Аманжол Найманбай – этно дизайнның негiзiн салушы суретшiлерiмiздiң бiрi. Әрi қазақ хандығының негiзiн қалаған Керей мен Жәнiбектiң монументi жобасының авторы. Елiмiздiң әртүрлi аймақтарында Аманжол Найманбайдың қолтаңбасы қалмаған музейлер кемде-кем. Қорқыт ата музейi, Оңтүстiк Қазақстан облысындағы Қуғын-сүргiн құрбандарына арналған музей, Мыңкiсiнiң басына қойылған кесене, т.б. суретшiнiң қолтаңбасының iзi бар. Этно дизайн өнерiн дамытып жүрген Аманжол ағаның ендiгi арманы – қазақ киiз үйiнiң этнографиялық музейiн жасасам деген ой.
– Өткен жылдармен салыстырғанда, қазiргi қазақ баспасөзi оқылмайды, – деп бастады Аманжол аға әңгiмесiн. – Дәрежесi он есе төмендеп кеттi. Көпшiлiгi “Желтая прессаға” құмар. “Жас қазақ”, “Түркiстан” сияқты ұлттық мәселелердi көтерiп жүрген газеттердi оқитындар аз, өкiнiшке қарай. Әйтпесе, көтерген мәселелерiнiң жүгi жеңiл емес. Сол газеттер көтерген мәселенi ары қарай iлiп әкетсе, содан қорытынды шығарса… Кезiнде баспа бетiне шыққан мақала аяқсыз қалмайтын. Сынға iлiнбеуге тырысатын. Қазiр әркiм өзiнiң керегiн iледi. Өнер адамы өнерге қатыстысын, бизнесмен бизнеске қатыстысын дегендей.. Жалпы, газет оқитын оқырман да азайып кеттi. Газет деген көп. Бiрнеше жүздеген басылым бар. Әсiресе, орыстiлдi басылымдар кiрiп кеттi. Олардың сапалары да жақсы. Бiрақ, олардың iшкi жан-дүниесi, мазмұны бiздiң көлеңкелi жағымызды ғана айтатын, бiзге керi әсерiн тигiзiп жататын дүниелерден тұрады. Достық, жақсылық көңiлде емес. Өкiнiштi-ақ, осынысы. Кейде осының бәрiн астарлап айтқың келедi, кейде шын пейiлден ашынасың… Қатты ашынасың. Бiрақ жетпейтiн болғаннан кейiн кiмге айтамын деп ойлайсың. Айтпайды емес, айтып жүрмiз. Теледидардан да қазақша хабарды көретiндер санаулы ғана. Бiреуi тiкелей тапсырма берсе, сонда ғана қарауы мүмкiн. Бүгiнгiдей қоғамда БАҚ-тың жағдайы өте нашар. Ұлттық идеология жоқтың қасы. Жоқ деп айтуға болмас, азаматтар жұмыс iстеп жатыр, қолдарынан келгендерiнше… Әркiм өзiнiң үлесiн қосып жатыр. Бiрақ мемлекет тарапын қолдау жоқтың қасы.
Кеше ғана өзiң естiп жатсың, төлқұжатты өзгерту мәселесi. Не деген масқара? Ақылға сыймайды. Әшейiн бостан бос желеу, шет елге шыққанда солай болуымыз керек деген сөз. Ұлтты жоюдың әдемi тәсiлi. Телеарналардың бiрiнен бiр ақымақ балалар сөйлеп жатыр. Қаланың балалары. “Онда тұрған не бар?” -дейдi. Олар ұлттың тағдыры туралы неге сөз айтады? Мейлi өзi туралы айтсын. Жаман ашынып кеттiм. Сол хабарға қатыссам, “Сен өзiңнiң жағдайыңды айт, ұлттың тағдырында нең бар?” деп айтар едiм. Осындай қадау-қадау күнделiктi болып жатқан мемлекеттiк идеологияға, бiздiң ұлттық құндылықтарымызға келiп жатқан нұқсан ұлан-ғайыр. Қайсысын айта бересiң?
Қазақта: “жаман батпандап кiредi, жақсы мысқалдып кiредi” деген мақал бар. Жақсы нәрселерiмiз мысқалдап кiрсе тәуiр болар едi ғой, бiрақ сол кiрмей ме деп қорқам. Атаққұмарлық, шенқұмарлық, мансапқұмарлық дегендер, сол арқылы кей арзан дүниесiмен аға жағалап, шен тағу көбейiп кеттi. Жуырда Түркiстан қаласына барып, мерейтойымды атап өттiм. Сол жақтағы азаматтар: “Сiздiң де еңбегiңiз бiздiң елге сiңдi ғой, соны атап өтейiк” деген соң, келiстiм. Онда да: “шапан жабатындай қазақша болмасын. Ағаларымыздың көбi тұлпар мiнiп, жеңiл машина мiнiп кетiп жатады. Мен олай жасамайын. Керiсiнше берейiн. Өзiмнiң әрiптестерiмдi жинап, байқау өткiзейiн. Өнер сайысын жасап, соған жүлде дайындайын”,– дедiм. Олар да қарсы болған жоқ. Шымкент, Түркiстан қалаларынан, елiмiздiң өзге де аймақтарынан, тiптi Өзбекстаннан бiраз өнерпаздар келiп, мыңға жуық экспонаттарын қойды. Тағайындаған жүлдемiздi бердiк. Оны мен не үшiн айтып отырмын. Сол жерде бiр журналист маған: “Сiзге неге атақ бермейдi?” деп сауал қойды. “Кешiрерсiз, маған атақ бермейдi. Өйткенi, атақ сұраған емеспiн. Бүгiнгi заманда жүгiрмесең, аға-iнi таппасаң, жағынбасаң, онда атақ жоқ. Кейбiр арзанқол дүниесiмен атақ алған жiгiттермен қатар отырып, шай iшуге ұялам. Сондай кездерi алмағаныма қуанам. Сондықтан, менiң қуанышым – өзiмнiң ортам менi қадiрлейдi, менi сыйлайды. Мен жасаған объектiлерiмдi сыйлап, өздерiнiң атағын берiп жатыр. Түркiстанда қанша жыл жұмыс iстедiм. Олар менi құрметтеп, “Түркiстанның құрметтi азаматы” деген атақ бердi. Жұмысымды бiлетiн азаматтар қадiрлеп жатыр.Ұстазым Өзбекәлi Жәнiбеков айтушы едi. Ол кiсi ондай нәрсеге жаны қас едi. Сол кiсiнiң тұсында да қаншама еңбек жасадым. “Сен, шырағым, жұмысыңды жаса. Сен жөнiнде айтылады, өз жұмысыңа адал бол. Қалғанын сен емес, жұмысың алып шығады” дейтiн.
– Байқасақ, әуелi суретшi болдыңыз. Кейiн этно дизайннның мектебiн қаладыңыз. Әрине, этно дизайнерлiкке дейiн бiрқатар мектептерден өткен шығарсыз…
– Бейнелеу өнерiне алғаш менi құштар қылған, соған ұмтылуға себепкер болған жан, көзi ашық азамат, әкемнiң iнiсi Ақмолда деген кiсi едi. Онда алтыншы класта оқитын кезiм. Мұғалiмдер бөлмесiнен Лениннiң бюстiн сұрап алдым. Үйге апарып, соған қарап отырып, бейненi саз балшықтан жасадым. Үш-төрт күндей кептiрiп қойдым. Үш-төрт күн өткен соң, сыртқа алып шығып, әлгi саз балшықтан жасалған бейненiң кем-кетiгiн реттеп отырғам. Ақмолда ақсақал өтiп бара жатып, көрiп қалды да тоқтап, “Ей, Аманжол, мынаны сен салып жатырсың ба?. Мынауың айнымаған Ленин ғой. Ой, сен дап-дайын художниксiң ғой” – дедi. Әкеме барып: “Найеке, мына балаң суретшi болады екен” – деп едi, әкем: “Әй, бұл шайтанның жұмысы. Баланың құлағын көтерме” деп ұрсып тастады. Әкем менi шақырып алды да: “Мынаны жасама. Сен суреттi салма, шайтанның iсi”, – дедi. Дiнге жақындау адам едi. Сөйтiп, әкем қарсы болды. Қарсы болған сайын, жасырынып жүрiп, қабырға болсын, қағаздың бетi болсын, сурет салуымды қойған жоқпын. Бос ақ парақ қалмайтын. Сөйтiп жүрiп, сурет өнерiне қызығып өстiм. Әкемнiң айтуымен түсiрген оқуын тастап, көркем сурет училищесiне түстiм. Сонда оқып жүрген кезiм. Студент кезiмде екi-үш жас үлкен Сайлаубек Жұмабеков деген азамат болды. Жақсы араласып тұрдық. Сол маған: “Сен оқуға түскен жоқсың, тозаққа түстiң. Бұл оқуды мал табудың жолы десең, қателесесiң. Өнер жолы – азап. Азаппен жүрмесең, сенен ешнәрсе шықпайды”, –дедi. Сөйттi де: “Сен мұның бiр ғана саласын меңгер. Әрнәрсенiң басын шалуды қой. Анаған-мынаған шаршама. Қазақтың күйiн қылқаламмен суреттесең, ерекше болып шығасың. Шертпе күйдi қылқаламмен салған ешкiм жоқ”,– дедi. Сол күннен бастап, күй өнерiн салумен айналыса бастадым. Сүгiрдiң, Ықыластың, Тәттiмбеттiң, Төлеген Момбековтiң күйлерiн тыңдап, штрихтарды бастадым. Сайлаубек менiң екiншi ұстазым. Кейiн жұмысқа араластық. Жарнамада қызмет iстедiм. Сонда жүрген кезде маған тапсырыс түстi. Сәбит Мұқанов музейiн жаңарту керек. Осы кезде Өзбекәлi Жәнiбековпен таныстым. Ол кiсi маған: “Сен бұрынғы жұмысыңды таста. Жақында музейлердi реставрациялау бөлiмiн ашамыз. Сонда кел” дедi. Келiсiмiмдi бердiм. Бiр жылдан кейiн, бас суретшi болып сонда келдiм. Өнерге деген көзқарасым, үлкен өзгерiске ұшыраған жылдар осы уақыт болды. Өзекеңнiң арқасында осы этно дизайндыққа ауыстым. Ол деген сөз – ұлттық дизайнның iргетасы қаланды деген сөз. Бiраз суретшiлердiң арасында дизайндер одағына кiруге алғашқы лек басталды. Қазақстан дизайнерлер одағын аштық. Сөйтiп, одақтың ұлттық секциясын бастадық.
– Ұлтық дизайн дегеннен шығады, сiз жаңағы музейлердi қайта жаңғыртып жүргенде, неге көбiрек сүйендiңiз?
– Әлбетте бiр нәрсеге сүйену керек. Музей деген нәрсе – ол тарих. Музей дегенiңiз ол – ғылым, ол – мәдениет ошағы. Суретшi-дизайн бәрiн анық меңгеру керек. Ол әрi мүсiншi, әрi суретшi, әрi дизайнер. Осының бәрiн меңгермесе, әлгi музейдi аша алмайды. Музей экспонациясының қыр-сыры көп. Әр музейдiң өз образы болады.
– Және қайталанбау керек емес пе?
– Иә, қайталанбау керек. Сәбит Мұқанов музейi мен Әлия Молдағұлованың музейiн аштық. Екеуi екi бөлек адам. Бiрi – жазушы, бiрi – батыр. Екеуiнiң образы да басқаша, өскен ортасы да басқаша. Олардың қалдырған еңбегi де басқа. Соның кiлтiн табу үшiн сол образға кiруiңiз керек. Музейдi жабдықтаушы өнер адамының iзденiсi, шеберлiгi өз деңгейiнде болмаса шықпайды. Бiрде менен бiр журналист: “Қорқытқа қалай келдiңiз?” деп сұрады Мен Қорқытқа аяқ астынан келгем жоқ. Оған жиырма жыл бұрын дайындалдым. Ықыластың қобызын, Сүгiрдiң күйлерiн дайындап келген адаммын. Қорқыт ешкiмдi қабылдамайды. Ол қасиеттi әулие. Жиырма жылдан аса осыған дайындалдым. Оған дейiн музыка саласында бiрқатар дүниелер жасадым. Ал Қорқыттың музейi жоғары, биiк. Кез келген объектiге, музейге дайындық болмаса, одан жақсы дүние шықпайды. Этно дизайн дегенге келер болсақ, ұлттық өрнекпен, ұлттық колоритпен iстейсiң. Мәселен, кез келген он шақты жазушының шығармасын алып келiп қойса, соның iшiнен қайсысы кiмдiкi екенiн стилiнен iштей байқайсыз. Сол сияқты кез келген суретшiнiң өзiнiң стилi, өзiнiң тәжiрибесi бар. Бүкiл ғұмырын соған сарп етедi. Ұлттық колорит басым көрiнiп тұрады. Ерекшелiгi де сонда. Этно дизайнды да алғаш ашқан бiзбiз. Ұсыныс айттық. Алғашында орыстар қарсы болды. Бiздi қолдаған поляктар, латыштар, эстондар, өзбектер. Жапондардың өзiнiң ұлттық дизайны бар. Олардың киiм киiсiнде де, тiптi қала бердi, машинасынан да ұлттық дизайнды байқайсың. Содан басталады. Кез келген өндiрген кәсiбiңiздiң өзiнде ұлттық дизайн болса, одан сiз ұтылмайсыз. Қазақтың өз дәстүрi бар. Бiз одан ұтпасақ, ұтылмаймыз.
– “20-30 музейдi қайта жаңғырттық” дейсiз. Ол музейлердiң бәрi бiр қолдан шыққаннан кейiн бiр-бiрiне ұқсап кетпедi ме?
– Ұқсамайды. Мәселен, кез келген жазушының туындысын оқысаңыз, тiлдерi, жазу стилi бiр болғанымен, оқиғасы бөлек. Бұл жерде де дәл сондай. Әр музейдiң образы әр бөлек.
– Мәселен, сiз Қорқыт ата мен Мыңкiсiге ескерткiш қойдыңыз. Екеуiнiң де өмiрi аңызға толы.
– Жоқ. Екеуi де нақты адам. Аңыз бар. Қорқыт бiздiң заманға өзiнiң қобызымен жеттi. Оны музыкалық формамен алып келдiк. Ол стильдi Мыңкiсiге қолданған жоқпын. Ол кiсi емшi, сынықшы болған. Бекет атаның батасын алған адам. Оның басына қойылған нәрсе кесене. Қорқыт атаға жасалған музей.
– Сiз өзiңiз жасаған музейлердiң iшiнде көңiлiңiзден шықпағаны болды ма? Ондай жағдайда не iстейсiз?
– Онда тапсырыс берушiлерге бiр жылдан кейiн ескертуге тура келедi. Музейде бiр олқылықтар кетiп қалады. Оны жөндемесе болмайды. Кәсiби профессионалдық деңгейiмдi төмендетпеу үшiн, өзiм үшiн, имиджiм үшiн, кейбiр дүниелердi қайта реттейтiн жағдайлар болады. Оны дер кезiнде айтсаңыз, дұрыс түсiнбеуi мүмкiн. Әрi “Кеңес неге қабылдады?” деген сауал туындайды. Кемiстiгiмдi өзiм бiлiп тұрамын. Сол бiлiп тұрған нәрсемдi жөндеусiз қалдырмайын деп ойлап, қайта реттеп берем. Жалпы, ендi әйтеуiр жөндеп, жақсы iстеуге тырысатынмын.
– Сiзге көбiне тапсырыстар бола ма, әлде өзiңiз алдын-ала дайындайсыз ба?
– Көбiнде тапсырыстар болады. Жасаған дүниелерiмнiң тоқсан пайызы мемлекеттiк тапсырыстар.
– Кеңестiк заманның өзiнде де музейге этно дизайн жасадыңыз ба?
– Иә.
– Ол кездегi идеология өзiнiң салқынын тигiзбедi ме?
– Онда идеология болғанда коммунистiк партияның тезистерiн, Лениннiң сөздерi, партияның стандартты дүниелерi текстпен қойылатын. Ол аса нұқсан келтiрмейдi. Ал музейдiң өзi көне дүниелер болғаннан кейiн, көне мұрағатқа оның қандай себебi бар. Сақ дәуiрiндегi мәселен, қару жарақтар, көне бұйымдар тұрады. Ол музейде мұрағат өзi сөйлейдi. Кiре берiсте ғана музей жөнiнде, коммунистiк партияға қатысты дүниелер айтылады, iлiнедi. Кейiн бәрi алынып тасталды ғой.
– Музейден өзге ескерткiш мүсiннiң де дизайынын жасап көрдiңiз бе?
– Жасадық. Мен бiраз ескерткiштердi жасадым. Жаңағы өзiң айтқан Мыңкiсiнiң басына кесене қойдық. Содан кейiн Керей мен Жәнiбек ханның басына ескерткiш қойдық.
– Жәнiбек пен Керейдiң басына ескерткiш қою да мемлекеттiк тапсырыс болды ма?
– Оған тапсырыс болған жоқ. Кез келген жақсы iстiң басында жақсы азаматтар тұрады. Ол заңдылық. Ол әдебиет, мейлi өнер болсын, қандай бiр жақсы iстiң басында жақсы азаматтар жүредi. Керей мен Жәнiбектiң монументiнiң қойылуына, соның iске асуына бiрден-бiр себепкер Созақ ауданының әкiмi Созақбай Әбдiқұлов деген азамат болды. “Бiздiң Созақ ауданында жақсы ескерткiш жоқ. Бiреулер “көтерiлiске қояйық” дейдi, ендi бiреулер “Сүгiрге қояйық” дейдi. Бiздiң Созақ ауданы көне тарихи орын. Тарихқа тұнып тұрған аймақ” деген ойларды айтты. Бұған төрешi емеспiн, осы жерде тарихшылар, ғалымдар бар, қайсысы дұрыс болады, ақылдасыңыздар”, – дедiм. “Бiрнәрсеге тоқталып отырмыз, бiрақ оған күмәнiмiз бар. Керей мен Жәнбек хандығы Созақта болған деген әңгiме бар”, – дедi. “Бұған қандай дәлелiңiз бар” деп едiм. Ол Әлкей Марғұланның: “Созақ қазақ ханының тiрегi” деген сөзi бар екендiгiн айтты. Содан кейiн, Керей мен Жәнiбек бөлiнiп келiп, шаңырақ көтерген жерi Шудың төменгi ағысы дейдi. Шудың төменгi ағысы дегенiмiз – Созақтың маңайы. Сол жерде болғаны рас. “Осыған дәлел болса, қазақ хандығының негiзi болған жерге неге жасамаймыз? Осыған сiздер байқау жариялаңыздар. Оған мен де қатысайын. Егер ұтып жатсам, мен де жасайын” дедiм. Сол жылы байқау жарияланды. Мен де қатыстым. Алғашқы жұмысымды дұрыс деп таппады да, екiншi жұмысымды қабылдады. Керей мен Жәнiбек – алғашқы ханымыз. Қазақ хандығының негiзiн салушылар. Образын табу үшiн қатты ойландым. Осы уаққа дейiн айтып жүргем, қазақ хандарын, қазақ батырларын жасау керек болса, бiз тек басына дулыға кигiзiп, қолына найза мен қылыш ұстатып, атқа мiнгiзiп қойғанды жақсы көремiз. Бұл бiр жағынан бiздiң бабаларымызға деген қиянат. Үш бидi де салдық. Түрлерiн айнытпай, сақалдарын қысқартып жасадық. Тек қана ханның образын берейiк, бiр жағадан бас, бiр жеңнен қол шығарған идеяны айтайық. Сол формамен шығарайық дегенге тоқтадық. Ұлттық стильде жұмыс iстеп жүрген Тiлеу Бинашев деген жiгiт бар едi, соған айттым. Ол iлiп әкеттi. Сондағы кеңес мақұлдады.
– Жалпы, осындай Жәнiбек пен Керейдiң монументiн, Кенесарының ескерткiшi үлкен қалаларда, тiптi Алматы мен Астанада неге қойылмайды?
– Осыны мен де ойлаймын. Бұл ұлттық құндылықтарымызды өз деңгейiнде жүзеге асырмай, бұл дүниелер жүзеге аспайды. Бұл көптiң ойында жүрген нәрсе. Мемлекет тарапынан қолдау табылмай, ұлттық құндылықтарымызды өз деңгейiмiзде көтермей, бұл мәселе шешiлмейдi. Шешiлсе де, сүйретiп, жаңағыдай қоя салады. Мәдени мұра бағдарламасында, жұмыстың оннан бiрi ғана жасалды. Негiзгi ар жақтағы база, ашылмай жатқан құндылықтарымыз қаншама.
– Тарихта болды ма, болмады ма, белгiсiз батырларға да ескерткiштер қойылып жатқан жоқ па?
– Талғамсыздық, қалталы азаматтарымыз, еңбексiз ақша тапқан байларымыз ақшасын қайда жiберерiн бiлмей, өздерiнiң көкесiне, жәкесiне, барымташы болған бабаларына ескерткiш қойып жатыр, өкiнiшке қарай… “Өзiмнiң ақшам” дейдi. Бұл дегенiңiз – ұлтты талғамсыздыққа тәрбиелеп жатыр. Сараптамайды, сорттамайды. Бұл қандай батыр? Оның халыққа қандай еңбегi сiңдi? Тағы да айналып келiп соғамыз, ұлттық идеологияға… Соны сорттайтын комиссия болса…
– Бiр кездерi Өзбекәлi Жәнiбеков: “…ол екеумiздiң Алматыда қазақ киiз үйiнiң этнографиялық музейiн ұйымдастырсақ деген үмiтiмiз де iске асар” деген екен. Қалай бұл жобаны жүзеге асырдыңыз ба?
– Мен жеттiм. Дәл бүгiн соған дайынмын. Бiрақ, оны ешкiм қолдап жатқан жоқ. Орталық музейдiң кiре берiс фойесi бар. Соған 24 қанатты ақ орданы қойсақ деп ойлаймын. Оған дайынмын. Бiрақ оны қолдамайды. Киiз үй деген нәрсе ұлттық, айтатын болсақ, киелi өнерiмiз. Бүгiнгi ұлттық таңбада тұрған шаңырақ пен кереге бiлесiз, ол тегiн емес. Киiз үйде бүкiл қазақтың болмысы тұр ғой. Моңғолияда бар, бiрақ ол бiздiкiндей емес. Киiз үйдiң қатты дамыған формасы бiзде..
– Алда жүзеге асырсам деген, көкейде жүрген жобаларыңыз бар ма?
– Киiз үйдi дайындап жатырмын. Қазақтың күйiнiң әуенiмен, оның сықырлауығын, есiгiн ерекше ешкiмге ұқсамайтындай етiп, жасамақпын. Соның эскиздерiн дайындап жатырмын, Мүмкiндiк бар сияқты. Үлкен жоспарымыз, Түркiстанда этно ауылды жасасақ деген ойымыз бар. Оның жобаларының бәрiн ұсындым. Жергiлiктi басшылар мойындап, бәрiн бекiтiп қойды. Үйлердiң барлық саласы көрсетiледi онда. Ендi ол iске асып жатса, көремiз.
– Музейдiң iшiнде емес, жеке қазақ киiз үйiнiң этнографиялық музейiн жасауға болмай ма?
– Болады. Осы идеяны өткен әкiмдердiң бәрiне айттым. Маған орын берсеңiз, ешкiм ұялмайтын етiп жасайын дедiм. Бiрақ оған орын берген жоқ. Казиноға орын табамыз, ұлттық өнерге орын табылмайды.
– “Көшпендiлер” фильмiне үй тiгiп бердi деп естiген едiк.
– Мен бұл фильмге 162 үй тiгiп бердiм. Үшқоңырда, Өжетте тiгiлдi.
– Сол фильм сiздiң көңiлiңiзден шықты ма?
– Түсiрiле бастаған кезiнен-ақ маған ұнаған жоқ. Киiз үйдi бұзып, өзгерткiсi келдi. “Сiз киiз үй жасап бердiңiз, ендi араласпаңыз. Киноның өзiнiң тәсiлi, ерекшелiктерi бар” дедi. Ақселеу оның кеңесшiсi. Ол кiсiге: “Осылай-осылай үй тiгiп берiп жатырмын. Адамның ойына кiрмейтiн нәрселер жасалып жатыр. Бұған қалай қарайсыз?” дегенiмде, “Оған сен ашынба. Бұлардың өздерiнiң тәсiлi бар. Мен де сол көп нәрсенi, идеямды iске асыра алмай жатырмын” деген әңгiме айтты. Кино бiттi. Бiрақ өз басым, толық қанағаттанбаймын. Бiр жерде де 162 үй тiккен адамның аты айтылмайды. Кез келген фильмде оның суретшiсiнiң, киiм тiгушiсiнiң аты жазылмайтын ба едi.
Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА