رەيتينگ: جەل ءسوز بەن ءتول ءسوزدى اجىراتا الدىق پا؟

قازىر قايسىبىر تەلەارنانى قوسساڭىز دا، ينتەرنەت سايتىن اشساڭىز دا، تەك رەيتينگ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن بولدى. سەبەبى، تالاپ سولاي. مەملەكەتتىك تاپ­سىرىس تا، جارناما دا رەيتينگى جوعارى اقپارات كوزىنىڭ ەنشى­سىن­دە. ال ولار رەيتينگى قالاي جانە قانداي جولمەن كوتەرىپ وتىر؟ بۇل جاعىنا ءمان بەرىپ جاتقاندار جوقتىڭ قاسى. كەزىن­دە اعارتۋشىلىق، تاربيەلىك، يدەولوگيالىق قىزمەتتى اتقارا­تىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ بۇگىنگى ناسيحاتتاعانى نە سوندا؟

 سەنساتسيا قۋعان وزا ما، الدە…

«اقپارات كىمنىڭ قولىندا بولسا، سول الەمدى بيلەيدى» دەگەن ءتامسىل بار. سول ايتقانداي، بۇگىنگى باق-تىڭ تارا­تىپ وتىرعان اقپاراتى دا كادىمگى جۇقپالى ۆيرۋس سياقتى.

ءبىرىنىڭ جەل ءسوزىن ەكىنشىسى كوشىرىپ الەك. رەيتينگ بويىنشا الدىڭعى قاتاردا تۇرعان بىرقاتار ينتەرنەت سايتتارىنىڭ ۇستا­نى­مى – سەنساتسيا قۋىپ، رەيتينگ كو­تەرۋ. سونى جەلەۋ ەتكەن جۋرناليستەر xالىقتى «تاڭ قالدىراتىن» جاڭا­لىقتاردى تەرىپ كەتتى.

بۇعان دەيىنگىلەر اقپارات تاراتۋدى كوزدەسە، قازىرگىلەر ەلدى تاڭقالدى­رۋعا تىرىسىپ باعۋدا. وسى جولدا كەز كەل­گەن نارسەگە بارادى، ادامنىڭ جەكە ومىرىنە ارا­لاسادى، اتاق-ابىرويىنا نۇقسان كەلتى­رە­دى. ال ونىڭ ارعى جاعىندا ۇلتتىڭ تۇتاس­تى­عى، رۋلىق الاۋىزدىق جانە تاعى باس­­قا ماسەلەلەردى قاپەرگە المايدى. قىس­قاسى، ينتەرنەت ەنگەلى بەرى سۇزگىسىز قابىل­داۋ مەن توقتاۋسىز ۇرانداۋ ادەتى پايدا بولدى. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن اقپارات الەمىندە ساليقالىلىق، سالقىن­قان­دىلىق، ساراپتاماعا جۇگىنۋ ءتان بولسا، بۇگىندە تەك رەيتينگ قۋالاۋ، سەنساتسيا جاساۋ، ەلدى تاڭ­عال­دىرۋ، ارسىزدىقپەن بول­سا دا اتىن شىعارۋ ەتەك الدى. شىن ءما­نىن­دە، رەيتينگ قالاي كوتەرىلۋدە؟ تاڭنان كەشكە دەيىن ەلدى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، رۋشىل­دىق­تى قوزدىرۋ، مورالدىق قۇندى­لىق­تاردى تاپتاۋ ارقى­لى جينالعان رەيتينگ كىمگە قاجەت؟

اقپارات – يدەولوگيانىڭ قۇرالى بول­عان. قازىر اقشانىڭ كوزىنە اينالىپتى. ال باق ءونىمىن – تاۋار دەسەك، وقىرمانعا نە ۇسىنىپ وتىرمىز؟  مەملەكەتتىك تاپسىرىس ساياساتى تاربيە، تاعلىم، مورالدىق قۇندىلىقتار دەگەن ماسەلەگە كوڭىل بولمەي مە؟ ءبىز مەملەكەتتىڭ قارجىسىنا قانداي يدەولوگيا  جۇرگىزىپ وتىرمىز؟ «قوعام بىزدەن سونى تالاپ ەتەدى» دەگەنشە، وقىرماننىڭ سۇرانىسىن قالىپ­تاس­تىرۋ جاعىن نەگە ويلامايمىز؟

ساۋاتتى، تاعىلىمى مول ساراپتامانى ىسىرىپ قويىپ، ەلدى «تاڭ قالدىرۋمەن» اي­نالىسا بەرەمىز بە؟ وزدەرىن اقىلمان، وقىرماندى توبىر دەپ ويلايتىن مۇنداي سايتتار الگىندەي «جەپ كەتتى»، «تو­ناپ كەتتى»، «زورلاپ كەتتى» دەگەن سا­رىنداعى اق­پاراتتاردى ءبىر-بىرىنەن جا­پا-تارماعاي كوشىرۋمەن الەك. ەگەر قازاق سايتتارى كوشىرگىش بولسا، ءجىبى ءتۇزۋ، بۇگىن­گى قوعامنىڭ جاندى جاراسىن انىقتاۋعا ۇمتىلاتىن، ويلى دا تۇششىمدى دۇنيەلەر بارشىلىق. ءتىپتى بولماسا، گازەتتەگى وقىلا­تىن ماقالا­لار­دى بەرسىن. ەشكىم قارسى بولا قويماس، ءسىرا. شىن مانىندە، قوعامدى الاپەسكە اينال­دىرار اقپارات­تار­عا جۇمساعان كۇشىن سانا سۇزگىسىنەن ءوت­كىزىپ، پايدالى، ماعىنالى، وي سالارلىق ماقالالار مەن وزەكتى اقپارات­تار­عا جۇم­ساعان بولسا، وندا ءبىزدىڭ وقىر­مان­داردىڭ دا تۇراقتى كونتەنتى پايدا بولار ەدى.

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن گازەتىمىزگە پىكىر بەرگەن بەلگىلى جۋرناليست نۇرتورە ءجۇسىپ: «سايتتىڭ جىل ساناپ، اي ساناپ ەمەس، ساعات ساناپ، ءسات ساناپ جەتىلە بەرۋى كۇمان تۋدىرمايدى. قازاقتىڭ اقپارات كەڭىستىگى الداعى ۋاقىتتا دا جاڭا سايت­تار­مەن تولىعادى. ودان ۇركىپ، قورقۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءبىر كەزدە كوممەرتسيالىق ۆيدەونى بۇكىل حالىقتىڭ جاپپاي، تالاسا، تارماسا كور­گەنى ەستەرىڭىزدە بولار. قايدا سول كي­نولار؟ سايت تا سول سەكىلدى كۇي كەشۋى ىقتي­مال. وزىعى قالادى، توزىعى كە­تەدى. ينتەر­نەت باسىلىمدار نە جازسا دا، قانداي وتكىر ماسەلە قوزعاسا دا، قالىڭ قا­زاق ونداعى جاريالانىمدارعا 100 پايىز سەنىممەن قاراي المايدى. بۇل قالىپ­­تاسقان مەنتا­لي­تەت. ونى وزگەرتۋگە تالپىنۋ وپىنۋدان ءوز­گە ەشتەڭە دە بەرمەيدى» دەگەن ويىن ايت­قان.

وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا Face­bo­ok الەۋمەتتىك جەلىسىندە ساۋالناما ءجۇر­گىزدىم. «گازەت ءتيىمدى مە، الدە سايت پا؟» دەگەن سۇراققا ءتىلشى قاۋىمى ءار ءتۇرلى جاۋاپ قاتتى. ماسەلەن، جۋرناليست ءماريام ءابسات­تاردىڭ پىكىرى ويعا قونىمدى. «ادام جانە كولەڭكە: قايسىسى ناقتى؟ ارينە، ادام! بەي­نەلەپ ايتقاندا، گازەت – ادام، سايت – ونىڭ كولەڭكەسى سەكىلدى. كۇن بۇلت اراسىنا سىڭگەن ساتتە كولەڭكەنىڭ ءوزى تۇگىلى، ءىزىن دە تاپ­­پاي قالامىز. ياعني، قان­شا جەردەن شۇعىل اقپارات تاراتادى، وقۋ­عا يكەمدى دە­سەك تە، بىراق كەنەت ينتەرنەت جو­عالىپ كەت­سە شە؟ سايتىڭىز دا ءبىر، سايتان دا ءبىر سياق­تى زىم-زيا جوعالادى. ال گازەت تاسقا با­سىل­عان تاڭباداي بوپ عاسىرلارعا قالادى. نەلىك­تەن باتىس ەلدەرى گازەتتى جاۋىپ تاس­تاماي وتىر؟ ولار بىزدەن الدەنەشە عاسىرعا وزىپ كەتكەنىن مويىن­داي­مىز، سولار گازەتتى كەرىسىنشە تاڭەرتەڭ-كەشكە شىعارىپ وتىر عوي؟.. ايتپەسە، سايت جەتەدى دەسە سولاردىڭ ايتار ءجونى بار: تەحنولوگياسى دا تەحني­كا­سى دا جەتەرلىك. دەمەك، گازەت كەرەك. ول – قۇ­جات، ول – جازباشا تاريح، ول – ءتىل… ءار ءنار­سەنىڭ ءوز ورنى بار. «ادامعا كوز كەرەك پە، قۇلاق پا؟» دەپ سۇراي المايسىز عوي؟! ەكەۋى دە كەرەك، ويتكەنى. ساۋالناماعا قاتى­سىپ، پىكىر ءبىل­دىرگەندەردىڭ 60 پايىزى گازەت­تى، 40 پايى­زى ينتەرنەت سايتتارىن، ال 20 پايىزى گازەت پەن سايتتىڭ ءبىرىن-ءبىرى تو­لىقتىرىپ وتىرعانى دۇرىس دەپ سا­نايدى.  ياعني، سايت – «ءدام تاتتىراتىن»، ال گازەت – «قارىن تويعىزاتىن» قىزمەتتى اتقارۋى قاجەت دەسەك، ءجون بولار.

سول سياقتى قازىرگى كەزدە ەڭ كوپ وقى­لا­تىن سايتتاردىڭ دا رەيتينگىن انىقتاۋ ماقساتىندا ساۋالناما جۇرگىزىپ كوردىك. الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارىنىڭ دەنى سول كۇندەلىكتى وسەك-اياڭ، انشىلەردىڭ ءومىرى­­نەن قۇلاعدار ەتىپ وتىرعان سايت­تار­دى ءتىزىپ كەتتى. ماسەلەن، جۋرناليست گۇل­ۆيرا بيعالي: «اقپارات جەدەل شىعادى. ءجا­نە كەز كەلگەن وسەك تە وسىندا بار. سو­سىن ديزاينى جاقسى. اقپارات جالعان بو­لىپ شىقسا، بىرەر ساعات­تان سوڭ جالعان اق­پارات بولىپ شىقتى دەپ تەرىس­تەي سالا­دى. اقپاراتتىڭ ءتىلى – جەڭىل. ميعا كۇش سال­مايسىڭ. ءبىر سويلەمىن وقيسىڭ دا، ارى قاراي ءتۇسىنىپ الاسىڭ» دەسە، تاعى ءبىر سايت ءتىلشىسى: «وكىنىشكە قاراي، «زورلاپ كەتتى»، «وگەي شەشە قىزدارىن قورلادى» دەگەن سياقتى اقپاراتتار رەزونانس تۋعى­زادى. مىسالى، وتكەندەگى الپىستاعى ەر كىسىنىڭ 12 جاسار قىزدى زورلاعانى سۇمدىق وقىل­دى» دەدى. نەگە بۇلاي؟ قوعام ىزدەپ وقيتىن، سۇرانىستاعى دۇنيەلەر وسى ما؟ نەگە جۇرت ىزدەنىپ، ءوزىن-ءوزى دامىتاتىن اقپاراتتاردى وقىمايدى؟

ءبىز بۇدان كەيىن ينتەرنەت ستاتيس­تي­كا­سىن جۇرگىزەتىن «Zero» سايتىنا ۇڭىلدىك. ءاري­نە، مۇندا ەلىمىزدەگى اقپارات تاراتىپ وتىرعان بارلىق ينتەرنەت رەسۋرسى ءتىر­كەل­­مە­گەن. دەگەنمەن، 2749 سايتتىڭ رەي­تين­گى كوز الدىمىزعا شىعا كەلدى. سونى­مەن، ال­عاشقى وتىزدىققا ەنگەن ينتەرنەت پور­­تال­دارىنا شولۋ جاسادىق. ايتالىق، تۇششىمدى دۇنيە جاريالايتىن سايت­تار­دىڭ كوبى ءتىزىمنىڭ سوڭىنان تابىلادى. بىزگە ۇشىراس­قانى، قوعامداعى وزەكتى ماسەلە­لەر­دى ساراپ­تاپ بەرەتىن «اباي.كz» پور­تالى 32-ورىندا، ال سوڭعى كەزدە نەگاتيۆ، انايى ماسەلەلەردى قاۋزايتىن اقپاراتتارى ار­قىلى تانىمال «الاش ايناسى» پورتالى 23-ورىندا. «قان­داي ءونىمى ارقىلى كوش باسىندا تۇر؟» دەگەن ساۋالعا ءاپ-ساتتە جاۋاپ الدىق تا. سەبەبىن ءبىلۋ ءۇشىن وسى ينتەرنەت سايتتارىنىڭ يەلەرىنە حابارلاستىق.

داۋرەن قۋات، «اباي-اقپارات» قازاق ينتەرنەت كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى قق پرەزيدەنتى:

 دەڭگەي ءتۇسىپ كەتتى

– رەيتينگ دەگەن پالە بار. وقىلىمىن، كو­رىلىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەيدە سايت­تار­دىڭ جەڭىل-جەلپى تا­قى­رىپتارعا بارا­تى­نى بار. انشىلەردىڭ ءومىرى، وزدەرىنە جاسا­عان جارناماسىن ءجيى بەرەدى. سول سياقتى قو­عام­داعى نەگاتيۆتى ءنار­سەلەردى كوبىرەك بەرۋ­گە قۇمار. ايتۋعا اۋىز بار­مايتىن وقي­عالاردى جاريالاپ وتىراتىنداردى جوققا شىعارا المايمىن. ءبى­راق مۇنىڭ ءبارى سولاي ەكەن دەگەن كوز­قاراس تۋماۋ كەرەك. اسىرەسە، قازاق جۋر­ناليس­تيكاسى ءبىر-بىرىمىزگە قول­داۋ كورسەت­كەن دۇرىس. قوعامدىق پىكىر تۋعى­زىپ، ىقپال ەتۋ جاعىن ينتەرنەت كەڭىستىك الىپ كەتكەنى راس. 2009 جىلى «اباي.كز» اشىل­عاندا گازەت ما­تەريالدارىن دا بەرىپ وتىردىق. سول كەز­دە وقىرمانمەن كەرى باي­لانىس ورنات­تىق. قىسقاسى، وقىرمان سەنى­مى­نە يە بول­دىق. ۋاقىت وتە كەلە بىزگە مەم­لە­كەتتىك تاپسىرىس بەرۋگە ۇسىنىس ءتۇستى. قا­زىر ساۋاتتى سايت­تار­دىڭ قاتارى كوبەيدى. ءبىر جاعىنان ينتەر­­نەت قازاق جۋرناليس­تي­كاسىنىڭ ءمۇم­كىن­دىگىن اشتى. الەۋمەتتىك جەلى ازاماتتىق جۋرناليستيكانى ارتتىر­سا، ينتەرنەت سايت­تارى – كاسىبي جۋرناليس­تەر­دىڭ تىنى­سىن اشتى. جالپى، بۇل سايت باسشىلارى مەن تىلشىلەرىنىڭ تارازى-تالعامىنا دا باي­لانىستى. مىسالى، بىزدە جەڭىل-جەلپى، ادام جانىن تۇرشىكتىرەتىن اقپارات بەرىل­مەي­دى. اقپاراتتىق كەڭىس­تىك­تە ىقپا­لى­مىز­دى ارتتىرىپ، ءداستۇرلى باس­پا­­سوز­دىڭ ءمۇم­كىن­دىگىن دامىتتىق دەپ ويلاي­مىن. جاڭا مەديانىڭ مۇمكىندىگىن پايدا­لا­نۋىمىز كەرەك. «سايت – بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق» دەي­تىن­دەر بار. كەرىسىنشە، ءبىر-ءبىرىمىزدى تولىق­تىرىپ، بىرىمىزدە باردى ەكىن­شىمىز باعالاپ ۇيرەنۋ كەرەك. سوندا عا­نا ناعىز كاسىبي باسەكەلەستىك ورتا قالىپ­تاسادى.

كەيبىر سايتتى ايىپتاي المايمىن. جار­­­ناما تارتۋدىڭ، رەيتينگ كوتەرۋدىڭ جو­لى شىعار. بالكىم، ول سايتتىڭ دا ءوز وقىر­مانى بار بولار. «وقىرماننىڭ سۇرانىسى وسى» دەپ سول سۇرانىستى ارمەن قاراي دامى­تىپ جىبەرۋگە اتسالىسىپ جا­تىر­مىز. رەيتينگ دەگەندى توقتاتىپ، ىق­پال­دىلىعىن، سالماقتىلىعىن ارتتىرۋ كەرەك. نەگىزى سۇرانىسقا جۇمىس ىستەمەۋ كەرەك، سۇرا­نىس­تى قالىپتاستىرۋ كەرەك. ايتپەسە، كوپ­شى­لىكتىڭ سۇرانىسى دەسەك، حالىقتىڭ دەڭگەيى ءتۇسىپ كەتەدى. ماسەلەن، قازىر ۇلكەن كىسىلەر تۇرسىنبەك قابا­توۆتىڭ جىرتىڭ دۇنيە­سىنە كۇلەتىن بول­دى، بۇرىنعى قاريا­لار «مىناۋ نە ايتىپ تۇر؟!» دەيتىن. دەڭگەي سوعان ءتۇسىپ كەتتى.

سەرىك جانبولات،  «الاش ايناسى» ينتەرنەت-پورتالىنىڭ باس رەداكتورى:

سالماقتى دۇنيە جاريالاساڭ، ەشكىم وقىمايدى

– جالپى، رەي­تينگ­­­تىك جۇيە قانشا­لىق­تى دۇرىس، قانشا­لىق­تى بۇرىس؟ ونى جۇرگىزۋدىڭ الەمدە ءبىر­نەشە ءادىس-ءتاسىلى بار. بىزدە ومىردە بار ءدۇ­نيە جاريالانادى. ارنايى توسەك قاتى­ناسىنا ارنالعان ما­قالا جوق. رەيتينگتىڭ كوش باسىندا تۇر­عان سايتتارعا قاراساڭىز، تۇبەگەيلى وسى تاقىرىپقا كوشىپ كەتكەن. قازىر «الاش ايناسى» كادىمگى سايت قوي، ال العاشقى وندىققا كىرەتىن سايتتاردى وقىسام، جاعامدى ۇستايمىن. ال ءبىز كۇنىنە ءار تاقىرىپتا 70 ماتەريال بەرەمىز. بىراق قوعامنىڭ سۇرانىسى، وقىرماننىڭ تال­عامى سونداي. ءبىز دە سول تاقىرىپتا ما­تە­ريال بەرۋگە ءماجبۇرمىز. سەبەبى بىزگە وقىر­مان كەرەك. اركىم نە وقيتىنىن ءوزى بىلەدى. بىراق ءبىز ەكونوميكا، ساياسات، الەۋمەت، ميس­تي­كانى، ءدىندى، ءبارىن قامتۋعا تىرىسامىز. ءبىز باستاپقىدا سالماق­تى دۇنيەلەردى بەر­دىك. جازعان ەڭبەگىڭ ەش كەتەدى. ەشكىم وقى­ماي­تىن بولدى. ءسويتىپ، كەزىندە شىمكەنت­تەن شىققان گازەتتىڭ تاقىرىبىنا كوشتىك. مۇندا اركىم ءوز تاعدىرىن باياندايدى.

سەرىكقازى كاكىبالا،  ۇلتتىق ينتەرنەت قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى:

رەيتينگتى قولدان كوتەرۋ ءۇشىن ترافيك ساتىپ الادى

– قازىر بىزدە ين­تەرنەت رەسۋرس­تا­رى­نىڭ ناقتى سانى جوق. ءبىر جەردە 8 مىڭ، ەندى ءبىر دەرەكتە 20 مىڭ دەلىنىپ ءجۇر. «Zero» ينتەرنەت ستاتيستيكاسىن جۇرگىزە­تىن سايت­تا 8 مىڭ سايت بولعان. قازىر كوبى شىعىپ كەتتى. مىسالى، سايتتىڭ رەيتينگى وقىر­مان سانىنا بايلانىستى. بىراق كەيبىر سايت شەتەلدىك وقىرمانداردى تىركەپ الادى. «Zero» مۇنى ەسەپتەمەيتىن­دىك­تەن، كوپ سايت بۇل جۇيەدەن شىعىپ كەتتى. سويتەدى دە، رەي­تينگتى قولدان كوتەرۋ ءۇشىن ترافيك ساتىپ الادى. بۇل ءادىس سول سايتتىڭ الەۋ­مەت­تىك جەلىدەگى پاراقشاسىن دا كوتەرىپ بە­رەدى. مۇنىڭ ءبارى جالعان ستاتيستيكانى العا تارتادى. ال قانداي دۇنيە جازسا دا، ەڭبەگى ارقىلى رەيتينگىن جوعا­رىلاتىپ جۇرگەن پورتالداردى ءتۇسىنۋ­گە بولادى. قوعامنىڭ ءوزى نەگاتيۆ ءدۇ­نيە­لەردى كوپ قارايدى. ەگەر وقىرمان­نىڭ تاربيەلىك، مورالدىق جاعى­نا كوڭىل بولسەك، رەيتينگ دەگەنگە قارا­ماۋ كەرەك. سالماقتى دۇنيەلەر جازاتىن سايت­تارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىستى گرانت ەسەبىندە بەرۋ قاجەت. ايتپەسە، رەيتينگتى ساتىپ الىپ، مەملەكەتتىڭ اقشاسىن جەپ وتىرا بەرەتىندەر ازايمايدى. ولاردىڭ ءىسىن نا­عىز قاستاندىق دەر ەدىم. مۇنى مينيسترلىك تە كورىپ وتىر. تاڭ قالاتىنىم، مەم­لە­كەت­تىك تاپسىرىس الىپ، بيلىكتى سى­نايتىن سايتتار بار. «Nur.kz»، «Stan.kz»، «Tengri­news.kz» ينتەرنەت سايتتارىنا ءتيىس­پەيدى. ال ءبىز سىناساق، كورىپ قويادى. وسىن­داي قۇپيا جايتتاردى تۇسىنبەيمىن.

 «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ باسقارما توراعاسى دارحان قىدىر­الى ءبىر پىكىرىندە: «ينتەرنەتتەگى 7 جاڭالىقتىڭ التاۋى نەگاتيۆكە تولى. مۇنىڭ ءوزى قۇقىق بۇزۋشىلىق. ويتكەنى، الەۋمەت­تانۋ عىلى­مىن­دا جامان اقپاراتتاردىڭ كوپ بولۋى ادام جۇيكەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى ءمالىم» دەگەن ەدى. الايدا، تاياقتىڭ ەكىنشى ۇشىنا ءمان بە­رىپ جاتقان ەشكىم جوق. تەلەارنانى قوسىپ، ينتەرنەت سايتتارىن اشىپ قالساڭىز، الگىندەي جاعىمسىز دۇنيەلەردەن كوز سۇرىنەدى. ەگەر قو­عام، ءاربىر ازامات سونداي اقپاراتقا سۋساپ وتىرسا، جەتىسكەن ەكەن­بىز. الدە، وقىرمان  تالعام مەن تارازى ماسەلەسىن ەستەن شىعارىپ الدى ما؟