Қазақ тілінің ендігі дамуын латын графикасындағы жаңа әліпби белгілейді
Қазақ тілінің ендігі дамуын латын графикасындағы жаңа әліпби белгілейді
Соңғы кездері заманауи өзгерістерге байланысты қазақ тілін дамытудың жаңа деңгейіне көшу мәселесі көтеріліп, оның бір тетігі ретінде латын негізді жаңа қазақ әліпбиін жасау көзделген-ді. Мемлекет тарапынан тілді дамытудың бұл шарасына назар аударып, маңызды шешімдер қабылданды. Соның бастысы – «Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылғы 26 қазандағы №569 Жарлығы еді.
Содан бері латын графикасындағы қазақ әліпбиінің бірнеше жобасы жасалған-ды. Бірақ олардың кем-кетігі ел арасында біраз сөз болып, мамандар талқысына түсіп, ақыры латын графикасына негізделген Қазақ тілі әліпбиі жаңа редакцияда – ҚР Президентінің 19.02.2018 № 637 Жарлығымен бекітіліп, жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізілді. Қазір осы әліпбиді түсіндіру, үйрету жұмыстары жүргізілуде. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тіл саясаты комитеті жанынан құрылған «Til-qazyna» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы жер-жерде БАҚ және баспа өкілдерімен кездесу өткізіп, жаңа әліпбиді үйренгенде қандай өзгешеліктерге назар аудару керек екенін түсіндіру мақсатында семинарлар ұйымдастырып жатыр. Соның бірі – алдыңғы аптада Алматы қаласында «Алматы» қонақүйінің мәжіліс залында өткен «Jańa emle: qurylymy men mazmuny» (Жаңа емле: құрылымы мен мазмұны») атты республикалық шара.
Шарада «Jańa álipbı di qabyldaýdyń negizgi alģysharttary» (Жаңа әліпбиді қабылдаудың негізгі алғышарттары) тақырыбында Шайсұлтан Шаяхметов атындағы «Til-qazyna» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының атқарушы директоры Ербол Тілешов, «Jańa álipbı di meńgerýdegi IT jobalar» (Жаңа әліпбиді меңгерудегі ІТ жобалар) тақырыбында «Til-qazyna» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Қоғаммен байланыс басқармасының басшысы Мөлдір Бақытқызы, «Latyngrafı kaly jańa álipbı negizinde sapaly qazaqtildi kontent qalyptastyrý: máseleler men usynystar» (Латынграфикалы жаңа әліпби негізінде сапалы қазақтілді контент қалыптастыру: мәселелер мен ұсыныстар) тақырыбында «Til-qazyna» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының ғалым хатшысы, филология ғылымдарының кандидаты Анар Фазылжанова, «Jańa emle: sózderdi bosaralyqpen jáne bosaralyqsyz jazýdyń sebepteri, anyqtaý belgileri» (Жаңа емле: сөздерді босаралықпен және босаралықсыз жазудың себептері, анықтау белгілері) тақырыбында А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессор Құралай Күдеринова баяндама жасап, жаңа әліпбиге көшкен кезде алдымыздан түрлі мәселелер жайында түсініктемелер берді.
Шара барысында жиынға қатысып отырған БАҚ өкілдері, баспагерлер баяндамашыларға сұрақтар қойып, қазақ тілі мен әліпбиіне қатысты өздерін толғандырып жүрген мәселелердің жауабын алды.
Сонымен, «Жаңа емле: құрылымы мен мазмұны» атты семинарда не айтылды?
Жалпы, әліпбиді өзгерту жай-жайдан болмайтын нәрсе. Қазақ халқы бір ғасырдай уақыттың ішінде осымен төртінші рет өзгерткелі отыр.
Қазақ тіл білімі ғылымы мен әдебиеттануының негізін салған Ахмет Байтұрсынұлы 1910 жылдан бастап араб графикасы негізінде қазақ әліпбиін жасады да, оны 1912 жылы толық қолданысқа енгізді. «Төте жазу» атанған бұл қазақ әліпбиі 1917 жылға дейін қолданылып келді де, 1929 жылы қазақ әліпбиі латын графикасына көшіріліп, ол 1940 жылға дейін қолданыста болды. Одан соң кирил әліпбиіне көшкен қазақ тілі осы әліпбимен 80 жылға жуық тыныстады. Енді осыдан екі жыл бұрын мемлекет тарапынан қабылданған жарлық бойынша латын графикасы негізіндегі жаңа қазақ әліпбиі қолданылатын болады.
Шын мәнінде, бұрын әліпби өзгертуге саяси сипат берілмейтін. Ал бүгінгі жағдайда ол елдің саяси-экономикалық дамуына игі әсерін тигізетіні мәлім болып отыр. Әлемде жинақталған білім қоры, негізінен, латын графикасында жасалған. Оның үстінде Кеңестік кезеңдегі орыстандыру саясатының кесірі қазақ тіліне орасан зор зиянын тигізді. Орыс тіліндегі сөздерді дұрыс жазып, айту үшін тілімізге сол тілден енген басы артық дыбыстардың әлі күнге дейін түспей келе жатқаны да тілдік экспансия екені белгілі. Латыннегізді жаңа қазақ әліпбиінде осы жағдайлар ескерілген. Қазіргі әліпбиде 32 таңба бар. Бірақ дыбыстардың саны мен таңбалану әлі де жетілдірілу үстінде.
Жаңа әліпбиді жасап, қабылдап қойғанмен өз-өзінен қолданысқа еніп кете бермейтіні түсінікті. Бұл жағынан алғанда, «Til-qazyna» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының ақпараттық технологиялық бөлімі жаңа әліпбидің халыққа түсінікті болып, сіңісіп кетуі үшін тер төгіп жатыр. Олар жасаған жаңа әліпбиге қатысты түрлі қосымшалар qazlatyn.kz сайтына орналастырылған. Онда жаңа әліпбидегі таңбаларды көріп, дыбысталуын ести аласыз. Сонымен бірге кирилл әліпбиіндегі мәтіндерді жаңа латын графикасындағы мәтінге аударып беретін конвертерді пайдалана аласыз. Сондай-ақ қазақ тіліндегі сайттардың бүкіл мәтінін және google.com секілді іздеу сайттарын жаңа әліпбимен оқуға мүмкіндік беретін плагиндер жасап шығарған. Оның бәрін интернеттен тегін көшіріп алып, пайдалана беруге болады. Ал сөздердің мағынасы, дұрыс жазылуы, құжаттар мен терминге, т.б. қатысты білгісі келгендер qazlatyn.kz сайтының ішінде тұрған sozdikqor.kz, atau.kz, qujat.kz, termincom.kz, emle.kz сайттарынан білуіне болады.
Жаңа әліпбиге қатысты қазақ тілінде сапалы контент (ақпарат, құжаттар, мағлұмат, информация, аудио және бейне файлдар) қалыптастыру ісі. Ол, әрине, көп уақыт пен еңбектенуді қажет ететін нәрсе. Дегенмен контент жасалмаса, тілде даму болмайды. Өйткені қайсы тіл болса да сапалы контент мол болып, іздеген нәрсеңді таба алсаң ғана тілді пайдаланасың. Сондықтан контент жасау ісіне аса сауаттылық пен ыждаһаттылық керек. Өйтпеген күнде жасалған нәрсенің сапасыздығының кесірі тілдің қолданылуына кесірін тигізеді. Осындай кемшіліктің алдын алу үшін не істеу керек? Қазақ тілінің Ұлттық корпусы жасалуы қажет!
Корпус дегеніміз – мәтіндерді электронды түрде жинауға негізделген ақпараттық-анықтамалық жүйе болып саналады. Егер қазақ тілінің ұлттық корпусы жасалса, кез келген адам қазақ тіліндегі кез келген сөз туралы жан-жақты мәлімет (сөздің түбірі, тура және ауыспалы мағынасы, тұлғасы, оған жалғанатын қосымшалардың түрлері, т.б. деректер) ала алады. Әлемде қазір, ретімен айтсақ, ағылшын тілінің (қолданысқа бейімделген 2 млрд сөзді қамтиды), жапон тілінің, фин тілінің, орыс тілінің ұлттық корпустары жасалған. Демек, ол тілдегі кез келген сөз туралы толық мәлімет алуға мүмкіндік бар деген сөз. Өйткені, Ұлттық тіл корпусы – тіл мамандары тарапынан ғасырлар бойы жасалған сөздіктер мен грамматикалардың мүмкіндігінен де жоғары тұратын анықтама. Шынына келгенде, қазақ тілі жайындағы айтыс-тартыстың толастамай келе жатқанының, яғни, термин жасау, сөздерді айту мен жазудағы түрлі келіспеушіліктің туындай беруі қазақ тілінің ұлттық корпусының жоқтығының салдары.
Қазақ тіліндегі сөздердің жазылуында қандай принциптер бар? Расында, сөздердің арасын ашып жазу, тыныс белгілерін тиісті орнынан қоюдың үлкен маңызы бар. Егер сөздердің бәрі қосылып жазылса, онда бүкіл мәтінді тоқтамай оқуға тура келер еді, сондай-ақ оның ішіндегі атау сөздер мен басқа сөздердің айырмасы болмай, сол сияқты сөздерді жазудан оқып отырып, оның қандай мәнде қолданылып, қандай көңіл-күйде айтылғанын білу мүмкін болмас еді. Міне, осы қажеттіліктер сөздерді бір-бірінен айырып жазуға алып келген. Бірақ тілдегі қолданысы мен мағынасына қарай сөздер бөлек те, қосылып та, аралары дефиспен біріктіріліп, сызықшамен, үтірмен айрылып жазылады. Мұның бәрі жаңа латын графикасындағы қазақ әліпбиіне көшпес бұрын бір ретке келтіріп алатын нәрсе. Және ол БАҚ-тарда, баспа саласында бірыңғай қолданылуы тиіс. Сонда ғана қазақ тілін сауатты қолдану мен дамытуға жол ашылады.
Міне, осы жайлардың бәрі семинарда сөз болып, көптеген таласты мәселеге айналып жүрген жайларға түсініктеме берілді. Баяндамашылар семинарға қатысқан БАҚ және баспа өкілдерінің сұрақтарына жауап бере отырып, қандай мәселе болса да, тіл ғылымымен түбегейлі айналысып ғалымдардың пікірімен санасуға, солардың ғылыми еңбектерінен үйренуге шақырды.
Шын мәнінде, қазақ тіл білімі саласы бүгінде әбден жетілген ғылым. Бір ғасырдан аса уақыт жүздеген ғалымдар қазақ тілін сала-салаға бөліп, жан-жақты зерттеп, тиянақты тұжырымдар жасаған. Тіліміз жаңа графикаға көшу барысында жоғарыдағы айтылған тіл білімінің жетістіктерін игере алсақ, қазақ тілі дамудың жаңа сатысына көтеріліп, ұлтымыз сауатты, білімді ұлтқа айналмақ.