Заң баланы кімнен қорғап жүр?
Балалар еңбегі бірнеше заңды құжаттар арқылы қорғалады. Олардың алғашқысы жоғарыда аталған БҰҰ-ның «Балалар құқықтарын қорғау туралы Конвенциясы». Кейбір дамыған мемлекеттерде 15 жасқа толмаған балаларды ауыр жұмыстарға толық жұмыс күніне қызметкер ретінде қабылдайды. Осылайша, балалардың білім алуына кедергі келтіріледі. Сол себепті, заң арқылы баланы ауыр жұмыстарға қабылдамауды, әрине, қадағалау қажет. Балалар еңбегін қанаумен қатар, оларды қылмыстық істерге итермелейтін де оқиғалар болады. Міне, осындай жағдайларды әшкерелеп, заңмен қудалау өте орынды. Бұл – конвенцияның негізгі міндеті. Ал демалыс уақытында ата-анасына көмектесу, мектепте, балалар үйінде кішігірім жұмыстарды атқару бала еңбегін қанау деген тұжырым еш жерде көрсетілмеген. Керісінше, осы арқылы бала еңбек етуге дағдыланады. «ҚР Еңбек кодексінің» 30-бабында тек 16 жасқа толған балалармен еңбек шартын жасасуға келісім беріледі. Бұл – қазақстандық балалардың мектеп бітіру жасымен есептелген. Сонымен қатар, ата-анасының немесе қамқоршысының жазбаша келісімімен орта білім беру ұйымында негізгі орта, жалпы орта білім алған жағдайда, он бес жасқа толған азаматтармен, сабақтан бос уақытында, денсаулығына зиян келтірмейтін және оқу процесін бұзбайтын жұмысты орындау үшін, он төрт жасқа толған оқушылармен кинематография ұйымдарында, театрларда, театр және концерт ұйымдарында, цирктерде денсаулығына және адамгершілік тұрғысынан дамуына нұқсан келтірмей, шығармалар жасауға және орындауға қатысу үшін он төрт жасқа толмаған адамдармен еңбек шарты жасалуы мүмкін. Мұндай жағдайларда еңбек шартына кәмелетке толмаған адаммен қатар оның ата-анасының біреуі, қорғаншысы, қамқоршысы немесе асырап алушысы қол қоюға тиіс. Кәмелеттік жасқа толмаған бала мектепке барып, толыққанды білім алуы қажет. Олардың басты міндеті – сауатты қоғам мүшесіне айналу. Баланың толыққанды білім алып, өсуі үшін ата-анасы бар жағдайды жасайды. Ал мемлекет бұл істе ата-ананы барынша қолдап, баланы тәрбиелеуде жеткілікті дәрежеде көмек көрсету қажет. Мұндай міндеттеме конвенцияда көрсетілген. Билік өкілдерінің бұлжытпай орындайтын «Балалар құқықтарын қорғау туралы Конвенциясындағы» бұл тармақ неге шенділердің есінен шығып кете береді? Осыдан біраз уақыт бұрын жетім балаларды қанатының астына алған Әмина қажыны «балаларды жұмысқа жегіп, мектепке баруына кедергі келтірді» деп айыптаған болатын. 10-13 жастағы балалар түнімен нан пісіріп, күндіз оны базарларда саудаға шығарған. Әмина қажы болса, балаларды еңбексіз тәрбиелеу мүмкін еместігін алға тартқан еді. Ата-анасыз қалған жетім балалардың басын біріктірген «Перзент» балалар үйі ешкімнен көмек алмайды. Сондықтан, олар өз күндерін өзі көріп үйренулері тиіс деген болатын Әмина қажы. Расында да, отбасындағы қаржының жеткіліксіздігі, жоқшылық кейбір балалардың еңбекке ерте араласуына әсер етеді. Жазғы демалыстарын түрлі жұмыстар атқарып, ақша табуға арнайды. Тапқан қаражатын келесі оқу жылына қажетті құрал-жабдықтарына жұмсайды. Егер мемлекет тарапынан бала тәрбиелеп отырған ата-аналар үшін жеткілікті қолдау көрсетілсе, балалар қиын жұмыстарды істеуге мәжбүр болмас еді. Заңға сүйеніп, балалардың еңбек етуіне қарсылық білдіретін шенділер оларды еңбекке баулуға кедергі келтіргенше, алдымен осы мәселенің шешімін тапқаны жөн. Балаларды жұмысқа жеккені үшін ата-анасын жауапқа тартқанда заң орындары балаларды кімнен қорған жүр? Өзінің туған ата-анасынан ба? Баланың басты қорғаушысы – оның ата-анасы емес пе? Ата-ананы қудалауға тырысып жүрген кейбір шенеуніктерден гөрі баласына көбірек жаны ашитын да осы жандар.
Тәрбие негізі – еңбекте
Жас ұрпақ тәрбиесінде еңбекке баулудың маңызы жоғары. Қазақ ерте кезден-ақ жас баланы еңбексүйгіштікке, жалқаулықтан ада болуға үйреткен. Ұлы ойшыл әл-Фарабидің өзі «тәрбиенің негізі – еңбекте» дейді. Тіпті, білім алудың өзі еңбек арқылы келеді. Еңбектеніп ізденбеген баланың білім алып жарытпайтыны анық. Білімді ұрпақ тәрбиелеудегі еңбектің маңызы орасан екенін шенділер әлі де түсінбеген секілді. Өйткені заң орындары жаз мезгілінде балалардың жұмыс істеуін қадағалауды жыл сайын ұлғайтып келеді. Әсіресе, еліміздің оңтүстігіндегі мақта теру науқанына қатысатын мектеп оқушылары көзге жиі ілігеді. Оңтүстік Қазақстан облысының Мақтарал ауданында ата-анасына қолғанат болып жүрген балаларды тіпті алқаптардан қуып шығуға, базарда ата-анасының жеке кәсібіне жәрдемдескен балалардың ата-анасын қудалауға дейін барады. «Бала еңбегін қанау фактілері» көбіне еліміздің оңтүстік өңірлерінде тіркелетін көрінеді. Мұның себебі оңтүстік қазақтарының ата-бабамыздан қалған тәрбие мен дәстүрді берік ұстанатындығында болар. Ата-анасының жанында жүріп, еңбек етіп жүрген балалар бір уақыт мақта тергеннен құқығы тапталмайды. Базарларда ата-анасының жанында саудаға көмектескеннен бала ешқандай зиян шекпейді. Ең таңданарлығы, өзіміз де шетелдік миллионер, миллиардерлердің өмірін жас балаларға үлгі етуге құмармыз. Әрі әлгілердің қаршадай күнінен еңбекке араласқанын жиі қайталаймыз. Сонда қисын қайда? Мектепте кезекшілік атқарып, тақта, еден сүрткеннен білім алуға кедергі келмейді. Есесіне, балалар еңбек етуді, адал нан тауып жеуді меңгереді. Ерте жастан кәсіппен айналысудың, тіршілікке араласудың қандай болатынын көзбен көріп, үйренеді. Бала еңбексүйгіш болып өссе, оның несі айып? Міне, мұндай еңбекке араласқан балаларға кедергі келтірудің ешқандай қажеті жоқ. Ал мектепке мүлдем бармай, күні-түні қара базарларда жүрген көрші мемлекеттерден келген отбасылардың балалары немесе бір отбасының асыранды балалары өгей ата-аналарының тарапынан ауыр жұмыстарға жегілуі мүмкін. Оларды заң жолымен ретке келтірген дұрыс. Ата-анасының рұқсатымен жұмыс істеп, нан тауып жүргендерді жазғырып, оны заңға қайшы әрекет деп танудың қажеттілігі шамалы. Елімізде бұдан өзге орын алып жатқан құқықбұзушылық әрекеттерді әшкерелеп, солардың шешімін табуға көбірек бас қатырған абзал. Балалардың еңбегіне қарсы болатындар қазақы тәрбиені қолдамайтындар сияқты. Балаларды еңбекке баулу қазақтың тәрбие мектебінің алғашқы сатысы болатын. Ал қазір жағдай мүлдем өзгерді. Балаларды еңбек етуден өзіміз қашыратын болдық. Қит етсе «заңға қайшы» деп баланың құқығын қорғаушылар табылады. Сол қорғаушылар баланы еңбектен алыстатып, олардың болашақта жалқаулыққа бой алдыруына әсер етіп жатқанын біліп жүр ме екен? Гүлшат Махажанова, мұғалім: – Мектеп жасындағы балаларды жұмысқа тарту қазір заңмен қудаланады. Әрине, баланы еркінен тыс ауыр жұмысқа жеккендерді жазалау керек. Оған еш қарсылығым жоқ. Алайда ата-анасының рұқсатымен денсаулығына нұқсан келтірмейтін, оқуына бөгет болмайтын жұмыстардан баланы алшақтату орынсыз. Мектепте де «еңбек» сабағында балаларға түрлі шаруаға икемді болуды үйретеді ғой. Сондықтан, оқығанын, көргенін іс жүзінде жасап көргені дұрыс. Қазіргі уақытта баласын сабақтан қалдырып, жұмысқа жегіп қоятын ата-аналар мүлдем жоқ десек те болады. Барлық ата-ана баласының заман талабынан қалмай, білімді, сауатты болғанын қалайды. Сондықтан баласы үшін барлық жағдайды жасайды. Мектеп жасындағы балалардың жұмысқа араласуы жазғы демалыс уақытында көбейеді. Қолынан келген жұмысты істеп, бос уақытында жанұясына жәрдемдескенін қылмыс көруге болмас. Қандай жағдай болмасын, баланың еңбекке ерте араласқаны дұрыс деп санаймын. Баян Қалдарбекова, ата-ана: – Менің үлкен балам биыл 9-сыныпты тәмамдады. Отбасында жолдасым ғана жұмыс істейді. Төрт балам бар. Өзіміз пәтер жалдап тұрамыз. Сондықтан, жолдасымның тапқан табысы айдан-айға әзер жетеді. Үлкен ұлым қазір жұмыс істеп, бізге көмектесіп жүр. Жазғы демалыс уақыты болғандықтан, күндіз-түні жұмыс істеп жүр. Түнде мейрамханаларда даяшы, күндіз бұзылған көліктерді бөлшектеумен айналысады. Әрине, жұмысы қиын. Шаршайды. Бірақ, біздің басқа амалымыз жоқ. Алғашында баламыздың жұмыс істеуіне қарсы болғанымызбен, кейін өзге амалымыз қалмады. Күнделікті асымызды тауып келіп жүр. Жаңа оқу жылына да өзі дайындалады. Ал оқу жылы басталғанда күндізгі жұмысын тоқтатады. Біз де балаларымыздың өз қатарынан қалмай білім алғанын қалаймыз. Сондықтан, оны сабақтан қалдырмауға тырысамыз. Ерасыл Мырзабек, 13 жаста: – Менің жұмыс істеп жүргеніме екі айдан асты. Көлік жуамын. Жазғы демалыста былтырдан бері жұмыс істеп жүрмін. Жұмысым қиын болса да, қызық. Достарыммен бірге барамыз, бірге қайтамыз. Сыныптастарым жұмыс істейміз деген соң, мен де ата-анамнан рұқсат сұрағам. Олар жұмыс істеуіме рұқсат бермейтін бұрын. Кейін келісті. Тапқан ақшамды өзіме жаратамын. Базарларда арба сүйреп жүретін балалардың қасында менің жұмысым оңай ғой. Жұмыс берушілер бізге «біреу сұраса он алтыдамын» деп айтыңдар дейді. Бірақ, бізден ешкім жасымызды сұраған жоқ. Мұнда кезекпен келеміз жұмысқа. Үйде болғанда да, әке-шешеме үйдің жұмыстары үшін көмектесемін. P.S. Ойға қонбайтын заң талаптарының әсерінен еңбекке енжар жастардың қатары көбейіп барады. Аталған заң жобаларына түзетулер енгізу қажет болар. Дегенмен, бұл біздің құзырымыздағы шаруа емес. Халықаралық дәрежедегі заң талаптарына бағынсақ та, қазақы тәрбиенің қайнар көзін естен шығармағанымыз абзал.
Әсел ӘНУАРБЕК