رەيتينگ: جەل ءسوز بەن ءتول ءسوزدى اجىراتا الدىق پا؟

قازىر قايسىبىر تەلەارنانى قوسساڭىز دا، ينتەرنەت سايتىن اشساڭىز دا، تەك رەيتينگ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن بولدى. سەبەبى، تالاپ سولاي. مەملەكەتتىك تاپسىرىس تا، جارناما دا رەيتينگى جوعارى اقپارات كوزىنىڭ ەنشىسىندە. ال ولار رەيتينگى قالاي جانە قانداي جولمەن كوتەرىپ وتىر؟ بۇل جاعىنا ءمان بەرىپ جاتقاندار جوقتىڭ قاسى. كەزىندە اعارتۋشىلىق، تاربيەلىك، يدەولوگيالىق قىزمەتتى اتقاراتىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ بۇگىنگى ناسيحاتتاعانى نە سوندا؟
سەنساتسيا قۋعان وزا ما، الدە…
«اقپارات كىمنىڭ قولىندا بولسا، سول الەمدى بيلەيدى» دەگەن ءتامسىل بار. سول ايتقانداي، بۇگىنگى باق-تىڭ تاراتىپ وتىرعان اقپاراتى دا كادىمگى جۇقپالى ۆيرۋس سياقتى.
ءبىرىنىڭ جەل ءسوزىن ەكىنشىسى كوشىرىپ الەك. رەيتينگ بويىنشا الدىڭعى قاتاردا تۇرعان بىرقاتار ينتەرنەت سايتتارىنىڭ ۇستانىمى – سەنساتسيا قۋىپ، رەيتينگ كوتەرۋ. سونى جەلەۋ ەتكەن جۋرناليستەر xالىقتى «تاڭ قالدىراتىن» جاڭالىقتاردى تەرىپ كەتتى.
بۇعان دەيىنگىلەر اقپارات تاراتۋدى كوزدەسە، قازىرگىلەر ەلدى تاڭقالدىرۋعا تىرىسىپ باعۋدا. وسى جولدا كەز كەلگەن نارسەگە بارادى، ادامنىڭ جەكە ومىرىنە ارالاسادى، اتاق-ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرەدى. ال ونىڭ ارعى جاعىندا ۇلتتىڭ تۇتاستىعى، رۋلىق الاۋىزدىق جانە تاعى باسقا ماسەلەلەردى قاپەرگە المايدى. قىسقاسى، ينتەرنەت ەنگەلى بەرى سۇزگىسىز قابىلداۋ مەن توقتاۋسىز ۇرانداۋ ادەتى پايدا بولدى. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن اقپارات الەمىندە ساليقالىلىق، سالقىنقاندىلىق، ساراپتاماعا جۇگىنۋ ءتان بولسا، بۇگىندە تەك رەيتينگ قۋالاۋ، سەنساتسيا جاساۋ، ەلدى تاڭعالدىرۋ، ارسىزدىقپەن بولسا دا اتىن شىعارۋ ەتەك الدى. شىن ءمانىندە، رەيتينگ قالاي كوتەرىلۋدە؟ تاڭنان كەشكە دەيىن ەلدى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، رۋشىلدىقتى قوزدىرۋ، مورالدىق قۇندىلىقتاردى تاپتاۋ ارقىلى جينالعان رەيتينگ كىمگە قاجەت؟
اقپارات – يدەولوگيانىڭ قۇرالى بولعان. قازىر اقشانىڭ كوزىنە اينالىپتى. ال باق ءونىمىن – تاۋار دەسەك، وقىرمانعا نە ۇسىنىپ وتىرمىز؟ مەملەكەتتىك تاپسىرىس ساياساتى تاربيە، تاعلىم، مورالدىق قۇندىلىقتار دەگەن ماسەلەگە كوڭىل بولمەي مە؟ ءبىز مەملەكەتتىڭ قارجىسىنا قانداي يدەولوگيا جۇرگىزىپ وتىرمىز؟ «قوعام بىزدەن سونى تالاپ ەتەدى» دەگەنشە، وقىرماننىڭ سۇرانىسىن قالىپتاستىرۋ جاعىن نەگە ويلامايمىز؟
ساۋاتتى، تاعىلىمى مول ساراپتامانى ىسىرىپ قويىپ، ەلدى «تاڭ قالدىرۋمەن» اينالىسا بەرەمىز بە؟ وزدەرىن اقىلمان، وقىرماندى توبىر دەپ ويلايتىن مۇنداي سايتتار الگىندەي «جەپ كەتتى»، «توناپ كەتتى»، «زورلاپ كەتتى» دەگەن سارىنداعى اقپاراتتاردى ءبىر-بىرىنەن جاپا-تارماعاي كوشىرۋمەن الەك. ەگەر قازاق سايتتارى كوشىرگىش بولسا، ءجىبى ءتۇزۋ، بۇگىنگى قوعامنىڭ جاندى جاراسىن انىقتاۋعا ۇمتىلاتىن، ويلى دا تۇششىمدى دۇنيەلەر بارشىلىق. ءتىپتى بولماسا، گازەتتەگى وقىلاتىن ماقالالاردى بەرسىن. ەشكىم قارسى بولا قويماس، ءسىرا. شىن مانىندە، قوعامدى الاپەسكە اينالدىرار اقپاراتتارعا جۇمساعان كۇشىن سانا سۇزگىسىنەن ءوتكىزىپ، پايدالى، ماعىنالى، وي سالارلىق ماقالالار مەن وزەكتى اقپاراتتارعا جۇمساعان بولسا، وندا ءبىزدىڭ وقىرمانداردىڭ دا تۇراقتى كونتەنتى پايدا بولار ەدى.
وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن گازەتىمىزگە پىكىر بەرگەن بەلگىلى جۋرناليست نۇرتورە ءجۇسىپ: «سايتتىڭ جىل ساناپ، اي ساناپ ەمەس، ساعات ساناپ، ءسات ساناپ جەتىلە بەرۋى كۇمان تۋدىرمايدى. قازاقتىڭ اقپارات كەڭىستىگى الداعى ۋاقىتتا دا جاڭا سايتتارمەن تولىعادى. ودان ۇركىپ، قورقۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءبىر كەزدە كوممەرتسيالىق ۆيدەونى بۇكىل حالىقتىڭ جاپپاي، تالاسا، تارماسا كورگەنى ەستەرىڭىزدە بولار. قايدا سول كينولار؟ سايت تا سول سەكىلدى كۇي كەشۋى ىقتيمال. وزىعى قالادى، توزىعى كەتەدى. ينتەرنەت باسىلىمدار نە جازسا دا، قانداي وتكىر ماسەلە قوزعاسا دا، قالىڭ قازاق ونداعى جاريالانىمدارعا 100 پايىز سەنىممەن قاراي المايدى. بۇل قالىپتاسقان مەنتاليتەت. ونى وزگەرتۋگە تالپىنۋ وپىنۋدان ءوزگە ەشتەڭە دە بەرمەيدى» دەگەن ويىن ايتقان.
وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندە ساۋالناما ءجۇرگىزدىم. «گازەت ءتيىمدى مە، الدە سايت پا؟» دەگەن سۇراققا ءتىلشى قاۋىمى ءار ءتۇرلى جاۋاپ قاتتى. ماسەلەن، جۋرناليست ءماريام ءابساتتاردىڭ پىكىرى ويعا قونىمدى. «ادام جانە كولەڭكە: قايسىسى ناقتى؟ ارينە، ادام! بەينەلەپ ايتقاندا، گازەت – ادام، سايت – ونىڭ كولەڭكەسى سەكىلدى. كۇن بۇلت اراسىنا سىڭگەن ساتتە كولەڭكەنىڭ ءوزى تۇگىلى، ءىزىن دە تاپپاي قالامىز. ياعني، قانشا جەردەن شۇعىل اقپارات تاراتادى، وقۋعا يكەمدى دەسەك تە، بىراق كەنەت ينتەرنەت جوعالىپ كەتسە شە؟ سايتىڭىز دا ءبىر، سايتان دا ءبىر سياقتى زىم-زيا جوعالادى. ال گازەت تاسقا باسىلعان تاڭباداي بوپ عاسىرلارعا قالادى. نەلىكتەن باتىس ەلدەرى گازەتتى جاۋىپ تاستاماي وتىر؟ ولار بىزدەن الدەنەشە عاسىرعا وزىپ كەتكەنىن مويىندايمىز، سولار گازەتتى كەرىسىنشە تاڭەرتەڭ-كەشكە شىعارىپ وتىر عوي؟.. ايتپەسە، سايت جەتەدى دەسە سولاردىڭ ايتار ءجونى بار: تەحنولوگياسى دا تەحنيكاسى دا جەتەرلىك. دەمەك، گازەت كەرەك. ول – قۇجات، ول – جازباشا تاريح، ول – ءتىل… ءار ءنارسەنىڭ ءوز ورنى بار. «ادامعا كوز كەرەك پە، قۇلاق پا؟» دەپ سۇراي المايسىز عوي؟! ەكەۋى دە كەرەك، ويتكەنى. ساۋالناماعا قاتىسىپ، پىكىر ءبىلدىرگەندەردىڭ 60 پايىزى گازەتتى، 40 پايىزى ينتەرنەت سايتتارىن، ال 20 پايىزى گازەت پەن سايتتىڭ ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرعانى دۇرىس دەپ سانايدى. ياعني، سايت – «ءدام تاتتىراتىن»، ال گازەت – «قارىن تويعىزاتىن» قىزمەتتى اتقارۋى قاجەت دەسەك، ءجون بولار.
سول سياقتى قازىرگى كەزدە ەڭ كوپ وقىلاتىن سايتتاردىڭ دا رەيتينگىن انىقتاۋ ماقساتىندا ساۋالناما جۇرگىزىپ كوردىك. الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ دەنى سول كۇندەلىكتى وسەك-اياڭ، انشىلەردىڭ ءومىرىنەن قۇلاعدار ەتىپ وتىرعان سايتتاردى ءتىزىپ كەتتى. ماسەلەن، جۋرناليست گۇلۆيرا بيعالي: «اقپارات جەدەل شىعادى. ءجانە كەز كەلگەن وسەك تە وسىندا بار. سوسىن ديزاينى جاقسى. اقپارات جالعان بولىپ شىقسا، بىرەر ساعاتتان سوڭ جالعان اقپارات بولىپ شىقتى دەپ تەرىستەي سالادى. اقپاراتتىڭ ءتىلى – جەڭىل. ميعا كۇش سالمايسىڭ. ءبىر سويلەمىن وقيسىڭ دا، ارى قاراي ءتۇسىنىپ الاسىڭ» دەسە، تاعى ءبىر سايت ءتىلشىسى: «وكىنىشكە قاراي، «زورلاپ كەتتى»، «وگەي شەشە قىزدارىن قورلادى» دەگەن سياقتى اقپاراتتار رەزونانس تۋعىزادى. مىسالى، وتكەندەگى الپىستاعى ەر كىسىنىڭ 12 جاسار قىزدى زورلاعانى سۇمدىق وقىلدى» دەدى. نەگە بۇلاي؟ قوعام ىزدەپ وقيتىن، سۇرانىستاعى دۇنيەلەر وسى ما؟ نەگە جۇرت ىزدەنىپ، ءوزىن-ءوزى دامىتاتىن اقپاراتتاردى وقىمايدى؟
ءبىز بۇدان كەيىن ينتەرنەت ستاتيستيكاسىن جۇرگىزەتىن «Zero» سايتىنا ۇڭىلدىك. ءارينە، مۇندا ەلىمىزدەگى اقپارات تاراتىپ وتىرعان بارلىق ينتەرنەت رەسۋرسى ءتىركەلمەگەن. دەگەنمەن، 2749 سايتتىڭ رەيتينگى كوز الدىمىزعا شىعا كەلدى. سونىمەن، العاشقى وتىزدىققا ەنگەن ينتەرنەت پورتالدارىنا شولۋ جاسادىق. ايتالىق، تۇششىمدى دۇنيە جاريالايتىن سايتتاردىڭ كوبى ءتىزىمنىڭ سوڭىنان تابىلادى. بىزگە ۇشىراسقانى، قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردى ساراپتاپ بەرەتىن «اباي.كz» پورتالى 32-ورىندا، ال سوڭعى كەزدە نەگاتيۆ، انايى ماسەلەلەردى قاۋزايتىن اقپاراتتارى ارقىلى تانىمال «الاش ايناسى» پورتالى 23-ورىندا. «قانداي ءونىمى ارقىلى كوش باسىندا تۇر؟» دەگەن ساۋالعا ءاپ-ساتتە جاۋاپ الدىق تا. سەبەبىن ءبىلۋ ءۇشىن وسى ينتەرنەت سايتتارىنىڭ يەلەرىنە حابارلاستىق.
داۋرەن قۋات، «اباي-اقپارات» قازاق ينتەرنەت كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى قق پرەزيدەنتى:
دەڭگەي ءتۇسىپ كەتتى
– رەيتينگ دەگەن پالە بار. وقىلىمىن، كورىلىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەيدە سايتتاردىڭ جەڭىل-جەلپى تاقىرىپتارعا باراتىنى بار. انشىلەردىڭ ءومىرى، وزدەرىنە جاساعان جارناماسىن ءجيى بەرەدى. سول سياقتى قوعامداعى نەگاتيۆتى ءنارسەلەردى كوبىرەك بەرۋگە قۇمار. ايتۋعا اۋىز بارمايتىن وقيعالاردى جاريالاپ وتىراتىنداردى جوققا شىعارا المايمىن. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى سولاي ەكەن دەگەن كوزقاراس تۋماۋ كەرەك. اسىرەسە، قازاق جۋرناليستيكاسى ءبىر-بىرىمىزگە قولداۋ كورسەتكەن دۇرىس. قوعامدىق پىكىر تۋعىزىپ، ىقپال ەتۋ جاعىن ينتەرنەت كەڭىستىك الىپ كەتكەنى راس. 2009 جىلى «اباي.كز» اشىلعاندا گازەت ماتەريالدارىن دا بەرىپ وتىردىق. سول كەزدە وقىرمانمەن كەرى بايلانىس ورناتتىق. قىسقاسى، وقىرمان سەنىمىنە يە بولدىق. ۋاقىت وتە كەلە بىزگە مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋگە ۇسىنىس ءتۇستى. قازىر ساۋاتتى سايتتاردىڭ قاتارى كوبەيدى. ءبىر جاعىنان ينتەرنەت قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ءمۇمكىندىگىن اشتى. الەۋمەتتىك جەلى ازاماتتىق جۋرناليستيكانى ارتتىرسا، ينتەرنەت سايتتارى – كاسىبي جۋرناليستەردىڭ تىنىسىن اشتى. جالپى، بۇل سايت باسشىلارى مەن تىلشىلەرىنىڭ تارازى-تالعامىنا دا بايلانىستى. مىسالى، بىزدە جەڭىل-جەلپى، ادام جانىن تۇرشىكتىرەتىن اقپارات بەرىلمەيدى. اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ىقپالىمىزدى ارتتىرىپ، ءداستۇرلى باسپاسوزدىڭ ءمۇمكىندىگىن دامىتتىق دەپ ويلايمىن. جاڭا مەديانىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانۋىمىز كەرەك. «سايت – بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق» دەيتىندەر بار. كەرىسىنشە، ءبىر-ءبىرىمىزدى تولىقتىرىپ، بىرىمىزدە باردى ەكىنشىمىز باعالاپ ۇيرەنۋ كەرەك. سوندا عانا ناعىز كاسىبي باسەكەلەستىك ورتا قالىپتاسادى.
كەيبىر سايتتى ايىپتاي المايمىن. جارناما تارتۋدىڭ، رەيتينگ كوتەرۋدىڭ جولى شىعار. بالكىم، ول سايتتىڭ دا ءوز وقىرمانى بار بولار. «وقىرماننىڭ سۇرانىسى وسى» دەپ سول سۇرانىستى ارمەن قاراي دامىتىپ جىبەرۋگە اتسالىسىپ جاتىرمىز. رەيتينگ دەگەندى توقتاتىپ، ىقپالدىلىعىن، سالماقتىلىعىن ارتتىرۋ كەرەك. نەگىزى سۇرانىسقا جۇمىس ىستەمەۋ كەرەك، سۇرانىستى قالىپتاستىرۋ كەرەك. ايتپەسە، كوپشىلىكتىڭ سۇرانىسى دەسەك، حالىقتىڭ دەڭگەيى ءتۇسىپ كەتەدى. ماسەلەن، قازىر ۇلكەن كىسىلەر تۇرسىنبەك قاباتوۆتىڭ جىرتىڭ دۇنيەسىنە كۇلەتىن بولدى، بۇرىنعى قاريالار «مىناۋ نە ايتىپ تۇر؟!» دەيتىن. دەڭگەي سوعان ءتۇسىپ كەتتى.
سەرىك جانبولات، «الاش ايناسى» ينتەرنەت-پورتالىنىڭ باس رەداكتورى:
سالماقتى دۇنيە جاريالاساڭ، ەشكىم وقىمايدى
– جالپى، رەيتينگتىك جۇيە قانشالىقتى دۇرىس، قانشالىقتى بۇرىس؟ ونى جۇرگىزۋدىڭ الەمدە ءبىرنەشە ءادىس-ءتاسىلى بار. بىزدە ومىردە بار ءدۇنيە جاريالانادى. ارنايى توسەك قاتىناسىنا ارنالعان ماقالا جوق. رەيتينگتىڭ كوش باسىندا تۇرعان سايتتارعا قاراساڭىز، تۇبەگەيلى وسى تاقىرىپقا كوشىپ كەتكەن. قازىر «الاش ايناسى» كادىمگى سايت قوي، ال العاشقى وندىققا كىرەتىن سايتتاردى وقىسام، جاعامدى ۇستايمىن. ال ءبىز كۇنىنە ءار تاقىرىپتا 70 ماتەريال بەرەمىز. بىراق قوعامنىڭ سۇرانىسى، وقىرماننىڭ تالعامى سونداي. ءبىز دە سول تاقىرىپتا ماتەريال بەرۋگە ءماجبۇرمىز. سەبەبى بىزگە وقىرمان كەرەك. اركىم نە وقيتىنىن ءوزى بىلەدى. بىراق ءبىز ەكونوميكا، ساياسات، الەۋمەت، ميستيكانى، ءدىندى، ءبارىن قامتۋعا تىرىسامىز. ءبىز باستاپقىدا سالماقتى دۇنيەلەردى بەردىك. جازعان ەڭبەگىڭ ەش كەتەدى. ەشكىم وقىمايتىن بولدى. ءسويتىپ، كەزىندە شىمكەنتتەن شىققان گازەتتىڭ تاقىرىبىنا كوشتىك. مۇندا اركىم ءوز تاعدىرىن باياندايدى.
سەرىكقازى كاكىبالا، ۇلتتىق ينتەرنەت قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى:
رەيتينگتى قولدان كوتەرۋ ءۇشىن ترافيك ساتىپ الادى
– قازىر بىزدە ينتەرنەت رەسۋرستارىنىڭ ناقتى سانى جوق. ءبىر جەردە 8 مىڭ، ەندى ءبىر دەرەكتە 20 مىڭ دەلىنىپ ءجۇر. «Zero» ينتەرنەت ستاتيستيكاسىن جۇرگىزەتىن سايتتا 8 مىڭ سايت بولعان. قازىر كوبى شىعىپ كەتتى. مىسالى، سايتتىڭ رەيتينگى وقىرمان سانىنا بايلانىستى. بىراق كەيبىر سايت شەتەلدىك وقىرمانداردى تىركەپ الادى. «Zero» مۇنى ەسەپتەمەيتىندىكتەن، كوپ سايت بۇل جۇيەدەن شىعىپ كەتتى. سويتەدى دە، رەيتينگتى قولدان كوتەرۋ ءۇشىن ترافيك ساتىپ الادى. بۇل ءادىس سول سايتتىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىن دا كوتەرىپ بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى جالعان ستاتيستيكانى العا تارتادى. ال قانداي دۇنيە جازسا دا، ەڭبەگى ارقىلى رەيتينگىن جوعارىلاتىپ جۇرگەن پورتالداردى ءتۇسىنۋگە بولادى. قوعامنىڭ ءوزى نەگاتيۆ ءدۇنيەلەردى كوپ قارايدى. ەگەر وقىرماننىڭ تاربيەلىك، مورالدىق جاعىنا كوڭىل بولسەك، رەيتينگ دەگەنگە قاراماۋ كەرەك. سالماقتى دۇنيەلەر جازاتىن سايتتارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىستى گرانت ەسەبىندە بەرۋ قاجەت. ايتپەسە، رەيتينگتى ساتىپ الىپ، مەملەكەتتىڭ اقشاسىن جەپ وتىرا بەرەتىندەر ازايمايدى. ولاردىڭ ءىسىن ناعىز قاستاندىق دەر ەدىم. مۇنى مينيسترلىك تە كورىپ وتىر. تاڭ قالاتىنىم، مەملەكەتتىك تاپسىرىس الىپ، بيلىكتى سىنايتىن سايتتار بار. «Nur.kz»، «Stan.kz»، «Tengrinews.kz» ينتەرنەت سايتتارىنا ءتيىسپەيدى. ال ءبىز سىناساق، كورىپ قويادى. وسىنداي قۇپيا جايتتاردى تۇسىنبەيمىن.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باسقارما توراعاسى دارحان قىدىرالى ءبىر پىكىرىندە: «ينتەرنەتتەگى 7 جاڭالىقتىڭ التاۋى نەگاتيۆكە تولى. مۇنىڭ ءوزى قۇقىق بۇزۋشىلىق. ويتكەنى، الەۋمەتتانۋ عىلىمىندا جامان اقپاراتتاردىڭ كوپ بولۋى ادام جۇيكەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى ءمالىم» دەگەن ەدى. الايدا، تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشىنا ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. تەلەارنانى قوسىپ، ينتەرنەت سايتتارىن اشىپ قالساڭىز، الگىندەي جاعىمسىز دۇنيەلەردەن كوز سۇرىنەدى. ەگەر قوعام، ءاربىر ازامات سونداي اقپاراتقا سۋساپ وتىرسا، جەتىسكەن ەكەنبىز. الدە، وقىرمان تالعام مەن تارازى ماسەلەسىن ەستەن شىعارىپ الدى ما؟