапония т.б. мемлекеттерінде бірінші тегі, екінші орында есімі жазылады екен. Мәселен, Ли Чженьфань, Ши Жиң Пин, Кобо Абэ, Китано Такеши т.б. аты-жөндерінде бірінші орында тегі жазылған.
Еуропалық, батыстық үлгі бойынша есімі тегінің алдында жазылатындығы белгілі. Бір жағынан осы халықаралық үлгі ретінде қарастырылады, мысалы, Иоган ван Бетховен, Виктор Гюго, Маргарет Тэтчер, Дэвид Бэкхем т.б. Яғни көптеген еуропалық, азиялық тілдер мен мәдениеттерде тегі ешбір қосымшасыз қолданылады екен. Халықаралық стандарт бойынша тегі есімнен кейін жазылады, соған қарап қайсысы есім, қайсысы тегі екендігін қиындықсыз ажыратуға болады. Сондықтан батыс баспасөз беттерінде кез келген аты-жөн, еуропалық, не азиялық болсын, кісінің есімі бірінші орында жазылады. Еуропалық тілдердегі аты-жөндердің қосымшасы болғанның өзінде фонетикалық ерекшелігіне қарай ажыратуға болады, мысалы, Ксешинскийдің поляк екендігі, Чапектің чех екендігі.
Түркітілдес бірқатар халықтарда да ұлттық нышаны бар қосымшалар жоқ деуге болады, мысалы, өзбек, қырғыз, татар, башқұр, ұйғыр, түркімендерде. Оларды фонетикалық ерекшеліктеріне қарап ажыратамыз, мәселен, Кутлумурат, Бохтиер, Сооронбай, Женишбек, Минигул, Дильшат, Бердымухаммед, Аннадурды т.б. Бұлардың ішінде қазақ есім-тектерінің де ерекшелігі негізінен бірден көзге түседі, мәселен, Тоқтар Жақып, Үсен Жылқайдар, Күләш Тоқтасын т.б.
Ал жоғарыда көрсеткен –тегі, -ұрпағы, -немересі, -шөбересі, -келіні және -ата сөздері этникалық тарихымызда фамилия ұғымы болмағандықтан ұлттық жадыдан орын алып, қалыптаспаған. Бұл сөздерді жасанды түрде қосып жазғанмен, әзірге тұрақталмай келе жатқанын көріп отырмыз. Қазақ бұрынғы кездері аты-жөн сұрасқанда «қай тумасың?», «тегің кім?», «қай атаның баласысың?» деп азаматтың қай ру-тайпаға жататындығын меңзеген.
Қазақ әліпбиінің латын графикасына көшіруге байланысты аты-жөндердің ережесі әзірленіп жатыр. Сарапшы мамандардан аты-жөніміздің ретін батыс, яғни халықаралық үлгіде жазсақ, кез келген жағдайда адамның аты қайсы, тегі қайсы қателеспей ажыратуға мүмкіндік туар еді дегенді атайды. Әрине, бұл пікірдің жаны бар, маман ретінде біз де қос қолдап қолдар едік. Бірақ бұл тез арада оңай шешілетін шаруа емес. Алдымен бұл мәселе ұлттық, мемлекеттік деңгейде оң шешімін табуы керек. Біріншіден, азаматтарды құжаттайтын министрліктер мен республикалық мекемелердің қаржылық-техникалық мүмкіндіктеріне келіп тіреледі. Өйткені Ішкі істер министрлігі мен Әділет министрлігі, Азаматтарға арналған үкіметтің бүкіл құжат жасаушы қазіргі техникалық базасында азаматтардың тегі бірінші орында, әкесінің аты екінші орында, есімі үшінші болып жазылады. Екіншіден, бұл жайында жалпықоғамдық біржақты пікір қалыптасу керек. Біздің мақсатымыз көпке ой тастау. Болашақта аты-жөнімізді халықаралық үлгіге сай жазсақ, орыс тілінің –ов,-ев қосымшаларынан арылар мүмкіндік туады, олардың тіптен керексіз болып қалары хақ.
Сондықтан әзірге тегімізге арнайы қосымша ойлап таппай-ақ, қалыптасқан тарихи дәстүрімізге сай -ұлы, -қызы сөздерін қалауымызша тегі ретінде немесе үшмүшелі үлгіде әкесінің аты ретінде жазып, ұстанғанымыз жөн болар.
Күні бүгіннің өзінде байқап отырғанымыздай, биліктен бастап, қатардағы азаматтарымыздың дені тегіндегі –ов, -ев, отчествосындағы –ович, -евич, -овна, -евна қосымшаларынан арылуға асығар емес.
Жазуымызды латын графикасына көшіргенде ешкімге ұқсамайтын жаңа әліпбиіміздің ерекшелігіне қарай қазақ ономастикалық атаулардың, оның ішінде аты-жөндеріміздің ұлттық ерекшелігін бірден ажыратуға мүмкіндік беретін қалыбын сақтауымыз керек. Сондықтан ел боламыз десек, есімімізді түзейтін, ұзын созбаққа салмай тектеріміздегі орыс тілінің қосымшаларынан арылатын кез жетті.