ӘЙЕЛДІ АДАМ ЕМЕС, ЗАТ ДЕП САНАУ – ҚЫЛМЫС
– Мухерджи мырза, сіздің зерттеуіңіз туралы сөз қозғамас бұрын, әуелі сіздің үнді фильмдері жайлы, ондағы мораль, идеология мәселелері жайлы ой-пікіріңізді білгім келіп отыр. Менің балалық шағым Совет Одағында үнді фильмдерінің жаппай таралып, өте танымал болған шағымен тұспа-тұс келді. Қателеспесем, сол кездегі үнді кинолары әдептен аттамайтын, ибадан аспайтын, шектен шықпайтын құндылықтардан тұратын сияқты еді. Қазіргілері жайлы айта алмаймын, бірақ батыстық киноиндустриямен салыстырғанда үнді кинолары «ұятты» көріністерден бойын аулақ салатындай көрінетін. Бәлкім, қазақ көрермендеріне ұнағаны содан болар. Сіздіңше, үнді киноларында қандай да бір мораль бар ма? Қандай идеологияны көздейді? – Әуелі мораль мен идеология арасындағы байланыс туралы айтып өтсем деймін. Левинас өзінің «Тіршіліктен тыс» (ағыл. Beyond Essence) атты кітабында адамзат тарихының өне бойында мораль біздің адамгершілігімізді арттырудың орнына оны жоққа шығарды дейді, яғни, зорлық-зомбылық, кісі қанын жүктеуді мораль арқылы ақтау ең тиімді әдіс емес пе? Екінші жағынан, Альтюссердің айтуынша, идеологиядан біз ешқашан қашып құтыла алмаймыз. Біз ұдайы идеологияның құрсауындамыз, Славой Жижек өзінің «Идеологияға өзінше кіріспе» (ағыл. Pervert’s Guide to Ideology) кітабында идеологияны қоқыс салатын жәшікке теңейді, яғни біз бәріміз керек ақпаратты осы қоқыс салатын жәшіктен алып жүрміз деген сөз. Үнді фильмдеріне келсек, әсіресе, Болливуд өнімдері ұзақ уақыт бойы әйел бейнесін сомдауда патриархалды ұстанымда болды, яғни әйел бейнесі «сұлулық туралы мифке» негізделсе, ер адамның бейнесі дене күшінің үстемдігін көрсететін. Шындығын айтқанда, ең озық үнді киноларын Сатьяджит Рей, Мринал Сен және Ритвик Гхатак сияқты болливудтық емес режиссерлер түсірді, бірақ олардың туындылары Үндістанның өзінде жалпақ көрерменге таныс емес. Ал үнді кинолары бұрынғы Совет Одағында өте танымал болғанынан хабарым бар. Сол заманда өте танымал болған екі-үш кино туралы кеңірек айтып берсем деймін. Сонда көп нәрсе түсінікті болар. Радж Капур 1951 жылы түсірген «Кезбе» (түпнұсқа атауы «Awaara») фильмі Рагхуната атты бай судьяның Джаггу атты адамға кесім шығарған сәтінен басталады. Джаггудың әкесі кезінде қылмыскер болған, яғни судья қылмыскердің баласы да қылмыскер болады деген қағиданы ұстанады. Бұдан әрі фильмдегі оқиғалар желісі қоюланып, негізгі назар судьяның көшеде өскен ұлы Раджа мен оның ғашығы Ритаға ауады, бірақ осы жерде Рита Раджаның көлеңкесі сияқты көрсетілген. Фильмнің соңына қарай Раджа түрмеден шыққан соң, Рита үшін өзін тәрбиелеуге уәде береді. Осылайша, трансцендентті тұрғыда әйел адамның періштедей пәк, мейірім мен ізгіліктің өнегесі ретінде бейнесі қалыптасып, яғни үнді әйелінің стереотипі жасалды. Мұндай стереотиптердің кілтипаны сонда, бұл бейнені қоғамдық санаға біртіндеп сіңіре берді. Оған сәйкес келмеген әйел (немесе ондай болуды қаламаған әйел) бірден бөтен, яғни жеңілтек саналатын болды. Бұдан кейін 31 жылдан соң түсірілген «Диско бишісі» («Disco Dancer») фильмінде бас кейіпкер Джимми өз анасын зұлым бай Оберойдың ұрып-соғып жатқанын көз алдына елестетіп, жаны ауырады. Анасы қаза болғаннан кейін сергелдеңге түскен Джиммиді оның ғашығы Рита барынша қолдап, қайтадан аяққа тұруына көмектеседі. Бұл жерде тағы да әйел туралы мифтің желісі тарқатылған, яғни Рита Джиммидің табысқа жету баспалдағы сияқты. Осылайша, әйел ешқашан өз алдына тәуелсіз тұлға ретінде көрсетілмеген. Ол не көмекші, не адал жар, не ана бейнесінде. Тіпті, «Зита мен Гита» атты кинода сезімтал Гитаның бейнесі сомдалғанымен, оның сыңары Зита барынша әлсіз етіп сипатталған. Ал үнді аудиториясының басым көпшілігі Гитаны емес, Зитаны жақсы көретіні көп жайттан хабар берсе керек. Осынау идеологиялық тұрғыда жасалған бейнелерді қоғамдық санада біржола орнықтыруда кинофильмдер өте маңызды роль атқарады. Совет Одағы ыдыраған соң әйелді бас кейіпкердің ғашығы етіп қана көрсеткен көптеген кинолар түсірілді. Әдетте, бір топ басбұзарлар оған тиісіп немесе зорлауға ыңғайланғанда, бас кейіпкер ортаға шығып, оның «иззатын», яғни абыройын қорғайды, содан соң әлгі әйел оған ессіз ғашық болады. Бүгінгі таңда феминизм туралы айтылған фильмдер де түсіріліп жатыр, бірақ бұл екінші толқындағы француз қозғалысы сияқты революциялық брендті феминизм емес, оның үстіне, біздің арамыздан Роза Люксембург немесе Александр Коллантай сияқты тұлғалар шыққан жоқ. Егер сіз «Қызғылт» («Pink») атты киноны көрген болсаңыз, алғашқы сәтте оны феминистік туынды деп ойлап қалуыңыз бек мүмкін, бірақ онда үш бойжеткенді Дипак Сегал атты адвокат патриархалды биліктен құтқарғанын есіңізге салайын. Тағы бір фильмде («Раази») бас кейіпкер – Алия Бхат атты тыңшы әйел. Бірақ фильмде ол көз жасын бұлап, «Үйге қайтым келеді» деп жылап жүр. Айтыңызшы, агент Джеймс Бондтың жылағанын елестете аласыз ба? Керісінше, «Эк-та-тигр» атты тыңшылық туралы кинода бас кейіпкер Салман-хан барынша мықты адам болып бейнеленген, ол жау мемлекеттің тыңшысына ғашық болып қалса да, мұнысы сатқындық емес, батырлық сияқты сипатталады. Мұның бәрін былай қойғанда, үнді кинолары мен қазіргі жарнамаларда әйел бейнесі тауар сияқты кеңінен қолданылады.
– Мені таң қалдырған бір дерек, Болливудта әйел кейіпкерді «item number», яғни «заттық нөмір» деп атайтыны. Яғни, адам емес, зат. Әйелді адам қатарынан шығарып тастау, зат, бұйым ретінде санау Болливудта қашан басталған?
– Бұл әсте жаңалық емес. Ал әйел бейнесінің қадірін кетіріп, оны «зат» деп атау 90-жылдардан кейінгі кезеңнің нәтижесі деп ойлаймын. Мұны сіз постмодернистік жаңалық деп санасаңыз да болады, яғни капитализмнің декаденттік және өлмелі мәдениетін көрсету. Бағана айтып өткен Радж Капурдың «Аваара» атты фильмінде «заттық нөмірлер» болды, бірақ 90-жылдары үнді және халықаралық аудиторияға шығарылған кинолар тіпті шектен шықты. Мысалы, «Jumma Chumma De De» деп аталатын әнді алып қарайық. Бұл әнді айтатын кейіпкерді Амитабх Баччан ойнайды, ол әйелді бір сүю үшін соңына түседі. Бірақ тек ол емес, тағы 50 еркек сол әйелді бір сүю үшін қуалап жүр. Бұл ән Үндістанда әлі күнге дейін кең танымал, оны тіпті, діни рәсімдер кезінде тыңдауға болады. Бұдан басқа «Мохра» деген фильмде Акшай Кумар полиция инспекторы болып ойнайды, ол Равеена Тандонның кейіпкеріне: «Ту-чез-бади-хай-маст-маст» деп ән салады. Мағынасы не дейсіз бе? Бұл «ол әйел өте тартымды зат» деген мағынаны білдіреді. Осылай жалғаса береді. Мен өз зерттеуімде мұндай сорақы әндер мен фильмдердің мысалын көптеп келтірдім.
– Жалпы, жалаңаш әйел бейнесінің тұтынушының сана-сезіміне ықпалы туралы не айтасыз? Кинематографтар әйел бейнесін не мақсатта қолданады?
– Бұл өте маңызды сұрақ. Ең әуелі, эротикалық өнердің тарихи өте терең екенін атап өту керек. Суретшілер мен архитекторлар әйел бейнесін әспеттеп, оны махаббат пен сүйіспеншілік нысанасы ретінде бағалады. Бірақ біз өнер туралы емес, маркетингтік стратегия туралы айтып отырмыз. Компания нарықта басымдыққа ие болу үшін неғұрлым көп тұтынушыларды өзіне тартуға тырысады. Сондықтан жалаңаш әйел бейнесі тауарға жапсырылғанда, тұтынушы әуелі тауардың сыртқы сипатын ғана көреді, ал тауардың өзі кейінге ысырылады. Бұдан адамдар қарым-қатынасында бұрмалаушылық туындайды. Мысалы, Үндістандағы жеткіншек жастар сұлу әйелді не көрікті бойжеткенді «маалом» деп атайды. Ол не деген сөз? Тауар деген сөз. Хиндише сөйлейтін кей адамдар әйелді «патака» деп те атай береді. Бұл отшашу деген сөз. Егер Дивали фестивалінде сатылған отшашулардың қорабын көрсеңіз, оның көбісінде Катрина Кайф, Приянка Чопра, Дипики Падуконе, т.б. актриса, әнші, модельдердің суреттері басылған. Фильмдерде мұндай сөздер мен мағыналар тіпті өріп жүр. Мысалы, «Гольмаал» атты киноның бірінші бөлімінде бір топ еркек көрші үйде болып жатқан әйел зорлау оқиғасын қызықтап, ләззат алып отырады. Осы сорақы көріністі көптеген көрермен күлкілі деп тапқан. Сондықтан режиссерлер өз фильмдерінде «заттық нөмірлерді» барынша көп пайдаланып, жыныстық қатынастың неғұрлым азғын түрлерін көрсетіп, тобырдың көңілінен шығуға тырысады. Осылайша онсыз да кедейшілік, жұмыссыздық, жезөкшелік өршіп тұрған Үндістандағы жағдайды одан әрі ушықтырып жатыр.
– Әйел зорлау қылмысы бойынша Үндістан әлем елдері ішінде тізімнің ең басында тұр екен. Мұны сіз үнді фильмдері, әндері мен жарнамамен байланыстырасыз. Себебі неде?
– Үндістанның көп бөлігінде әлі күнге дейін орта және жоғары білім берудің құрылымы жасақталмаған. Жақсы білім беретін мемлекеттік университеттер мен мекемелер бар, бірақ олардың саны өте аз. Үндістанда орта және жоғары білім беруді жекешелендіру мәселенің екінші бір қыры, яғни жекешелендіру – нарықтық білім беру жүйесі деген сөз, соның нәтижесінде көптеген үнділер үшін білім алу қол жетпес арман болып қалды. Ал сапалы білім болмай, Үндістанның жартылай феодалды құрылымын өзгерту мүмкін емес, әзірге бұл құрылым әсірепатриархалды және касталық күйде қалып отыр. Бірақ фильмдердің таралуына ешқандай шек жоқ. Бұған қоса, ауылдық жерлерде жергілікті халықтық мәдениет бар десек, ондағы өлеңдер мен ән-жырлардың өзіне патриархалды идеологияның салқыны тиген. Осылайша, білімсіз ортада танымал әнші Карина Капур «Мен – тандури-тауықпын, мені шарап қосып жеп ал» деген сықылды сөздері бар ән айтып, би билеп жүргенде, осындай көптеген жеңілтек бейнелер хайуани түйсіктерді оятады. Мұнымен қатар, халықтың басым көпшілігі экономикалық өсім өздерін айналып өткендей сезінеді, соның нәтижесінде ел ішінде наразылықтың күшейіп келе жатқаны байқалады. Үндістанда әйел адамға көбіне тауар деп қарайтындықтан, оларға көрсетілген зорлық-зомбылық елеусіз қалады. Осыған байланысты қала интеллигенциясы мен журналистер наразылық шараларын ұйымдастырып жүр, бірақ Үндістан өте үлкен мемлекет, мұндай наразылықтардың үні діттеген жеріне жетіп жатқан жоқ.
– Лондондағы конференцияда жасаған баяндамаңызда сіз зорлықтың құрбаны болған 8 жасар Асифаның қайғылы өлімі жайлы айттыңыз. Үндістанда бүлдіршін қыздарды зорлау соншалықты кең тараған ба? 14 жасқа толмаған қызды зорлау тіпті зорлық деп саналмайтыны рас па?
– Иә, өкінішке қарай, мұндай жағдай Үндістанда өте кең тараған. 22 маусымда Мадхья-Прадеште алты жасар қыз өз ата-анасымен бірге тойға барған жерінде ұсталып, зорланып, кейін Гвалиорда өлтірілген. Осы жылдың 4 мамырында Морби Гуджратта екі жасар қыз зорланып, ол да көз жұмды. Оның алдында 26 сәуірде діни семинарияда екі жігіт 11 жасар үнді қызын зорлаған. «Вашингтон пост» газеті 2 шілдеде Мандаур қаласында 7 жасар қыздың мектептен шыққан бетте қолды болып, зорланғанын хабарлады. 17 шілдеде 11 жасар қызды бірнеше апта бойы зорлағаны үшін 18 адам қамалды. Өткен айда Чандигархта тұратын әйел 40 еркектің өзін төрт күн бойы зорлағаны жайлы шағым түсірген. Мұндай сұмдықтар айта берсе таусылмайды.
– Үндістанда әлі күнге дейін 14 жасқа толмаған қыздарды еріксіз күйеуге беру дәстүрі сақталғанын білеміз. Бұл әдет-ғұрыптың, яғни жергілікті салттың сарқыншағы болса керек. Бұл туралы не дейсіз?
– Үндістанда халықтың көп бөлігі үшін неке – касталық деңгейде шешілетін мәселе. Әлі күнге кастааралық некеге тыйым салынған, әсіресе, ауылдық жерлерде әр каста тек өз ішінде ғана үйлене алады. Дінаралық неке де кісі өліміне алып келуі мүмкін. Он төрт жасар Анкита Саксеннің қазасы осындай мысалдардың бірі, ол күйеуге шыққысы келген жігіт мұсылман болмағандықтан, қыз тапа-тал түсте ата-анасының көз алдында өлтірілді. Бұл мәселе Хабиб Фейсал түсірген «Ишакзаде» атты кинода жақсы көрсетілген. Мен осы тақырыпты зерттеп жүрген маман ретінде, әр адамның өмірлік сыңарын таңдауға құқы бар деп санаймын.
–Үнділік жарнама өнімдерінде әйел бейнесі тағам, үй шаруасы және еркектердің нәпсі құмарын қандыратын нәрсе ретінде ғана көрсетілген дейсіз. Сонда бұл жергілікті халықтың мәдениет, салт-дәстүрі, әлдеқандай да бір наным-сенімінің нәтижесі ме? Жалпы, қазіргі қоғамда үнді әйелдерінің рөлі мен орны қандай?
– Үндістан әлі күнге дейін өте патриархалды қоғам саналады. Сондықтан бұл мәдениет жарнамада көрініс табады әрі қайталанады. Сондықтан «Нирма» деген кір жуғыш ұнтақ туралы айтылғанда, Болливудтың Джая, Хема, Рекха сияқты актрисалары еске түседі, бірақ осы ұнтақпен бірге Амитабх, Шакрух немесе Салманның атын атау ешкімнің ойына да кіріп шықпайды. Меніңше, әйел адамның рөлінің кәдімгі әрбір адамның рөлінен еш айырмасы болмауы тиіс. Гендерлік дискриминацияны тоқтату керек. Әйелді жыныстық қатынаста қолданатын күң ретінде төмендетуге де немесе оған табынатын пір ретінде аспандатуға да қарсымын. Мұнымен қатар, еркекті өте күшті әрі ешқандай сезімсіз робот сияқты етіп көрсетуге де болмайды. Бірақ мұның бәрі капиталистік экономика заманында утопия ғана сияқты.
– Меніңше, әйел бейнесін фильмдерде, жарнамада, маркетингте көз тартатын құрал, яғни өнім ретінде пайдалану тек Үндістандағы мәселе емес. Голливудтың киноларын алыңыз. Ғаламдық маркетингте әйел бейнесін өнім, құрал, тауар немесе өзіңіз айтып отырған «заттық нөмір» ретінде пайдалану кеңінен белең алды. Сондықтан бұл мәселені барынша терең әрі жан-жақты талқылаудың маңызы зор. Дегенмен оның қандай да бір шешімі бар деп ойлайсыз ба?
– Бұл мәселені әбден талқылап, оны халықаралық деңгейде егжей-тегжейлі зерттейтін жобалар жүзеге асқаннан кейін оның шешімі де табылады. Меніңше, әйел адамның бейнесін тауар деп қарастыруды қылмыс деп анықтайтын Халықаралық ұйым болуы тиіс. Одан соң сол Халықаралық ұйымның қолдауымен бұл қылмыспен күрес жүргізіледі. Буржуазиялық демократия бұл бостандықты жүзеге асыруға барынша кедергі болуға тырысады, сондай-ақ, бюрократиялық коммунистік партия да оған жол бере қоймас. Әйелді зат деп қорлау қылмысын жою үшін мұндай Халықаралық ұйым тек тікелей демократия мен жұмысшы таптың демократиясына жүгіне алады.
– Сіздің дәл осы тақырыпты терең зерттеуіңізге түрткі болған не? Әйелді адам емес, зат деп санаумен күресуге сізді не итермеледі?
– Үндістанның Конституциясы мені тамсандырады. Біздің Конституцияның бес тірегі ретінде саналатын бес түрлі философия бар. Бұлар – егемендік, социализм, зайырлылық, демократия және республика концепциясы. Үнді ұлтшылдығы – антиколониялық интернационализм іспеттес, себебі Үндістанның өзі көптеген ұлттар мен ұлыстардың бірігуінен тұрады ғой. Күндердің бір күні барша әлем Үндістанның үлгісімен, яғни көптеген ұлттар мен ұлыстар бір аспан астында, бір мемлекетте тату өмір сүруді үйренеді деп үміттенемін. Бірақ экономикалық жағдайдың шиеленісуі, оның тек табыс көздеген амалдары адамдарды, әсіресе, әйелдерді қайраңға шығарып тастады. Мен көзі ашық, көкірегі ояу азаматтардың бәрі капитализмнің қазіргі монополиялық нұсқасымен күресуі керек деп санаймын, әйтпесе ол либералды вирус сияқты жайылып барады. Менің анам үкіметте шенеунік болып қызмет атқарды, жалпы, Үндістанда үкімет – халықтың өзі және ол тек халық үшін деп саналады. Менің қарындасым – медицина саласында еңбек етіп жүрген ғалым. Сондықтан әйелді тауарға айналдыру жаппай етек алғанын көргенде, осы айтылған мәселелердің бәрі менің ашу-ызамды келтіреді.
– Сұхбатыңызға рахмет!
Сұхбаттасқан Гүлбиғаш ОМАР
Ұлыбритания, Лондон