БІЗ МЕМЛЕКЕТШІЛМІЗ БЕ?

БІЗ МЕМЛЕКЕТШІЛМІЗ БЕ?

Өткен жұмада газетіміздің редакциясында ұлт зиялыларының белгілі бір шоғыры, атап айтқанда: филология ғылымдарының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметұлы, тарих ғылымдарының докторы Ахмет Тоқтабай, экономика ғылымдарының докторы Тоқтар Есіркеп, ақын-жазушы Аманхан Әлім, саясаткерлер – Айдос Сарым, Әбдірашит Бәкір, тарихшы-жазушы Бейбіт Қойшыбай, жазушы Дидахмет Әшімханұлы, журналист Көлбай Адырбекұлы т.б. азаматтар жүзбе-жүз кездесіп, қазіргі Қазақ мемлекеті, ұлт тұтастығы, ел бірілігі, тіл мен дін мәселесі туралы жан-жақты пікірлесіп, өз ойларын ортаға салған еді.

Бұл кездесуді «Түркістан» газетінің редакциясымен бірлесе отырып, ұйымдастырған – «Дегдар» Қоғамдық келісімді қолдау қоры». 

«Қазақстан – көпұлтты мемлекет емес»

Көлбай Адырбекұлы:

– Қазақстан тәуелсіздік алғалы 20 жылдан асты. Аз уақыт емес. Еңсесін тіктеді, шет елдермен қарым-қатынас орнатып, бүкіл әлемге танылдық, көшімізді түзеп алдық. Сыртқы саясатта үлкен жетістіктерге жеткеніміз шүбәсіз. Ал ішкі саясатта да атқарған тірлігіміз көп. Экономиканы тұрақтандырдық, елдің әлеуметтік ахуалы түзелді. Осының бәрінде Қазақстанның зиялы қауымы, көзі ашық, көкірегі ояу, білімді де білікті қауым үлкен рөл атқарды. Дегенмен, «зиялы қауымның барлығы да мемлекетшіл ме?» деген сұрақ туындайды. Әуелі тілден бастасақ. Билік басындағылардың барлығы мемлекеттік тілді біле ме? Оны құрметтей ме? Шын мәнісінде, бұл мәселеде олқылықтар жетерлік, көңіліміз тола бермейтіні рас. Ал мемлекеттік тілде сөйлемеген, мемлекеттік тілді құрметтемейтін адамды қалайша мемлекетшіл дей аламыз? Бүгінгі әңгімемізді осы тұрғыдан қарастырсақ. Яғни, мемлекетшілдікке үндейтін тетіктерді тауып, тиімді ұсыныстар айтсақ.

Дидахмет Әшімханұлы:

– Қазіргі уақытта біздің басты мақсатымыз – Қазақ деген бір атаудың төңірегінде ұйысып, бүкіл халық Қазақ мемлекеті деген дәрежеге көтерілсек. Түркияны жақсы білесіздер. Түркияда қанша ұлт пен ұлыстың өкілі тұрады. Бірақ олар түгел Түрік деген ұлттың төңірегіне топтасып, бүкіл әлемді тамсандырып отыр. Сондай-ақ, Иранды да мысалға келтірсек болады. Мен Иранда 1989 және 1997 жылы болғанмын. Көргеніміз, Иранның 30 миллиондайы әзірбайжандар екен. Бірақ олар ана тілінде дауысын естіртпей сөйлескені болмаса, «біз ирандықпыз» деген ұғымды санаға мықтап сіңірген. Ол жақта қаншама армяндар бар. Исфақан деген қала тұрғындарының тең жартысы армяндар. Олардың да ұстанымы осы. Тек парсы тілінде сөйлейді, мемлекеттік саясатты қолдайды. Тіпті, әзірбайжан мектебі де жоқ екен. Армяндарда бар ма, жоқ па, білмедім. Әзірбайжан тілінде хабар таратқан бір-екі радио стансасы бар екен. Телеарналары туралы да хабарым жоқ. Мұның өзі кісі қызығатын дүние. Бір мақсат үшін бір мемлекеттің төңірегіне топтасу. Бір ел, бір тағдыр. Меніңше, ұлтшыл болған жақсы, бірақ ең алдымен мемлекетшіл болған абзал. Мемлекетсіз ұлт пен басқа құндылықтар адыра қалары анық. Мемлекетшілдік туралы әңгіме қозғаған Қалағаң, Қалтай Мұхамеджанов Никарагуаға барған сапарында бір вьетнамдықпен болғанын және ұйымдастырушылардың жол шығыны ретінде берген 500 долларды вьетнамдық жұмсамай, елдің қазынасына қосамын дегенін тамсана айтқан: «Біз бала-шаға, әйел, немере, туғандарымызға сыйлық алып, мәре-сәре боп жүрсек, ол көк тиынын да жұмсамай, «Бала-шағам бар, бірақ елдегі жағдай қазір қиын, мына ақшаны мемлекеттік бюджетке апарып құямын» дегені бар. Мемлекетін қатты жақсы көрген адам ғана барады мұндай қадамға»… 

Аманхан Әлім:

– Мемлекет­шіл­діктен бұрын, жалпы біз қандай мемлекетпіз деген мәселе туралы ой қозғағым келіп отыр. Мемлекеттің түрі көп: монархиялық, республикалық, унитарлық, аралас мемлекеттер… Мәселен, бүгінгі Ресейдің қандай мемлекет екенін тап басып айту қиын. Елтаңбасында патшалық Ресей кезіндегі екі басты құс тұр. Яғни, РФ – монархиялық мемлекет пе, әлде республикалық па? Мемлекетіміздің формасын анықтап алғаннан кейін барып, азаматтар мемлекетшіл бола ма? Қандай бағыт-бағдар ұстанамыз? Осындай сауалдарға жауап іздейміз. Америкалықтар өздерінің бағытын бірден анықтайды, республикалық мемлекет, ұлттары – америкалық. Ал бізде қалай? Көпұлттымыз, көпдіндіміз деген насихат жүргізіп отырмыз, бізге қандай мемлекетшілдік қажет? 

Дидахмет Әшімханұлы: – Сонда патриотизм қайда қалады?

Аманхан Әлім: – Патриотизм – территориялық ұғым. Генетикалық, тек қуалайтын ұғымға жатпайды. Мысалы, Қазақстанда тұрған өзге ұлт өкілі патриот болуы мүмкін. Қазақстан патриоты. Қазақтың патриоты емес. Қан арқылы келетін патриотизм текпен бірге беріледі. Осы тұрғыдан алсақ, билік басына баратындардың көпшілігі өздерінің қандай мемлекетте өмір сүретінін білмейді. Қазақстан – Қазақ мемлекеті екендігінде шаруасы жоқ. Құрылымы, басқару жүйесі, әскері мен территориясы бар мемлекет екенін біледі, басқасына басын ауыртпайды. Олардың санасында «Қазақ» деген ұғым жоқ. ҚР Конституциясының өзінде Қазақ ұғымы объект ретінде бар, бірақ субъект ретінде жоқ. Атазаңда Қазақты жеке тұлға ретінде көрсетпеген. 

Айдос Сарым:

– Вьетнам туралы әңгіме қозғалды. Ол кезде Вьетнам қазіргі Солтүстік Корея сияқты тоталитарлық мемлекет болатын. Мұндай елде өмір сүретіндер соңғы костюмін де мемлекет үшін шешіп беруге бар. Бұл патриотизм, мемлекетшілдік емес, үрей. Алдымен қандай мемлекет екенімізді анықтап алуымыз қажет. Алайда, ескеретін жайт, форма мен терминді шатастырып алған сияқтымыз. Шын мәнісінде, ұлт пен мемлекет – егіз ұғым. Ұлт дәрежесіне жеткенде ғана мемлекеттілік пайда болады. Бүкіл әлем бойынша «ұлт –мемлекет» деп көрсетіледі. Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде ресми мәлімделген сәтте Қазақстан халқымен арада екі үлкен келісімшарт болды. Біріншісі, 1990 жылы қабылданған Декларация. Екіншісі, 1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Мемлекеттік тәуелсіздік туралы заң. Ашығын айтсақ, осы екі құжатта ұлттық тұрғыда біз армандап, қиялдап жүрген мәселе түгел қамтылған: республика боламыз, қазақ тіліне басымдық беріледі, бүкіл мемлекеттік орган қызметкерлері тек қазақ тілінде сөйлейді, бұл – Қазақтың жері, мемлекеттің, биліктің міндеті – осыны баянды ету т.б. Кейінірек билік амалсыздан қитұрқылыққа барды: бастапқы екі келісімшарттың орнына, басқа 2 келісімді ұсынды. Аталған құжаттарда жағдай түзелгенше, өзге ұлт пен ұлыстың өкілдерінің ауанына қарай төңкерілу қарастырылған. Оның үстіне, билік қазақтарға былай сөйлеп, көзді ала бере қазақ еместерге басқаша сөйлеуді әдетке айналдырды. Өзгелерді соған үйретіп алды. Бүгін орыстілділердің «олай болса, біз кетеміз» деп күңкілдейтіні, наразы болатыны сондықтан. Бірақ соңғы жылдары тарихи, демографиялық ахуал күрт өзгерді. Қазақтың саны артты, сапасы өсті. Батыста халықтың орташа өмір сүру деңгейі өссе, Қазақ керісінше, жасара түсіп, орташа жас 27-ге теңгерілді. Жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім 13 мың долларға жетті. Болжамға сенсек, келесі жылы 14 мыңға дейін артады. Әлеуметтік ахуалы жақсарды. Бұл алғашқы екі келісімшартты, жалпы ғасырлық арман-тілегін қайта қаузауға түрткі болды. Егер Түркияны алар болсақ, Тұрғыт Өзалдың ұлты – күрд. Бірақ Түркияның дамуына түріктерден артық үлес қосып кетті. Яғни, генетика, тек деген әңгіме – жаңсақтық. Меніңше, әр адам – патриот. «Патриотизм» мен «ұлтшылдық» ұғымдарының арасына теңдік белгісін қою керек. Мәселен, аймақтық патриотизм деген бар, ауданның, көшенің патриоттары тағы бар. Бірақ көшелердің ұлтшылдары аз. Ганди де, Черчилл де – ұлтшыл. Тіпті, қазір билік мақтайтын Ли Куан Ю де – ұлтшылдың ұлтшылы. Одан несіне қорқамыз? Өкінішке қарай, «ұлтшылдық» ұғымын кеңестік империя кезінде өз қарсыластарын, өз саясатын қолдамайтындарды, ұлт-азаттық жолында күрескендерді езіп-жаншудың басты құралы ретінде пайдаланған. 1986 жылдары бізді «махровый националист» деп айыптады. Осындай советтік түсініктерге, советтік терминдерге байланып қалған ұғымдардан тазарып алуымыз керек. 

Дидахмет Әшімханұлы: – Парла­мент­те Ассамблеядан сайланған санаулы ғана депутат өз ұлттарына қатысты қаншама шаруаның басын қайыруда. Ал қазақ депутаттардың саны олардан әлдеқайда басым болса да, қазақ тілі, ділі, жалпы қазақы құндылықтар үшін тер төгетіндері саусақпен санарлықтай.

Айдос Сарым: – Алдымен қазақ болып алайық дегенім де сондықтан. Бәлкім 30-40 жылдан кейін тегі мен ұлты басқа, бірақ Қазақтың мүддесіне қалтқысыз қызмет ететін азаматтар пайда болатын шығар? Мәселен, Грузияда Қорғаныс министрі орыс ұлтынан. Ресейдің саясатына ашықтан ашық қарсы шығып, күресетіндердің бірі. Арғы тегі орыс, алайда, жан-тәнімен грузинмін, Грузия азаматымын деп есептейтіндіктен. Меніңше, дәл қазір өзге ұлт пен ұлыс өкілі Қазақстан президенттігіне сайлануы мүмкін деп ойламаймын. 

Бейбіт Қойшыбай:

– Бұл мәселелердің барлығы да 20 жылдан астам уақыттан бері көтерілумен келе жатыр. Бірақ шешімін тапты дей алмаймыз. Естеріңізде болса, ұлттық мемлекет құруды мақсат еткен алғашқы Декларация 1990 жылы қабылданды ғой. Ал 1989 жылы қабылданған мемлекеттік тіл туралы заң. Содан кейін біздің Үкімет график жасаған еді. Алғашқы шараны халық қатты қолдады. Халықтың көңілінен шықты. Тіпті, өзге ұлт өкілдері де балаларын қазақ балабақшаларына бере бастады. Осы керемет те игі бастаманы құртқан кім? Халықтың өзі ме? Жоқ, олай емес. Билік басына, Парламентке келген кезде «орыс тіліне қатысты пікір білдіріңіз» деген сәтте «орыс тілінсіз күніміз қараң» деп шуласты. Біз қит етсе, бар кінәратты халықтан іздейміз. Әлбетте, азаматтар өздеріне тиесілі нәрсені биліктен ашық талап етуі тиіс. Бірақ ол үшін оянуы керек қой. Өздігінен оянбайды, әрине. Шенеуніктер «жоғарғы жақтың», яғни, биліктің аузын бағуға үйренген. Билік жақтан пәрмен жетсе, олар қазір-ақ бел шеше, белсене кірісіп кетері анық. Біз ұлт мәселесіне қатысты айтылған сөзді соңынан қалай өзгерттік? «Ұлт деген әркімнің жеке шаруасы. Біз көпұлтты мемлекетпіз, бізге азаматтық қоғам керек, ұлтыңның керегі жоқ» деп соқтық қой. Шын мәнісінде, халыққа керегі ұлттық мемлекет еді. «Қазақтың ұлттық мемлекеті болсын» деген сөз басқа ұлт пен ұлыс өкілдерін өзектен тебеміз деу емес. Тек қазақтың тарихи мүддесін өзіне қайтарып, қалған тірлікті бірігіп атқару деген мәселе бұл. Ешкім «орыс кетсін» деген емес, орыс тілінде сөйлеуден де бас тартқан ешкім жоқ. Бірақ Қазаққа басымдық бере отырып, қазақтың тарихын қалпына келтіру сияқты шаруаны қазақтан басқа кім істейді? Осыларды қазақ айтса, «ұлтшыл» деп айыптайды. 

Тоқтар Есіркепов:

– «Біз мем­ле­кет­шілміз бе?» деген сауалдың ортаға тасталуының астарында бір күмән жатқан сияқты. Тәуелсіздігімізді меңгере алдық па толық? Бір жағынан алғанда, қолдағы тәуелсіздік тізгінінен айырылып қалу қаупі төнген сияқты. Ежелден еркіндікті аңсаған, азат өмір сүрген қазақтың бүгінгі ұрпағының бойындағы «тәуелсіз болсам» деген арманын, мақсат-мұратын бесігінде тұншықтырып жатқандай әсер қалдырады. Еуразиялық одаққа ұмтылу, Кедендік одақ құру осының дәлелі іспетті. Егемендіктің алғашқы жылдары қабылданған ұлттық мемлекет құру туралы бастаманы діттеген жеріне дейін жеткізбей, желкесінен қиюға жанталасып жатқан мүдделілер бар сияқты. Өйткені қазір баспасөзді, БАҚ-ты, Интернетті қарасаңыз, «мұндай мемлекеттің бізге керегі не?» деген наразылық бас көтерген. Экономика – тәуелсіздіктің түп негізі. Қазақтың табиғи байлығы орасан зор, халықтың саны артып келеді, сапасы да. Яғни, Қазақстан – тәуелсіз мемлекет болуға лайықты ел.

Экономика мен саясат медальдің екі жағы сияқты. Екеуі де аса маңызды. Бірін-бірі толықтырып тұрады. Мысалы, практикалық прагматизм тұрғысынан алсаңыз, саяси жүйе бір орында тұрады да, экономика билік басында отырғандардың ғана мүддесіне жұмыс істейді. «Алдымен – экономика, сосын – саясат» деген қағиданың кері әсері осы. Шын мәнісінде, саяси және экономикалық реформалар қатар жүргізілуі тиіс. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, дамыған елдерде алдымен саяси реформалар қолға алынады. Осының арқасында экономикалық реформаларға жол ашып берді. 

«Жыл сайын 200 мыңдай шала қазақ оқу бітіреді»

Мекемтас Мырзахметұлы:

– Тым тереңге бармай-ақ, бері жағынан сөз қозғасақ, осы біз қандай халықпыз? Даярлығымыз бар ма, әлде жоқ па? Ортаазиялық халықтар бар. Қазақ пен қырғыз тағы да егіз жүреді. Бұл қайдан шыққан? Себебі, о баста империя біздің жағдайымызды ойлаған жоқ. Қарақұрт ауын құрып алады да, құрбанын күтіп үнсіз жатады ғой. Сол сияқты. Аудың қай жері дір ете қалса, біліп отырады. Кеңестік империя құрған сол ауға үш ұлт түсіпті: қазақ, Қырым татарлары және ноғай. Қазақ о бастан өр мінезді, биік рухты әрі батыры көп халық болатын. Ешкімге де қарыс сүйем жер берген жоқпыз. Топыраққа ауыз салуы кейіннен болған оқиға. Алдымен Орталық Азияны, сосын Қазақтың жерін жаулап алды. Қазақпен 150 жылдай алысып, орталықазиялық аймақты терең зерттей отырып, әрең дегенде барып бағындырды қазақты. Осыдан келіп қорытынды жасаған олар: «Мына халықтардың танымы, сана-сезімі Ресейдің мүддесінен әлдеқайда жоғары тұр. Соны әлсірету керек» деп шешті. Ресейдің бүкіл саясаты осыған құрылды. Мәселен, 1937 жылы тәжіктен – 1, өзбектен – 7, қырғыздан – 40, ал қазақтан 25 мың адам атылады. Бір-ақ күнде! Осының барлығы да қазақтың ұлттық сана-сезімін таптау, қысым жасау еді. Қазақ жайлап тобырға айнала бастады. Кеңестік идеологияны бойына мықтап сіңірген ұрпақ дінге сенбейтін, таза атеиске айналды. Біз қазір ұлттық болмысынан айырылыңқыраған халықпыз. Ең алдымен қазақты баяғы таза табиғи қалпына келтіріп алуымыз керек. Ұлттық болмысымызбен қайта қауышсақ, кіммен болса да алысуға дайынбыз. Ұлттық сана-сезімді қалпына келтіруді билік ойлап отырған жоқ, оған мүдделі де емес. Тағы бір осал тұсымыз, «бөліп ал да билей бер» саясатының құрбаны болдық. Мен шала қазақтарға «осының барлығы әдейі жасалған» деймін. Қазіргі кезде мемлекеттік және ұлттық идеологияны жүйелі түрде жүргізуге кедергі келтіріп отырған да – билік басындағы шала қазақтар. Оның үстіне, қазаққа тиесілі табиғи байлықтың 95 пайызы – солардың үлесінде. Ауылдағы ағайынға тигені – небары 5 пайыз ғана. Меніңше, қазақтар есін әлі жия алмай жатқан сияқты көрінеді маған. Көзі ашық зиялы қауымды айтпаймын, қарапайым бұқара халықты айтам. Сол себепті, қазақ халқын бастапқы табиғи қалпына келтіру керек деймін.

Ұлттық мәселелерге келгенде, ат­­тан салып, дабыл қаға берген аб­зал. Сосын «көпұлтты» деген ұғым кең­естік заманнан қалған ескі ұғым ғой. Унитарлық мемлекет дегенде осыны айтамыз. Демек, идеологияны да осыған сәйкес жүргізу қажет. Мына тұрған Қытай мен Ресейде де қанша ұлт пен ұлыстың өкілі тұрады. Бірақ олардың билігі «біз көпұлтты мемлекетпіз» деп өлсе де айтпайды! Бізде бәрі керісінше. 

Дидахмет Әшімханұлы: – Тағы бір түсініксіз жайт, қазақ журналистеріне қарағанда орыстілділердің айлығы әлдеқайда көп. Мемлекет тарапынан тендер бөлінгенде де бірнеше есе көп тиеді орыстілділерге. Неліктен?

Мекемтас Мырзахметұлы: –Ха­лық­­ара­лық тәжірибелерге сүйенсек, БАҚ-қа тиесілі қаражаттың 70 пайызы қазақтілділерге тиесілі болуы керек. Қалған 30 пайызын өзгетілділерге бөліп берсін. Неден қорқады? Баяғыдай тапа-тал түсте бір мемлекет бір мемлекетке тарпа бас салатын заман өтті. Мен кейде билік басында отырғандардың саяси еркі жоқ па деп қаламын. Егер қазақша және орысша еркін сөйлемейтіндер жұмысқа алынбайды деген талап қойылса, мүдделілер, әсіресе, шала қазақтар Ана тілін жетік меңгеруге жанталаса кірісер еді. 

Аманхан Әлім: – Сіздер өзге ұлт өкілдерінің қазақша сөйлегеніне қуанасыздар. Өкініштісі, олар тәжірибе жүзінде емес, тек әдемі көрініс үшін ғана сондай. Мәселен, телеарналар мен радио арналарда жұмыс істейтін қыз-жігіттер бар. Ұлты басқа болса да қазақша сайрап тұр. Бірақ естуімше, олар эфир біткеннен кейін қайтадан орысшаға басады екен. І Александрдың: «Орыстың армия мен теңіз флотынан басқа одақтасы жоқ» деген сөзі бар. Сол сияқты, біз өзгелер қазақша керемет біледі деп, иллюзияға берілмеуіміз керек. Қазақтағы «қасқырдың бөлтірігін қанша асырасаң да, орманға қарай ұлиды» деген мақалы тегін емес. Сол себепті, қазақтар алдымен өзін жарылқауды үйренуі тиіс. Мәселен, қазақша жақсы білетін, қазаққа күйеуге тиген Надежда Лучникова «мен он жерден қазақша сөйлесем де, қазақ бола алмаймын. Өйткені менің ұлтым мен қаным басқа» дегенін өз құлағыммен естідім. 

Ахмет Тоқтабай:

– Соңғы кез­дері Орталық Азия елдерін жиі аралап жүрмін. Басқа елдердің соңғы жиырма жылдағы ең басты жетістігі – ұлттық мемлекет құрып алды. Оны қалай жүзеге асырды? Олар идеологияны жолға қойды. Көршілес Өзбекстанды алсаңыз, ұлттық идеологиясы – Әмір-Темірдің империялық жүйесі. Әмір-Темір десе, бүкіл өзбек халқы ішкен асын жерге қояды. Түркіменстанды алсақ, ұлттық идеологиясын Оғыз ханнан, ал Тәжікстан Исмаил Саманидан бастады. Біз әлі күнге анықтай алмай келеміз. Біреу Әбілхайырды жамандайды, біреу Абылай ханға күйе жаққысы келеді. Бірінші Петрдің империясы неге күшті болды? Әскері мен флотынан ба? Жоқ, одан емес. Ең бастысы, оның мемлекеттік, ұлттық идеологиясы мықты болды. Осының арқасында 300 жыл жасады. Кеңестер өкіметі неге құлады? Идеологияның өзегі әлсіз еді. Батыс сарапшылары «бұл империяның келешегі жоқ, алысқа ұзамайды» деп алдын ала болжап қойды. Қазақстанда ұлттық идеологияны қалыптастырмайынша, ештеңе өзгермейді. Ісіміз алға баспайды. Мәскеуде болған бір сапарымда Кондратьев деген орыс саясаттанушысы маған: «Қазақстан да құлауы керек. Өйткені көпұлтты екендеріңді өздерің мойындадыңдар. Біріккен Ұлттар Ұйымының ережесіне сәйкес, әр ұлт өз мемлекетін құруға құқылы. Сондықтан Қазақстан да КСРО сияқты құлауы тиіс», – деді. Ол неге олай айтады? «Көпұлтты мемлекет» деген саяси ұстаным – кеңестік империядан қалған саясат. Біз соны алып, жалғастырып келеміз. «Қазақстанда 130-140 ұлт бар» деу – жаңсақтық. «Түріктің түріктен басқа досы жоқ» демекші, «қазақтың қазақтан басқа досы жоқ» деген сөзі дұрыс. 

 Мекемтас Мырзахметұлы: – Қазір мектеп қабырғасынан шығып жатқан жас ұрпақты алайықшы. Қазақстанда 8 мыңнан астам білім ошағы бар. Соның 2097-сі – аралас мектеп. Аралас мектеп болғанда да, материалдық базасы өте мықты мекемелер. Жыл сайын қоғамға 150-200 мыңға жуық шала қазақты дайындап береді. Сонда бес жылда олардың саны 1 миллионға дейін жетеді екен! Сорақысы, келесі жылы мемлекеттік бюджеттен қаражат бөлініп, сол шала қазақтарға қазақ тілін қайта үйретуге мәжбүр боламыз. Білім министрлігінде отырғандарға қатты сөздер айттым, назар аударғандары шамалы. Халықтың қазынасын шала қазақтар үшін желге шашқанша, басқа пайдалы нәрселерге неге жұмсамасқа? Оның үстіне, министрлік саяси тұрғыда да қателік жіберіп отыр. Өйткені Қазақстан атты тәуелсіз елде кезіндегі кеңестік империяның миссионерлік орыстандыру саясатын жалғастыру үстінде. КСРО құрамында болған өзге елдер орыс тілінің ықпалын әлсіретіп, аралас мектептердің көзін құртса, Қазақстан керісінше, рухы мен жаны қазақ еместерді көбейтуде. Екіншіден, Білім министрлігі идеологиялық тұрғыда қателесті. Себебі, Ана тілін білмейтін баланың санасы ұлттық идеологиядан жұрдай. Әрине, араларынан бірен-сараны шығуы мүмкін, бірақ жаппай емес.

«Шенеуніктер бизнеспен айналыспасын»

Әбдірашит Бәкір:

– Мекемтас ағамыз унитарлық мемлекетке анықтама берген кезде «халық» пен «ұлт» ұғымдарының арасына теңдік белгісін қойды. Айдос «ұлтшылдық» пен «мемлекетшілдік» ұғымдарын теңестірді. Қазақ дәл осындай жағдайда отырғанда одан «мемлекетшіл бол» деп талап ете алмаймыз. Өйткені мемлекетті құрып отырған – қазақтың өзі. Мемлекеттің негізгі саясатын анықтаушы – қазақтың өзі. Қазақ өзінің елінде, өзінің жерінде отыр. Мемлекетшілдік мәселесін өткен отырыстардың бірінде Елбасы да көтерген еді. Алдына әкімдерді жинап алған Н.Назарбаев: «Сендердің барлығыңды халық өз ақшасына жалдап, қызметке алып отыр. Сендер халықтың жағдайын ойлауларың керек», – деді. Осыдан кейін мен «Президенттің аузынан шыққан әрбір сөзді жерге тастамайтын әкімдер осы сөзді іліп әкетіп, барлығы қаншалықты мемлекетшіл екенін жаппай көрсете бастайтын шығар» деп ойлағанмын. Өкінішке қарай, мұндай көріністі ешбір жерде байқай алмадым. «Баяғы жартас – сол жартас». Орасан зор көлемдегі қазба байлықтың үстінде отырған қазақ неге кедей? Егер қазақы сөзбен айтсақ, «мемлекет менің тілімді құрметтемесе, ондай мемлекетке мен мемлекетшіл бола алмаймын». «Ауылды қиратып, экономикасын тас-талқан еткен мемлекетте мен мемлекетшіл бола алмаймын». Қарап отырсаңыз, мемлекетшілдік жалған ұран, айқай-аттанмен келмейтін нәрсе екен. Бұл – бүкіл жүйенің өзін тәрбиелеп шығаратын қасиет. Мысалы, осы уақытқа дейін нарықтық экономика орнаттық деп келеміз. Шын мәнісінде, нарықтық экономика заңға бағынған, капиталдың қоғам мүддесінен алшақтап кетпеуін, сот, прокуратура т.б. күштік құрылымдар арқылы бақылап отыратын мемлекетте ғана нарықтық экономика үстемдік құрады. Яғни, нарықтық қоғам дегеніміз – еркін кәсіпкер, іскер қоғамдардың өзара тең бәсекелестігі. Бізде қоғамдағы осы шаралар, эко­но­микалық даму, т.б. – субъективті факторлардың жемісі. Кімде «крыша» бар, сол зауыт ашады, кәсіпкерлікпен айналысады, жеке жобаларын жүзеге асырады. Нарықтық қоғамда біздегідей «көкесіне» сену деген болмайды. Мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаражатты қымқыру жоқ. Халық қазынасына тиесілі қаржы ұрланса, бүкіл халық та, барлық жүйе де сол жобаның жүзеге асырылуына тәуелді болып отырғандықтан, заң бұзушыларды қатаң жазалайды. Бұл басқаларға сабақ болатыны сөзсіз. Қазақстандағы нарықтың, басқару тетіктерінің бір орталыққа жинақталуы әкімшілік буындардың барлық басқаруында мемлекеттік қызметкерлердің жеке кәсіпкерлікпен айналысуына мүмкіндік туғызды. Осының арқасында шенеуніктер мемлекет ресурстарын өздерінің коммерциялық мақсаттарына, жеке бастарына жұмсауына қол жеткізді. Яғни, мемлекеттік іс-шаралар жеке кәсіпкерліктің көлеңкесінде қалады. Бұл мемлекеттік қызметкерлердің мемлекет пен халық алдындағы жауапкершілігінің жойылуына, оны елемеуіне, одан бас тартуына әкеп соқты. Мәселен, Н.Назарбаевтың әкімдерге «халыққа қызмет етіңдер» деген бұйрығы сөз жүзінде қалған сияқты. Меніңше, ең алдымен мем­лекеттік қызметкердің психологиясын өзгерту қажет. Оны жалаң ұранмен өзгерту әсте мүмкін емес. Кез келген маңызды мәселеге қоғам тарапынан қадағалау болмайынша, заң алдында әр азамат бірдей болмайынша, азаматтар бойындағы мемлекетшілдік қасиетті оята алмаймыз. Осыдан мың жыл бұрын әл-Фараби бабамыз: «Елдің басқару жүйесінде халықтың мүддесіне деген пиғыл жоқ болса, ол биліктен ешқашан мейірімді қала орнатуға болмайды», – деп жазды. 

«Қоғам санасын ояту қажет»

Айдос Сарым: – Ұлттық сана кез келгеннің бойында бар, тек сананы ояту керек. Қазақ баспасөзін, қазақ Интернетін жасап жүрген – осы сана. Әбекең жаңа «қарны аш, әлеуметтік ахуалы төмен қазақтан мемлекетшілдікті талап ету қиын», – деді. Бірақ қазақтың басқалардан айырмашылығы неде? Ғасырлар бойы мемлекет үшін, ел мен жер үшін күресіп келеміз ғой. Сол күрес әлі тоқтаған жоқ. «Қазақстан – тек қазақтар үшін» деген әңгіменің қажеті жоқ. «Қазақ» – осында отырған қазақ этносының жекеменшігі емес, ол – мемлекет атауы. Яғни, Қазақ мемлекеті. Демек, Қазақ мемлекетін осында тұратын барлық азамат сүюі тиіс. Қазақ тілін сыйлап, қазақ тарихын мойындауға, Қазақ мемлекетіне қызмет етуге міндетті. Тәуелсіздік алған 20 жылдың ішінде біз шешендердің шешен ретінде өмір сүруіне мүмкіндік бердік, мәдени орталығын құрдық, ұлттық киімдерін киюге, ұлттық аспаптарында ойнауына жағдай жасадық. Күрдтер мен басқаларға да солай. Ал қазақтың қазақ болуына мүмкіндік бар ма? Меніңше, мемлекетшілдікті алдымен рух пен мәдениеттен бастауымыз керек. Этнодемография мәселесіне келсек, егер дін мен ділді сақтау осы қалпынан танбаса, 20 жылдан кейін Қазақстандағы орыстар өзбектер мен ұйығырлардан кейінгі азшылыққа айналады. Сонымен қатар қазақтар ұлтқа қатысты талаптарынан таймаса, еуропалықтардың көпшілігі елден ауа көшеді. Өйткені, Қазақстанда тұрғысы жоқ, Қазақты мойындағысы жоқ. Кетсе, кете берсін. Бұған дейін де 2-3 миллиондайы кеткен. Одан күйреп қалған Қазақстан жоқ. Күні кеше ғана Своик: «Біз ертең кетеміз, сосын сендер Ресейге төртаяқтап жетіп келесіңдер» деп «қорқытқаны» есімізде. Мүмкін билік басындағылар «жетіп барған» шығар, қарапайым халық селт етпеді. 

Бейбіт Қойшыбай: –Халықты тарихи тұрғыда тәрбиелеу керек. Қазақы мүддеге қарсы шығатындарға Қазақстанға қалай келгенін, олардың ата-бабалары кеңестік империядан қалай зардап шеккенін және қазақтың мүддесі қорғалған жерде олардың мүддесі сақталатынын, жалпы тарихи ахуалды жеткізу қажет. Сонда ғана мемлекетшілдік мәселесі өздігінен шешіле бастайды. 

Әбдірашит Бәкір: – Жалпы ешкімнің алдына бас иіп бармау керек. Қазақ халқы Қазақстандағы ұлы халық ретінде осындағы өзге ұлт пен ұлысты сіңіріп алуға күш салғаны абзал. Қытай кез келген ұлтты өзіне сіңіріп алады ғой, қазақ та осы тәсілді ұстануы тиіс. 

Ахмет Тоқтабай: – Христиан әлемінің діни қайраткері Августин: «Жаншылып, езіліп қараңғылықта қалған халықты ояту үшін оның тарихын ояту қажет», – деген. Егер қазақты оятамыз десек, оның отарлық тарихын жазған дұрыс. Сунь Ятсен: «Қытайды біріктіру үшін Қытай халқы басқа елдерден шеккен азабын білуі тиіс. Сонда ғана олар бірігеді», – депті.

Аманхан Әлім: – Әлгі ресей­лік Кондратьевтің «130 ұлттан құралған көпұлтты мемлекетпіз деп мойындадыңдар, енді КСРО сияқты тарайсыңдар» деген сөзіне қатты ойланып қалдым. Шындығында да, егер мемлекетшіл болғымыз келсе, осы мәселені тереңінен ойлауымыз керек. Жуырда «Ақиқат» журналына «Этникалық анклавтан ұлттық тұ­тас­тыққа дейін» деген мақала жарияладық. «Анклав» дегеніміз – ұлттардың бір жерде ұйысып отыруы. Мысалы, Сайрамда – өзбектер, Үштөбеде – кәрістер, Ұйғыр ауданында ұйғырлар ұйысып отыр. Косово неден шықты? Олар кезінде бір жерде, шашырамай, ұйыса отырған еді. Ал Таулы Қарабахта қазір не болып жатыр?.. Біз бүгінімізбен бірге 50-60, 100 жылдан кейін не болады деген мәселені де ескеруіміз керек. Егер немере-шөберелерімізді соғыс өрті шарпыған жерге қалдырғымыз келмесе, ұйлығып отырған ұлттардың арасына қазақты көптеп қоныстандыруға күш салған жөн. Әлбетте, Сталин сияқты күш қолданудың қажеті жоқ. Меніңше, ұлт пен мемлекеттің мықтылығын айқындайтын шарттар бар: елдің территориялық тұтастығы және өзге ұлттарды сіңіріп алуы. Территориялық тұтастығын қазақ, орыс, украиндар сақтап қалған. Бірақ қазақ өзгелерді сіңіріп алатын қасиеттен айрылып қалды. XV, XVI, XVII ғасырларда өзге ұлт өкілдері, тіпті, бертінде Фрунзенің өзі қазақша сайраған. Қазақ даласына келген бүкіл казак атамандары қазақ тілін білген. Кезінде біз соларды жұтып қойған едік, енді қазір өзіміз жұтылудамыз. Сондықтан «Қазақстанда 130 ұлт өкілі бар» деген сөзден тыйылып, ұйлығып отырған ұлттарды суасты ағыстармен, саяси тұрғыда заңға қайшы келмейтін жолдармен ассимиляция жасауымыз керек. 

Айдос Сарым: – Мемлекетшілдікті күшейтудің төте жолдары: біріншіден, латын әрпіне көшуді ортақ мәмілеге келіп, қолдасақ. Екіншіден, қоғамдағы «көпұлтты», «үш тілді» деген жасанды ұғымдарға жүйелі түрде жауап беріп отырайықшы. Қазақстанда бір-ақ ұлт бар, ол – қазақ ұлты. Қазақ елін мойындайтын, Қазақстанда тұрып жатқан кез келген азамат қазақ бола алады. Үшіншіден, Мекемтас аға дұрыс айтты, аралас мектеп дегендердің көзін құрту керек. Алдағы 10-15 жылда балабақшаның барлығы қазақша болуы тиіс. Төртіншіден, көші-қон мәселесін дұрыстап қолға алып, әсіресе, анклавқа айналу қаупі бар аймақтарға шеттен келген қандастарды шоғырландырған жөн. Яғни, оның жолдары көп, бірақ билікте жігер жоқ.

Тоқтар Есіркеп: – Қазақстанның табиғи байлығының басым бөлігі шетелдіктердің қолында. Ең алдымен ұлттық капиталды қалыптастыру керек, билік ұлтқа жонын бермей, бетін бері қаратып, халықтың сөзіне құлақ асуы тиіс. Меніңше, халықтан қорқатын, халықты сыйлайтын шенеунік қана ұлтқа қызмет етеді. 

Дидахмет Әшімханұлы: – Бүгінгі кездесуге риза болатыным, егер қазақтың әрбір зиялысы дәл сіздер сияқты ойласа, көпшіліктің санасына біртіндеп сіңе берер еді. Өзбектердің шай­ханалары олардың ұлттық, мем­лекеттік мәселелерін көтеріп отырады. Өкінішке қарай, жүйелі түрде бас қосатын мұндай орындар қазақта жоқ. Көңілге медет болары, қазақтың қонақшылдығы. Дастарқан басында қауқылдасып отырып, біраз мәселенің басын қайырамыз. Бүгінгі кездесуге келіп, пікір алмасқандарыңызға, ой бөліскендеріңізге үлкен рахмет! 

Дайындаған Нәзия Жоямергенқызы