ШЫҒАРМА ОЛҚЫЛЫҒЫ ОЙ ЖҰТАҢДЫҒЫНДА

ШЫҒАРМА ОЛҚЫЛЫҒЫ ОЙ ЖҰТАҢДЫҒЫНДА

Көркем әдебиет тек сезіміңізді сілкінтіп қана қоймайды, оқырманына ой салады, кейде өмірдің бұрын-соңды байқап-бағып көрмеген мүлдем басқа қырынан тануға себепкер болып жатады. Десек те мұндай құдіретті сезімге қалам ұстаған жанның кез келгені кенелте береді десеңіз, тағы қателесесіз. Бұл – өнерді өмірім деп ұққан, жазуды тағдырына балаған жандардың маңдайына бұйыратын ерекше сый, айрықша бақыт. Жазушы, драматург Роза Мұқанова сондай санаулы суреткерлердің қатарына енген қаламгер. Сондықтан болса керек, «Мәңгілік бала бейнесін» сахнадан қанша көрсе де көрермен күңіренбей, тебіренбей шықпайды. «Өзің», «Композитор», «Үркеккерім», «Мұқағали», «Сарықаншық» сынды шығармалары көңіл пернесін қозғамай жібермейді. Сондықтан да болар, сулулық аңсаған, әсемдікке шөліркеген жаныңыз суреткер әлемімен сағына қауышатыны… «Шығармашылық та – сенің тағдырың…»

– Менің шығармашылығыма қарағанда, тағдырымды сынау­шы­­лар көп болды. Сондықтан да жазуда қателік жібермеуге тырыс­тым» дегеніңіз бар еді бір сұхбатыңызда. Енді, елу жас­тың биігіне көтерілгенде бұл ойыңыздың жауабын таптыңыз ба? Сыннан мүдірмей өте алып­сыз ба?

– Иә, кейде кінәң жоқ болса да сын арқалап жүресің. Сыннан өлі де, тірі де құтылған емес. Мін таққысы келіп тұратындар қашан­да табылады. Ғабит Мүсірепов: «Өзі таза адам өзгеге күйе жаға алмайды. Күйе жағу үшін өзінде күйе болуы керек», – депті. Со­ған қарағанда пейілі таза, жаны таза адам әлдекім туралы қиянат сөз айта алмайды. Елуге келген­де, керісінше, көп нәрсеге жа­уап таба алмайды екенсің. Бұрын­ғыдай лап етіп шығатын пікір­ден гөрі, ойланып барып айтуға тырысатындайсың. Сыннан өту де адамның жеке басының тағдыры. Тағдыр сынап тұрса, қалай құтыласың. 

«Шығармашылығымда мен мынаны бағындырдым, мынандай биікке шықтым, болдым-толдым, мен классикпін», – деп айта алмай­мын. Өйткені шығармашылық та сенің тағдырың. Араға бес жыл, кейде тіпті он жыл салып бір-ақ әңгіме жазуым мүмкін. Мәселен, «Құбыжық» деген хикаяны он жылдан кейін жаздым. «Құбыжық» пен «Үркеккерімнің» арасы да он жыл. Ал жазушы үшін ол жақсы емес, уақыт өтіп бара жатыр. Егер осылай кете берсе, мен бү­кіл ғұмырымда мықтағанда он-ақ әңгіме жазады екенмін. Бірақ өндір­уім керек екен деп асығып, сапасыз­дыққа ұрыну да жарамайды. Жазушыға ең әуелі биік талғам керек. Ойыма келген нәрсені шимай-шатпақ қып жаза салғым келмейді. Жазуда суреткер ретінде, отбасында ана, жар ретінде менде ең бірінші осы жауапкершілік сезімі тұрады. Мәселен, менің табиғатым педагогикадан алыстау. Астанадағы Қазақ Ұлттық Өнер университетінде ұстаздық еткелі бері осы ауыртпалықты қатты сеземін. Себебі жаңағы айтып отырған жауапкершілігім бар. Алдыма келіп, маған шәкірт болған адамның драматург ретін­дегі жаратылысын өзгертіп қана қоймай, талантын ұштап, сапалы маман дайындап шығаруым керек. Жазушы, суреткер етуге міндет­тімін. Ал ол балаңды тәрбие­легеннен де қиын дүние. Осы тұрғыдан келгенде, жауап­кер­ші­ліктің өзі көп салмақ салады. Сондықтан тек сырт көз үшін ғана емес, қолға алған қай шаруама да үлкен ықтиятпен келемін. 

– Қанатыңыздың астына алып, тәрбиелеп жатқан бола­шақ драматургтердің өнер тудыруға құлшынысы қалай? Ізденістеріне көңіліңіз тола ма?

– Жастар әртүрлі. Біреулері есесін жібермей, еңбектенуге құштар. Қайсыбірі бос сүлдерін сүйретіп жүр. Мақсаттары айқын емес, әлсіз, алдамшы. 

– Жас жазушылардың тыр­нақалды туындыларын оқып тұрасыз ба? Олардың сурет­керлік талғамына қандай баға бере­сіз? Жетістігі неде? Кем­шілігі ше?

– Оқимын, бірақ олар өз арасынан бөлініп, дараланып көрінбейді. Анда-санда ғана қылаң береді. Жылт етіп бір көрінеді де, одан енді үміт күтіп: «осы әдебиетке келді-ау» деп ой­лай бергеніңде, жоқ болып кетеді. Меніңше, мұның себебі: қолына қалам алып, жазудың ұлы соқпағына жолаушылап шық­қан жастардың көбі әдебиетке жастықтың лебімен, жастыққа тән романтикамен келеді. Ары қарай өзін-өзі тәрбиелеп, білімін жетілдіретін болса, бәлкім, қатарға қосы­лып, қара үзер ме еді. Бірақ, өкінішке қарай, көп жағдайда жастардың бар мүмкіндігін осы жалаң, жалаңаш сезім тоқыратады. Қасиетті Құран кәрімде бір жақсы сөз бар: «Сезімге берілу – есуас болу» дейді. Жалаңаш сезім, рас, белгілі бір дәрежеде адамды есуас қылады. Әрине, алғашқы кезде қиялдың қанаттандыруымен бір-екі дүние жазылар. Алайда ары қарай сол талғаммен ұзаққа бара алмайсың. Одан кейін бұл қаламгерлерде өмірбаян, тағдыр жоқ. Тек қана жастық бар. Тіпті бүгінгі күнде әдебиетке аса қызығушылық та жоқ сияқты. Интернетке салған жастардың әңгімелерін оқығанда тілдің де, ойдың да жұтаңдығы, суреткерлік көру мен сезінудің қарабайырлығы, оқиғаны дамыта алмайтындығы байқалып қалады. Біз неге 60 жылдардың әдебиетін қазақ прозасының алтын ғасыры дейміз? Неге біз сол жылдардағы әдебиеттің деңгейіне жетпей, тобығында қалып қойдық? Оның себебі, бұл буын әке-шешелері соғысқа кеткендегі ұрпақ еді, оларда ауыр да болса тағдыр бар еді. Мұқағалилар масақ теріп, аш болып еді. Жетімдікті, жесірлікті көзбен көріп еді. Ал бүгінгі жастардың жалт етіп пайда болып, жоқ болып кететіні сондықтан шығар деп ойлаймын. Шын суреткерге өмір керек, тағдыр керек. Онсыз көркем әдебиет жасалмайды, онсыз ой айта алмайсың. Өмірбаяның, тағдырың болмаса не жаза аласың?

– Рас, ол дәуірдің өзекті тақ­ы­ры­­бы соғыс болды, зұлмат жыл­дар әкелген қасірет болды. Шығар­маның өн бойынан әркім өзін көр­ді, балалығын көрді. Көз жасын сығып отырып оқыды. Ал бүгінгі бейбіт заманның кейіпкері кімдер?

– Жазушы үшін кейіпкер көп, егер шындап іздесе. Тіпті алыстан іздемей-ақ қойыңыз, олар қасыңызда жүр. Жұмыссыз, үй-күйсіз, бала-шағасын асырай алмай, әркімнің табалдырығында тентірегендердің, өзін-өзі таба алмай жүргендердің тағдыры том-том кітапқа жүк. Бірақ, меніңше, қандай сюжет арқалап тұрса да, шығармада айтылмақ бір ой болу керек. «Ойпыр-ай, мен не істеп жүрмін, бұл жүрісім не?» деп оқырманын ойлантып тастайтын, жан дүниесін күл-талқан етіп жіберетін, өзін-өзі жек көретін, өзін-өзі қамшы­лайтын шығармалар жазылуы қажет. Осы тұрғыдан келгенде, біздің бү­гін­­гі әдебиетте тым жеңіл, сезім­нің айналасынан шыға алмай­тын эмоциялық шығармалар басым. Жастарда да солай. Содан кейін жастар поэзиясында бір кіжіну бар. Реніш бар. Бірақ кімге? Меніңше, атам заманнан оқырман оқырман болғалы ой іздейді. Қазіргі прозада да, поэзияда да қайталау көп, бірсарындылық басым. Содан кейін ең қауіпті жағдай – тіліміздің қасаңданып бара жатқандығы. Көркем дүниеңді ұсынсаң: «қай тілде сөйлеп тұрсың?» дейтін оқырмандар пайда бола бастады қазір. Сөздің мағынасын түсінбеу, ұқпау – ол да әдебиеттің арзандағаны. Тілдің қасаңданғаны. Біз көркем тілді ақпараттық тілдің деңгейіне түсіріп алдық. Тілдің де өзінің әуені, сарыны болады. Өзінің музыкасы бар. Ол тілдің көркемдігінен ту­ған еді, содан қалған еді бізге. Осы бізде жоқ. Жоғалтып алдық. Сондықтан жаның жұтаңданып, рухани дүниеге шөліркегенде үлкен бір сағынышпен қайтадан Әуезовтерге ұмсынатынымыз, Тәкен­ді іздейтініміз. 

– «Журналистика – әдебиеттің өлтірушісі» деген пікірге көз­қара­сыңыз қалай? Келісесіз бе?

– Мұндай пікір бар ма еді? Әдебиет – өнер болғандықтан мыңдаған жыл жасайды. Журналистикада ондай құдірет жоқ. Журналистика – әдебиет емес. Журналистика –ақпарат, ауқымы шектеулі. Әдебиет – өнер, күрделі өнер. Бүтін бір дәуірдің келбетін жасап, образ сомдайды, оқиғаны күрделендіреді, дамытады. Оқырманды күлдіре де, жылата да, бездірте де, ұмтылдыра да алатын құдірет күші сөз көркемдігімен құйылып жатады. Бұл қуат әдебиеттің ғана иелігінде. Ақпарат – бүгін жаңа, ертең – ескі. Тіпті екеуін салыс­тыруға болмас. 

«Казақ театрларының репертуары ескі сүрлеуде»

– Ал драматургия ше? Бұл жанрдың күйі нешік?

– Драматургия – әдебиеттің күрделі жанры. Әйгілі драматургтер әлемде көп болған емес. Сондықтан қазақта он шақты, жиырма шақты драматург болса, ол да аз емес. Сол кәсіби, танылып, бағаланып үлгерген драматургтердің шығармасы дер кезінде сахнаға шығу керек. Пьеса жазып, талпынуға болады. Бірақ пьесасы көрерменнің сұранысын тудырды ма, көрермен қызықты ма, репертуардан түсіп қалған жоқ па? Бұл жағын есепке алмай күштеп отырып, көрерменге «көрсең де осы, көрмесең де осы» десең, театрға саналы көрермен келмейді. Театрдың құны да, қасиеті де төмендейді. Біздің қазақ театрларының репертуары ескі сүрлеуде. Бүгінгі сахнада шапанын сүйретіп, қолына қамшы ұстаған кейіпкер қызық емес. Классикалық шығармаларды режиссерлер қор қылып отыр. Елу жыл бойы жаңартылмаған ескі көріністер көп. Ізденіс жоқ. 

– «Қазір қазақ сахнасында драматургия жоқ, актерлердің ойыны ғана бар. Аузын қисайтса күле салатын, ышқырын түсірсе мәз болатын талғамсыз ұрпақ қалыптастырып жатырмыз» деген пікіріңіз ой салды. Түйткілдің төркінін тарқатып айтыңызшы. 

– Пікір осы, алып-қосарым жоқ. Театрға жаңалық, жаңа серпін керек. Жаңалық дегенді, сахна­ға жалаңаш қыздарды шығару деп ұғынбау керек. Сахнада не бол­са сол қойылады. Қаһарман ба, керегі? Ұрпақты патриоттыққа тәрбие­лейтін сүбелі дүние ме, керегі? М.Әуезов­тің «Хан Кенесін», У.Шекспир­дің «Кориаланын» қой. Бүгінгі режиссерлер мен актерлердің бірі білсе, бірі осы шығарманың бар екенін де білмейді. Әйтпесе бүгінгі күнге сұранып тұрған шығарма жетерлік. Ауызды қу шөппен сүрткеннен гөрі, барды ұқсатсақ етті. Адамзатқа ортақ сатқындық, тұлғаны танымау, елін қорғаған батырды қор еткен тобыр, сайқал саясат бәрі осында. Меніңше, нағыз бүгінгі күннің тақырыбы.

– Өнер саласы өзінің рухани тәуелсіздігіне толыққанды қол жеткізе алды ма?

– Тәуелділік деген адамды құл етеді. Ал рухани сала тәуелді болса, онда сол ұлт құлға айналады. Ұлттың ойлау мүмкіндігі тежеледі. Жалпы, әдебиет, өнер тәуелді болмау керек. Әдебиет пен өнер тәуелді болса – онда біздің шектелгеніміз. Осыдан біраз уақыт бұрын Әкім Таразидың «Үкілі жұлдыз» трагикомедиясы сахналанды. Сол шығарманың жазылғанына 15 жылдан аса уақыт өтті. Араға сонша жыл салып барып қана сахна көріп жатыр. Бірақ көтерген мәселесі, айтпақ ойы дәл бүгінгі мәселе, титтей де ескірген жоқ, өзектілігін жойған жоқ. Көрген жұрт кеше жазылып, бүгін қойылды деп ойлауы мүмкін. Бірақ «ол пьеса осы уақытқа дейін неге қойылмай жатты?» деген мәселені ешкім көтермеді, жабулы күйінде қалды. Себебі ешкім іздеген жоқ. Іздесе, 15 жыл бойы тартпада жатқан Әкім Таразидың шығармасы осы уақытқа дейін шығу керек еді ғой. Кез келген драматург, жазушының қоржынында сондай қойылмай жатқан дүниелердің бар екеніне мен бәс тіге аламын. Іздеу керек, іздену керек. 

– Бүгінгі театр, қазақ сахнасы мен экраны неге зәру? Ұлттық рух пен қазақы құндылықтарымызды ұлықтай алып жүрміз бе? 

– Есіңізде ме, Какаджан Ашир­дің «Көшкініндегі» сияқты жоқ нәрседен үрей жасап, жұрттың демін шығартпайтын тұсы. Қазіргі театр сол. «Болмайды!», «Ұнамайды!», «Шу болады!», «Тыныштық керек!»… Жақсы пьесаны неге қоюға болмайды? Кімге ұнамайды? Елбасына ма? Елбасы жақсы кино мен жақсы пьесаға қашан тыйым салып еді? «Шу болады, тыныштық керек!». Бұл неғылған тыныштық?.. Тыныштық – ұйықтау, рухани өлу. Шу – өмірдің өз көрінісі, сілкініс. 

Тарихи тұлғаларды шығара алған жоқпыз. Тәуелсіздіктің алған алғашқы жылдарында Ә.Кекілбай «Абылай хан» пьесасын, Ә.Тарази «Мұстафа Шоқай» фильмінің сценарийін жазды. Бұл бастама жалғасын табуы керек еді. Біз тарихи тұлғаларымызды ақпарат арқылы ғана танимыз. Олардың тұлғалық келбеті, қайраткерлігі, ұстанған саясаты сахнада да экранда да көрінбеді. Түркі халықтарына ортақ тұлғаларымыз, қайраткерлеріміз болды. Біз оларды ұмыт қалдырып отырмыз. Бүгінгі ұрпақ тарихты өзі іздеп, оқып-тоқиды дегенге сенбеймін. Тарихи дүниелерді жазып, сахна арқылы, экран арқылы көрсетіп беру керек. Сонда ғана отансүйгіштікті қалыптастыра алмақпыз.

– Оқырман қауым арасында үлкен сілкініс тудырған «Ша­тыр астындағы Мен», «Мысық­­тар патшалығы» деген драматур­гиялық шығар­малар­ың­ыздың сахна көрмей, тартпада ұзағырақ жатып қалуының бір ұшы осында – театр басшыларының жалтақтығында жатқан жоқ па?

– Білмеймін… Менің мақсатым – шығарма жазу. Ал сахнада қойылуы, қойылмауы екінші орында. Бірақ қазіргі сахнадағы қойылымдардың барлығы дерлік – балаган. 

– «Мысықтар патшалығының», егер сахна көрсе, «Мәңгілік бала бейне» көтерілген биікке шығуы мүмкін бе еді? Өзіңіз қалай ойлайсыз?

– Иә, «Мысықтар патшалығы» да кезінде жазылды. Біраз жұрт пікірін айтты, ұнатты. Ол кітап болып шықты да. Мюзикл етіп қоям деген режиссерлер де болды. Бірақ сахнада әлі жолы болған жоқ. Жалпы, «қазір жазған дүнием қазір сахнаға шыға қойсын» деген пікір де дұрыс емес шығар. Оның өзінің бір уақыты келер. Сонда лайықты бағасын да алар, бәлкім. Құнды шығарма, меніңше, ескірмейді. Көркем шығармадағы кейіпкерлер ешқашан өлмейді. Ол барлық қоғамда өмір сүреді. Мысалы, Чеховтың Никитасы қазір бар. Күні кеше ғана жазған Әкім Таразидың Кірпішбайы мен Асау Бөкені жүр арамызда. «Тасжарғандағы» Мәтековтердің мен күнде жүзін көремін. Сондықтан кейіпкер іздеп керегі жоқ, ол жазылуы керек. «Ана ғасырдың кейіпкері ғой, ол біздің дәуір әдебиетінде жоқ» деп айта алмайсың. Олар қай заманда да бізбен бірге жасасып келе береді. Осы тұрғыдан келгендегі менің ойым, міндетім – мүмкіндік болса, бойыңдағы барыңды жазып, болашаққа қалдыра беру. Уақыты келгенде өзінің оқырманын да, көрерменін де табады. Ол қойылған кезде мен бармын ба, жоқпын ба? Бір Аллаға ғана аян дүние. Бір­ақ адалымен, ақиқатымен, шын мәніндегі суреткерлік талап-талғам­ның деңгейінде жазылған шығарма болса, ұзақ жасайды. Ол авторға тәуелді емес әрі-беріден кейін. 

– Ал өзіңіз автор ретінде шығар­машылық тәуелсіздікке жете алдыңыз ба?

– Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары менің драматургиям сахнаға келді. Бұл – Тәуелсіздіктің маған бергені. Одан кейін драматургияда, жалпы өнер адамдарында тәуелділік пайда болды. Тәуелділік пайда болған кезде бәрі ноқталанады. Менің айтып отырғаным осы. Ноқтаға бағынбайтындар болмайды. Болса да, ілуде біреу. Мәселен, Әкім Таразидың, Әбіш Кекілбаевтың ноқтаға басы сыймауы мүмкін. Ал менің деңгейімдегі, менің жасым­дағылар ноқталанады. Ол заңды. Өйткені театр пьесаңды қабылдамаса, режиссер қанша қояйын дегенмен, директор қарсы болса, амал жоқ, жазғаның тартпада сарғайып жата береді. Қазақстаннан ауып қайда барасың? Өзінің ұлттық театрлары қоймаса, оны өзге театр елеп-ес­кере ме? Қазіргі күннің өзінде осы «Мысықтар патшалығын» екі-үш режиссер сұрады. Өздерінің қалай сахналағысы келетіндіктері жөніндегі ойларымен бөлісті, қай кейіпкерді қалай көргісі келіп тұрғанын көрсетті. Бірақ директорлардың алдына келгенде әлгі байғұстардың тауы шағылады. «Апай, бір ауыз сөз айтпайсыз ба?» дейді маған. Мен айтам: «Айтпаймын! Жақсы пьесаның қойылуы ең алдымен театр үшін керек. Ол – театрдың беделі, менің – Роза Мұқанованың беделі емес». Театр басшысы жақсы пьесаны өзі іздеуі керек. Сонда театрдың беделі көтеріледі. Ал біз өзіміздің режиссерімізді күтеміз. Пьесамызды арқалап, директордың кабинетінің есігін күзетіп немесе режиссерлердің соңынан «сен мені қалай қойғың келсе еркің, қойшы» деген адамдар санатынан емеспіз. Және олай болуға тиіс те емес. Ондай төмендіктен Алла сақтасын! Абайдың айтатыны бар ғой: «Арсыз болмай атақ жоқ, алдамшы болмай бақ қайда». Қазір атақты осылай қалпақпен қағып ала саламыз, жеңіл жолмен даңқымды шығарамын дейтіндер өте көп. Әр заманның өзінің сұрқылтайы болады. Біздің қазіргі жағдайда, руханият әлемінің онсыз да жеңілдеп, құнының арзандап тұрған шағында, әдебиетті оқитын талғампаз оқырманды қалыптастыра алмай тұрған қысылтаяң кезеңде өнерде, әдебиетте мұндай түсінік-көзқарастың белең алуы – ол, әрине, қауіпті. 

«Театр директоры драматург емес, менеджер болуды үйренуі керек»

– Енді театрдың репертуары жағына келсек. Театрдың қазіргі репертуарлық деңгейін қалай баға­лай­сыз? «Қазаншының өз еркі, қайдан құлақ шығарсаның» кебін киіп кеткен жоқ па бүгінгі қазақ театрлары? 

– Әңгімеміздің басында тәуелділік туралы айттық қой. Бұл да сол тәуелділіктің салдары. Мен театрды басқарып отырған адамдардың барлығы көшеден келді деп айтудан аулақпын. Бәрі де өнердің бір-бір пұшпағын ұстап отырған жандар. Бірақ, дей тұрғанмен, сол театрды басқарып отырған адам театр үшін, өнер үшін қызмет жасаған болса, ол театр репертуарын бастан-аяқ өзінің спектакльдерімен толтырмас еді. Бұл – «Қолда барды қонышынан басайын» дейтін пақырдың жасар шаруасы. Қызметтерін пайда­ла­нып отырғандар барлық салада да бар. Театр басшылары мен режиссерлердің түкке тұрмайтын шығармасын сахнада жанын салып ойнап жүрген актерлерді көргенде «есекке күмістелген ертоқым қор болды-ау» деп, күйініп отырамын. Есек бәрібір күлге аунайды ғой. Осы жағын ойлану керек. Ал енді ақиқатында, «бүгінгі күнде драматургиялық шығармалар болмады, қазақ драматургиясы жоқ, сөнді» деген күннің өзінде көрерменді ойлантып тастайтын, қоғам деген не, жүйеге құлшылық етіп жүрген кім, құлға айналып бара жатқан мына пақыр пенделер кім? Біз өзіміз кімбіз?» деген сауалдарға жауап беретін терең дүниелер, Аллаға шүкір, әлем әдебиетінде көп. Көрерменге не болса соны беріп, талғамын құрдымға жіберіп, оны әумесер етіп шығарудың алдын алуға тиіспіз. Ол үшін ең алдымен репер­туарға көңіл бөлу керек. Жақсы, ешқандай таласым жоқ, «халқыммен бөліссем» деген бірлі-екілі шығармаларын қойсын. Бірақ бастан-аяқ топырлатып он шақты пьесаны тек театр директорының жазуы міндет емес. Және оның көркем­дігіне кім жауап беріп жатыр? Ол қай жерде талқыланып жатыр? Үлкен сахнаға шығуға лайық па? Осындай талаптар назардан тыс қалуға тиіс емес. Өзімбілемдікке салу жақсылыққа апармайды. Осы жағы­нан келгенде репертуарды өте бір адамгершілікпен, өнерді сүйетін сезіммен жасау керек, меніңше. Анау елдің жазушысын ықшамдап, мына елдің жазушысын аударып, «өзіме ыңғайлы мына қаламгермен соавтор болайын» деп, тек қана қаражаттың, баюдың, қу құлқынның қамына ойысқан өнер алысқа бармайды. 

– Мұндай билеп-төстеу жас драма­тургтердің жолын жауып тас­та­май ма? Жалпы, жас драма­тургтерге деген сенімнің аздығы жазуға келген өскелең буынның жігерін жасытатындай көрінеді… 

– Бұған келісемін. Қорқатын ештеңесі жоқ, жас драматургтердің шығармаларын да қойсын. Олар да таяқ жеп көрсін, сыналып та, құлап та көрсін. Талант солай өседі. Мәселен, мен драматургияға 30 жасымда келдім. «Мәңгілік бала бейне» 30 жасымда қойылды. «Жас, мынаның шығармасы әлі қоюға дайын емес» деген адам болған жоқ. Ризамын. Ол кезде Тұңғышбай Жаманқұлов театрдың директоры болды. Болат Атабаев: «Қоюым керек!» деді. Директор: «Саған ұнап тұрса, содан драматургия көріп тұрсаң, қой!» деді. Қойды. Нәтижесіне өздеріңіз куәсіздер. М.Әуезов театрында 18 жыл сахнадан түспей келеді. Ал қазір неге сондай режиссер, сондай директор жоқ? Театр директоры драматург емес, ең бірінші менеджер болуды үйренуі керек. Басшылықты «режиссерлер жұмыс істесін» деген мәселе толғандырғанда ғана сахнада жақсы дүние туады. 

«Әкім ағаңа ұза…а…а…ақ қарап алғым келеді…»

– Біздің түсінікте жазушылық деген – жан еркіндігі. Бірақ көп жағдайда қолына қалам ұстаған нәзік жандылар қауы­мы осы еркіндігін отбасы бақыты­­­ның жолында құрбан етіп жібереді. Қарапайым көп азамат­тың бірі емес, Әкім Таразидай үлкен суреткерге жар болу оңай тимеген шығар? Нендей жағдайда табиғатыңызды тұса­ды? Еркіндігіңізге егелік ете алдыңыз ба?

– Жан еркіндігі деймісіз… Жанда еркіндік жоқ-ау. Жан Тәннен бөлініп, құтылғанда ғана еркіндікке кетер. Жан Тәнге бағынышты ғой. Тән – тойымсыз. Бұл Жанға салмақ. Жан қиналады, қамығады, дерттенеді. Жан – тұтқында… Адам өмір сүру үшін өз жанын бағындырады деп ұғамын. Жанымның қалай ғана төзіп, маған бағынып жүргеніне таңмын. Әйтеуір мені тастап кетпесе екен.

– Сізбен жүздескен сайын өзіңіз үнемі тілге тиек ететін «Ақан өнерімен сұлу емес, Ақан тағдырымен сұлу» деген Мағжан ақынның сөзі ойы­ма орала береді. Қалай десек те сіздің адам ретіндегі де, шығар­машылық тұлға ретіндегі де тағдыр­ыңыз ешкімге ұқса­май­ды, ерекше. Жазушы ретінде көп қатарластарыңыздан жұл­дызыңыздың жоғары болуы­на мұның қандай да бір әсері болды ма? 

– Әкім Тарази – тұлға! Кейде сапырылысқан жұмысымды тастай салып,ағаңның жанына жетіп барамын. «Не болды?» – дейді ғой. «Сенімен сөйлесіп отырайын, саған уақытымды бөлейін. Жүр, қыдырайық! Серуендейік!» –деймін. Таң қалады. «Жұмысың онсыз да көп, әуре болма!» – дейді. Уақытты ұттырғым келмейді.Уақыт біздерді дөңгелетіп, сүйретіп кетпесе екен деймін. Уақытты бір сәт кідіртіп қойып, Әкім ағаңа ұза…а…а…ақ қарап алғым келеді. Солай…

– Суреткер үшін ең үлкен бақыт не? 

– Халық ұмытпайтындай, халықтың жадында сақталып қалатындай шығарма тудыру.

– Ал жазушы ретінде қандай мәселе алаңдатады? 

– Арзанды бағалай саламыз, дақпыртқа сене саламыз, асылын танымаймыз. Қоғамда, әділін айтуға келгенде, бұқпантайлап күн кешеміз, жалтақпыз. Өтірік айтамыз, көзге мақтап, сырты­нан боқтап тұрамыз. Өзгені зор санаймыз, өзімізге өзіміз жақсы­лықты қимаймыз. Ел бастаған, қол бастаған адамның түбіне жетеміз, аянбаймыз. Ұры байып алып, ділмарсып ақыл айтады. Ақылы бізден аспаса да, бас ұрып тыңдаймыз, жағымпазданамыз. Ұры бізді одан сайын басынады, біз одан сайын жағынамыз. Сөйтіп, жерге басымыз жеткенше, жіліншігіміз жалаңаштанып, кедейліктің кебінін киіп отырсақ та жағынудан бір танбаймыз. «Неге деймін, неге мен осындаймын, неге ол осындай, неге анау да осы!» – деп қайран қаламын.

– Қазір не жазып жүрсіз? 

– Бір шәкіртімнің әсері болды.Талабы бар екен, сол балаға қамқор болғым келді. Әңгіме жаз­дым, «Жыртық үй» деген. Басқа қолымнан ештеңе келмеді.

– Әдебиеттегі аударма мәселе­сі­не көзқарасыңыз қалай? Көркем өнердің жүгін көтере алып жүр ме? 

– Аударма түпнұсқаның дең­гейінде болу үшін екі тілдің де майын ішкен маманы болу керек. Данте­нің «Құдіретті комедиясын» аудару үшін Блок итальян тілін меңгерген. Көркем аударма мектебі қалыптасу керек. Бірнеше тілді меңгерген қазақ тілді аудармашылар жоқтың қасы. Бұл дәстүр орыс әдебиетінде өте жоғары қойылған. Әлем әдебиетінің жауһарларын біз студент кезімізде орыс тілінде оқыдық. 

– Сіздердің жастық шақ, қолға қалам алған кезеңмен салыс­тырғанда жазуға келген бүгінгі жастардың шығармашылықта олжа еткені не? Болмаса неден ұтылды?

– Олжа еткені жаңа техно­логияны бізден гөрі жатық меңгер­гендері. Әлемнің ең үздік шығар­маларын үйінде отырып-ақ көре алатындықтары. Кез келген әлемге әйгілі маманның лекциясын үйінде отырып тыңдай алатыны бақыт деп ойлаймын. Ұтылғаны – қазақтың сән-салтанатты шынайы тұрмысы мен ұлттық тәрбиені енді көре алмайтындары. 

– Келелі әңгімеңізге рахмет! Жазарыңыз көп болсын!

Сұхбаттасқан 

Назерке ЖҰМАБАЙ