ҚАРА ШАЛДЫҢ ҚАЙҒЫСЫ

Қайыстай қатқан қара шал уақыт өткізе алмай, сүйретіліп орнынан тұрды да терезенің алдына барып, ауладағы әткеншек жанындағы арқалы орындыққа көз жіберді. Ешкім жоқ. Жасы өзі шамалас Сүйіндік ақсақалды іздеген түрі бұл. Анда-санда екеуі аулаға шығып, әлгі көзбен сүзген орындықта күнұзақ оны-мұнының басын шалып  уақыт өткізіп, әңгіме-дүкен құрып отыратындары бар. Сол Сүйіндік шал бір жұма болды, төбе көрсетпейді. «Мүмкін Сарышығанаққа, кенже баласына кеткен шығар. Ана жолы соларға барып қайтпасам болмас деп отыр еді ғой».  Қара шал өзін осылай жұбатты. Күннің көзі де ашылмай қойды. Аспан түнеріп, оқтын-оқтын жаңбырымен төпелейді. Ауа райының осындай сәтінде адамның да сыртқа шыққысы келмей, кежегесі кейін тартып тұрады емес пе?! Бөлмедегі жалғыз орындыққа қайта келіп жайғасты. Салып ұрып Сүйіндік шалдың пәтеріне жетіп баруды көңілі қош көрмеді. «Ауылда болса бірсәрі, қалада жақын адамдардың өзі бір-біріне жиі бас сұға бермейді. Ұят болар, желпілдеп жетіп барғаным…». Жасы келген көрші-қолаңмен қара шалдың әңгімесі жарасқан емес. Осы үйге көшіп келгендеріне екінші жылға кетіп барады, бірақ Сүйіндік шал сияқты шүйіркелесетін ешкімді тапқан жоқ. Үлкені де, кішісі де шүлдір-шүлдір. Сол себепті олармен тілдесуі «здрәстиден» ары аспайды. Одан артық сөзді қара шалдың өзі де білмейді. Өмір бойы қазақтардың ортасында тұрған  қара шал ауылдан ұзап шықпаған болатын. Малын жайлап, құрт-май, жал-жаясын жеп, жалпақ дүниенің қожайыны іспетті емін-еркін жүрген еді, түлен түртті ме, кім білсін, табан астында «қалалық» болып шыға келді. Бәрін бастаған жалғыз тұяғы – Сәкен. «Қартайғанда ауылда не бар, одан да барлық жағдайы жасалған қаладағы үйде тұрғандарыңыз жөн», – деді де, бір кештің ішінде келіп, әп-сәтте қолдағы малын сатқызып, қалаға көшіріп әкетті. Қарттыққа мойынұсынса да, қара шал біреуге күні түсіп отырмаған болатын. Төрт түлігі сай еді. Ауылдағылардың ішінде бақуаттысы болатын. Он шақты сиыры мен жылқысын, отыздың үстіндегі уақ малды баласымен ере  келген алыпсатарлардың алдына салып берді. Олар сөзге келген жоқ, сұраған ақшасын алақанына тастады. Қара шал алғашында баласының бұл қылығына ашу шақырып еді, кемпірі сабасына түсірді. «Осы жасқа дейін бейнетті көрдік қой, енді зейнетті көрейік», – деп отырып  алсын. Осылай деген соң сөзін жерге тастай алмаған. Қолға тиген ақшаға баласы адам айналып жүре алмайтын осы ескілеу бір бөлмелі пәтерді, жүргенінен тұрғаны көп көне «Жигулиді» сатып алды. «Мұның қалай?» деген әуелде, «Жұмыссыз жүргенімді білесіз ғой, адам тасып, ақша тапсам» де-е-е-е-еп тұр. Жалғыз баласы алғашқы айда үздік-создық келіп тұрды да, кейінгі уақытта қарасын тіпті үзді. «Жұмыс көп» деп сылтауратады. Алғашқыда ұлының мұндай жауабына әдеттегі мінезіне басып буырқанғанымен, «Солай болса солай шығар, итім біліп пе» деп басылған. Ең ауыры – осында көшіп келген соң кемпірін қара жер қойнына тапсырғаны. Қалаға үйрене алмады ма, әлде ауасы жақпады ма, кім білсін, көшіп келгеннен бастап жиі-жиі сырқаттана берді. Ақыры ауру алып тынды. Қалада кімі бар дейсің, ауылға апарып арулап жерледі. Кемпірінің көзі тірісінде дәл бүгінгідей елегізи қоймайтын. Кемпірімен бір уақ шәй ішіп, әжің-күжің әңгімелессе де қайда жатыр?!. Ал қазір уақыт тіпті өтпейді-ақ. Осындайда қара шалдың есіне ауылдың өкпе тұсындағы төбе түседі. Ақсақалдар мал өрістен қайтардан ертерек барып, алқа-қотан жайғасып алып, қойқаптағы әңгімені қозғайтын. Ауылдың кәкүр-шүкір әңгімесінен басталып, елдің жаңалығына ұласатын. Бәрі де бір-бірінен асып түсетін әңгімешіл. Бұлардың қасына бала-шаға да үйір. Олар да ойынды жиып қойып, бір қызық хикаядан  қалып қоятындай  төбе басына асығатын. Ақсақалдар да оларды әсте қуалай қоймаушы еді. «Қазақтың қара сөзіне қаныға берсін, бізден естімегенде кімнен естиді» дейтін. «Е-е, ол да бір дәурен екен ғой. Бір мезгіл ашылып әңгіме айтатын адам таба алмағаннан ауыры жоқ». Қара шал ауыр күрсінді. Алда-жалда дәл осындай күйге түсемін деп ол әсте ойлаған емес. Бір мезгіл теледидарға телміргенімен, оның да қазақша жарытып жатқаны шамалы. Мал соңында жүріп, құс ұйқылы болып кеткендіктен шығар, таң атпай тұрып алады да, төрт қабырғаға сыймай ары-бері теңселіп жүргені сол. Терең ойға беріледі. «Құдайым-ау, мені қойшы, мына баламның, ана немерелерімнің ертеңгі күні не болмақ? Сыртқа шықсақ, түрі қазақ, сөзі бөтен адам көп. Алғашқыда аңдамай бір-екеуіне ақыл айтамын деп, аузымның күйгенін айтсаңшы. Ойпыр-ай, бір ауыз қазақша білмейді-ау… Біз сияқты төрінен көрі жақын, қазақтың қара сөзінен бал ағызатын шалдар да жарық дүниеден өтер… Содан кейін ше? Әке мен бала бір-бірімен ана тілінде еміреніп сөйлесе алмаса,  қайғының үлкені сол емес пе?». Осыны ойласа, қара шалдың қабырғасы қайысады. Өлімнен қорқып отырған қара шал жоқ. «Нағыз қазақы әңгіменің бүкіл қайнарын өзімізбен бірге о дүниеге алып кетеміз бе?» қауіпі сол. Қайғысының үлкені осы. Оның бұл қайғысын шүлдір-шүлдір сөйлесіп жүргендер қайдан түсінсін?!. Алда-жалда ести қалса, «Мына дед «чокнутый шығар?» дер. Қара шал тағы да ауыр күрсінді. Қайғысы да ауыр.

Ғалым ОМАРХАНОВ

АСТАНА