Жаңалықтар

Бексұлтан НҰРЖЕКЕ-ҰЛЫ: ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОТАНСҮЙГIШТIК

9 қаңтар, 2009 Дана Ізтілеуова

ашық дереккөзі

Тағы бiр жылды артқа тастап, Сиыр жылының табалдырығында тұрмыз. Өткен жыл халыққа оңай болған жоқ. Ал, биылғы жылдан күтерiмiз – Үмiт пен Сенiм, Жаңалық пен Жақсылық екенi белгiлi. Табалдырық аттаған жаңа жылдың алдында белгiлi қаламгер Бексұлтан Нұржеке-ұлымен әдебиет, мәдениет, тарихымыз туралы әңгiмелесудiң сәтi түскен едi.

— Бексұлтан аға, Сиыр жылы табалдырық аттады. Дағдарыс деп, кризис деп, сүзеген бұқа сияқты халықты сүзгiлеп, тынышын алмас па екен бұл жыл, қалай ойлайсыз?

— Қазақ “көппен көрген — ұлы той” дейдi, көппен бiрге көрермiз. Бұл мәселенi Елбасы да, үкiметбасы да үнемi айтып, жан-жақты шара қолданып жатыр ғой. Не болса соны ақырзаманға айналдырып, жүйкенi тоздыра берген де жақсы емес. Бұл, әрине, бейқам жүре берейiк деген сөз емес. Байсалдылықпен, бiлiмдарлықпен бәрiне де дайын болуымыз керек. Сиыр да төрт түлiгiмiздiң бiрi ғой, мүйiзiн емес, мамығын төсер.

— Аға, осы телеарналардың көбiнде ұлтшылдық, ұлттық идея төңiрегiнде жиi дауласып жатады. Шын мәнiнде, ұлтшылдық дегенiмiз не?

— Менiң ойымша, ұлтшыл болу ұятты нәрсе емес, ал әсiре ұлтшыл, яғни шовинист болу — қылмыс. Өйткенi шовинистер өзге ұлттардан өз ұлтын жоғары қояды, басқаларды менсiнбейдi, соған орай тарихты да, мәдениеттi де өз ұлтының ыңғайына бұрып, мадақтап, түптеп келгенде, бұрмалап жазады. Мәселен, Кеңестер Одағы кезiндегi тарихта орыстардың ұлылығы дәрiптелiп, өзге ұлттың бәрi соның сәулесiнде өмiр сүрiп келе жатқан ел болып баяндалды. Ал, шын мәнiнде, Кеңестер Одағының құрамында болған түркi халықтарының тарихы бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi заманнан басталса, орыстың ел болу тарихы тек бiздiң заманымыздың IХ ғасырынан бастау алатын.

“Ұлтшыл” деген сөз Кеңес заманында тек жағымсыз мағынада қолданылып, ондай атаққа ие болғандар ату, қудалау жазасына кесiлгенi кәзiр ешкiмге құпия емес. Дегенмен “-шыл”, “-шiл” жұрнағы “әсiре”, “тым” деген мағынаға тең мән беретiнi рас. Мысалы, кiнәм-шiл, ой-шыл, жiк-шiл, көп-шiл, кек-шiл, жер-шiл, т.с.с. Сондықтан болу керек, кәзiр “ұлтшыл” сөзiнiң орнына “ұлтжанды” дегендi айтушылар бiрте-бiрте молайып келедi. Қалай болғанда да өз ұлтын сүю — әрбiр азаматқа парыз. “Өз ұлтыңды сүюге бола ма, жоқ па?” — деген сұрақты талқылаудың өзi — ұят. Ұлтыңды сүю деген сөз — тарихыңды, ата-бабаңды, әке-шешеңдi, ата-бабаң қорғаған жер-суыңды, әке-шешеңдi тәрбиелеген салт-дәстүрiңдi, қысқасы, ұлтыңды ұлт қылған бүкiл қасиеттi сүю.

Тарихыңды, әдет-ғұрпыңды неғұрлым терең бiлсең, түсiнсең, солғұрлым, ұлтыңды сүюiң де терең, тыйанақты болады. Ал аз бiлген сайын сезiмiң де тайаз, тайғанақ, құбылмалы болады. Оның аяғы сатқындыққа не болмаса басқа да арзан қылықтарға апарып соғуы әбден мүмкiн.

Шын мәнiндегi ұлтшылдық — ұлтты сүю. Ал сүйе бiлу ешқашан оңай болған емес, болмайды да. Ұлтшылдық немесе ұлтжандылық — бiр дәуiрдегi бiрер жылда орнай салатын жеңiл-желпi дүние емес. Ғасырлап, жылдап жалғасатын ұзақ тәрбиенiң нәтижесiнде бiрте-бiрте бойыңа, одан мыйыңа, одан санаңа сiңiп кететiн қасиеттi сезiм. Ол сезiмдi орнықтыратын ең мықты құрал – тарихи тәрбие, әдет-ғұрып.

— Сiз ше? Өзiңiздi ұлтшылмын деп ойлайсыз ба?

— Ұлтшылмын деп ауыз толтырып айта алмаймын, өйткенi мен қазақ тарихын мектепте, жоғары оқу орнында оқымай өскен ұрпақпын. Бiзге заман “Қазақ тарихы” деген оқулықты қолымызға ұстатпады. Сондықтан ата-баба тарихын кем бiлетiнiм әр қылығымнан көрiнiп тұратын шығар деп сезiктенем. Алайда мен қазақ болғаныма қатты қуанам. Тарихқа көз салып қарасақ, бiз үлкен мұхиттардан бөлiнiп қалған теңiз сияқты ел екенбiз.

Теңiз демекшi, Тiлеубердi Әбенайұлы деген тарихшы бауырымыз: “Қазақ халқы деген ұлы теңiз iспеттi. Теңiзге үлкендi-кiшiлi сан алуан өзен сарқырай құйылып жатады. Бiрақ теңiздiң суы бiреу емес пе? Оны бөлiп жарып жататын не бар?” – дептi руға, тайпаға бөлудi жақтырмай (“Шыныңа көш, тарих! Шыңғыс хан кiм?” 2008. 3-бет). Сөз-ақ қой. Ұлтты өстiп сүю керек деп ойлаймын.

Алайда мен ұлтшылдықтың шовинистiк түрiн де кезiктiрдiм. Ұйғыр ауданында 1945 жылы туған Қасым Масими деген азамат “История уйгурской державы” деген екi томдық тарихи-хронологиялық зерттеулер кiтәбiн жазыпты. 1998-жылы бiрiншiсiн, 2000-жылы екiншi томын шығарыпты. 2-томының ғылыми редакторы – тарих ғылымының кандидаты — А.К.Камалов, пiкiр бiлдiрiп құптаушылары — филология ғылымдарының докторы — В.У.Махпиров, филология ғылымдарының кандидаты Ш.Баратов. Көлемi 23 баспа табақ, таралымы 1500 дана. “Ғылым” баспасының баспаханасында басылыпты. Қ.Масими бұдан кейiн “Уйгурская держава” деген атпен бұл кiтәбiнiң 2002 жылы үшiншi томын да шығарыпты.

Қ.Масими Жаркент қаласында орта мектептi бiтiрiптi де, Алматыда, Санкт-Петербургте, Ташкентте оқып, саяси, заңдық және инженерлiк жоғары бiлiм алыпты. Мен оның “История уйгурской державы” деген кiтәбiнiң 2-томын зорға таптым. Бiрiншiсiн қанша сұрастырсам да, ешбiр ұйғыр достарым тауып бере алмады, бiрақ: “В 1998 г. выпустил первую книгу “История уйгурской державы” – “Племенное обьединение уйгур”, посвященную кочевникам великой степи – хуннам, предкам уйгуров”,-деген түсiнiктемеден-ақ тiксiнiп қалдым.

Менiң байқауымша, Қ.Масими тарихты шала бiлетiн шалапайға жата қоймайды, оның тарихи мақалалары кезiнде “Егемен Қазақстан”, “Ұйғыр авази”, “Жас Алаш”, “Ана тiлi” гәзеттерi мен “Жұлдыз” журналында жарияланыпты. Оның бiразын оқыдым.

Ендi Қ.Масимидiң тарих жазу тәсiлiне келейiк. Мәселен, ол былай дейдi: “Во II в. до н.э. Огуз-хан, имевший тронный титул Батур Танрикут, по китайски Модэ Шаньюй…” (“История уйгурской державы”, 2002.5-бет). Бiттi. Сонымен бiздiң Оғұз хан деп жүргенiмiз әйгiлi Құн империясының көсемi Мөде Шәнүй болып шыға келедi.

Тағы бiр мысал: “Историк Иордан о походах уйгуров писал: “Однажды, т.е. в 371 г. Гуннские всадники (уйгурские-М.К.), изрядно проголодавшиеся… обнаруженный брод помог гуннам (уйгурам-К.М.) легко пройти пролив…” (сонда, 8-бет)

Ендi Масимидiң бұған берген түсiнiктемесiн қараңыз: “В первой книге “Истории уйгурской державы (1998) автор (М.К) отождествляет понятии хунны -гунны-уйгуры”,-дейдi (сонда, 8-бет).

Тарихтың түп негiзi, қасиеттi қазығы саналатын дәлел, дерек дегенiңiзге Масими пысқырмайды да. Осындай өз қалауынша айта беру арқылы ол құнды ұйғыр деп алады да, сол ежелгi құн мен түрiктен тарайтын тайпаның бәрiн ұйғырдан тарайтын тайпалар деп түсiндiредi. Аварды солтүстiк ұйғырлар немесе қайсар рухты ұйғырлар, он оғұзды он ұйғыр, скиф-гун (сақ-`құн) тайпаларын ұйғыр тайпалары (12-бет) дей бередi. “Қытайлар гаогюй атайтын, ұйғыр тайпасы қаңлы”,-деп сөйлейдi (26-бет). “Среди тюркских (уйгурских-К.М.) беков” (41-бет)

Масими тұран, сақ, массагет, үйсiн деген сөздiң бәрiн еш дәлелсiз-ақ ұйғыр деген сөзбен алмастыра салады. Сонда сақ та, құн да, қаңлы мен үйсiн де, авар мен йуебан, гаогюй де, массагет те, тобғаштар мен керейлер де, кушандар мен ақ құндар (эфталит) да – бәрi ұйғыр. Алып Ер Тоңға, Естеми, Аттила, Күлтегiн бастаған түрiк батырларының бәрi де ұйғыр батырлары болып шығады.

“Уйгуры своих предков называли һунлы (китайская транскрипция хунны, сюнны, а европейская – гунны ). Именно это связь подчеркивается во всех китайских хрониках, но летописцы каждый раз давали им разные названия: динлин, чиле, дили, теле, хуйхэ, и, конечно, гаогюй и т.д. вместо с тем они подчеркивали, что речь идет об одном и том же народе, который в III в. до н.э. называя себя уйгурами”, – дейдi Масими. (118-бет)

Әрине, әртүрлi аталып келгендердiң бiр ел болуы мүмкiн, бiрақ сол кезде ұйғыр аталды деу – шектен асқандық. Ұйғырлар өз ата-бабасын құннан таратса, бiз ар мен құн тайпасының бiрiгуiнен тараған арғындармен байланысымыз бар десе, оның дәлелiн тауып жатса, оған неге қарсы болайық? Өйткенi ұйғыр да түрiк тектi халық болғандықтан, ол да бұрынғы түрiктiң бiр тайпасынан тарауға тиiс қой.

Масимидiкi бiлместiктен, деректердi түсiнбестiктен туған жаңылу немесе жаңсақтық емес, әдейi бұрмалау. Анықтап айтқанда, тарихты терiс түсiндiруге тырысқан қылмыс.

Филология ғылымдарының докторы Сейдiн Бизақов: “…тек 1921 -жылы ғана Ташкент қаласында өткен зиялы қауымның бас қосқан мәжiлiсiнде атақты түркiтанушы С.Е. Маловтың ұсынысымен қазiргi жаңа ұйғыр тiлiнде сөйлесушi ұлысқа жалпыхалықтық атау ретiнде ежелгi “ұйғыр” атауы телiнгенiн” баса айтады (“Түркiстан”, 14.06.2007).

– Ал ендi Қасым Масимидiң осы айтқандарына қарсы пiкiр айтушы қазақ тарихшылары болды ма?

– Тарихшы дейтiн ресiми лауазымы барларды бiлмеймiн, “Ана тiлi” гәзетiнде Төлемiш Әбсәлiмұлы деген азаматтың “Масимише айтсақ, түркi тарихы түгел ұйғырдiкi” деген әшкерелеу мақаласы шықты. Ол: “Қысқасы, Масимидiң ұйғыр тарихы деп жазған кiтәптәрi ұлт араздығы туындауына себепшi болатын, ұлы ұйғырлық шовинистiк пиғылда жазылған, қоғамға зиянды кiтәптар”,-деп тұжырымдады (03.11.2005).

Бұған Қ.Масими “Түркiлер бiзге бөтен емес” деген жауап мақала жазды. (“Ана тiлi”, 09.02.2006). Алайда құнды неге ұйғыр деп, құн империясын құрған Мөденi неге ұйғыр империясын құрған Өгiз хан немесе Шәнүй деп атағанын түсiндiрген де, дәлелдеген де жоқ. “Таң жылнамасында” былай деп жазылған (қазақшаға ауд.– К.М.):

“Бұрын бiздiң мемлекетiмiз жаңадан құрылып, аяғын тәй-тәй басып тұрғанда, береке-бiрлiктi сақтау үшiн, солтүстiктегi жаудың (ұйғырлардың-Қ.М.) ықпалында болдық”,– деп, өзiнiң кез келген түрiк тайпасын ұйғыр дей беретiн әуенiне салды да: “Бiрнеше ғасырды қамтыған тарихи деректер тiзбегi – менiң берген жауабым”,– деп жалтаруға мәжбүр болды.

– Сонда Масимидiң бұлай айтуында бiр заңдылық немесе мақсат бар ма, мүмкiн, ол тарихты терiс түсiнетiн, бәлкiм, түсiнбейтiн бiреу шығар…

– Менiңше, Мәсими – бiраз тарихты бiлетiн, бiраз тарихи жазбаларды оқыған адам. Жазғандарына қарағанда, ол қытай тiлiн де, басқа тiлдi де бiледi, оқи алады. Оның пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнде 1861, 1862, 1864, 1777, 1791-жылдары жазылған әр тiлдегi кiтәптер көрсетiлген. Ол – көп нәрсенi оқып бiлген адам. Бiрақ оның пыйғылы жаман. Ол адасып жазбайды, әдейi бұрмалайды. Ұйғырларды түрiк тайпасының бiрi демей, керiсiнше түрiктердi ұйғыр тайпасының бiрi деп жазуында қандай сыр бар? Онда әлемге әмiрiн жүргiзген түрiктердiң бүгiнгi жағдайы мынандай деген жанашырлық жоқ, әлемдi бағындырған ұйғырлардың бүгiнгi хәлi мүшкiл дейтiн ым бар. Рас, бауырлас ұйғыр халқының бүгiнгi жағдайына бүйрегiмiз бұрады-ақ. Алайда соның бәрiн жасап отырған бүгiнгi қазақ та, олардың арғы-бабалары – сақ та, құн да, қаңлы мен үйсiн де емес қой. Масимидiң жазуында ұйғыр солармен бауырлас халық емес, олардың ата-бабасы ұйғыр болып тұр ғой. Мұндай өрескел менмендiктi бауырлас халық та, қандас бауыр да кешiре бермейдi. Ондай бұрмалау тек ашу шақырады, қынжылтады. Сонда Масимидiң мақсаты елдi арандату ғана болып шығады. Тарихты, тарих болғанда да ежелгi тарихты шала бiлетiн, тiптi мүлде бiлмейтiн жастарға, Масимидi оқыған соң, ұйғырларды бәрi әдейi төмендетiп, қасақана қыспаққа салып жүргендей боп көрiнедi. Оның аяғы ашуға, намысқа тиедi. Сөйтiп, екi жақтан оянған ашу-ыза әлсiн-әлi қақтығысқа, жоқтан өзгеден тұтана кететiн текетiреске апарып соғады. Кейбiр гәзетте Шелекте, Малыбайда болған оқиғаларға Қ.Масимидiң кiтәбi кiнәлi деген пiкiрлердiң жазылуы тегiн емес.

Масимидiң бұлайша сақ пен құннан бастап бүкiл түрiктердi ұйғырлар деп жар салуына қазақ тарихының әлi әлсiз екенi де себеп. Тарих ғылымдарының докторы, профессор Қамбар Атабаев өткен жылы “Жүйелi, шынайы тарих жазылған жоқ” деген мақала жазды. (“Ана тiлi”, 10.04.2008). Әрине, бұл – ауызды қу шөппен сүрту емес, бар, жасалды, жазылды дегенiмiздiң өзi жүйеге түспей, ресiми тарихтан орын алмай, әркiмнiң өз жекеменшiгiнде ғана жүрген тарихи шындықтардың ел игiлiгiне айналмай отырғанына, оқулық болып мектепте, жоғары оқу орындарында жүйелi насихатталмай келе жатқанына азаматтық қынжылыс.

Ғылым – пендешiлiктен биiк тұратын нәрсе. “Ананың көңiлiне келiп қалар, әнебiреудiң пәлесiне қалып жүрермiн”,– деп, солардың ығына қарай сөйлей салатын немесе үндемей қалатын не болмаса әлдебiреуден көңiлi қалса, соның ата-тегiне қатысты жақсыны бүркемелеп, жаманды жалаулата қоятындар өзiнiң нағыз ғалым емес екенiн iштей сезiп жүредi, сондықтан олар сырғақ, тайғанақ келедi. Ал ғылымға сырғақтық та, тайғанақтық та емес, тиянақтылық пен сергектiк қажет. Бiзде, өкiнiшке қарай, ғалым көп те, сергектiк пен өз iсiне жанкүйерлiк аз. Керiсiнше немқұрайдылық, ең жаманы ғылымнан да атақ пен лауазым iздеу етек алған. Тарихшы деген, бейнелеп айтқанда, iлiмнiң Бөгембайы, Қабанбайы мен Наурызбайы.

Бiздiң тарихшылардың осал тұсын Масими, менiңше, өз пайдасына өте тиiмдi пайдалана қойған. Менiң досым Ақселеу “Қазақ әлемi” деген кiтәп жазды. Кейiн оны орысша да шығарды. Сол кiтәбiне қарап отырсам, қазақ әлемiн құруға ұйғыр қағанатының қатысы бар екен де, үйсiн мемлекетiнiң еш қатысы болмапты. Әрине, Ақселеу үйсiн ұлысының тарихын бiлмейдi, оқымады деп ойламаймын. Мұнда тек Масими сияқты әдейiлiк қана бар. Менiңше, ондай әдейiлiкке барған адамның халық тарихына пiкiр айтуы – обал. Тағы бiр досым Қойшығара Салғараұлы “Хан кiтабынан” Сиуңну деген шығарманы аударып, құрастырып шығарды. Ол да әлгi кiтәптiң алғы сөзiнде: “Сондықтан бұлардың бiреуiнен “сиуңну” деп атап отырған халқымыздың төл атын iздеу ағаттық болмақ. Сол себептi, осы төңiректi шиырлап, көне қытайлықтардың берген атаулары аз едi дегендей, оларға кейiн қазақ тарихшыларының берген “ғұн” атауы да тарихи шындыққа қол жеткiзе алған жоқ. Бұл – кезiнде орыс шығыстанушыларының иероглифiн “Хунну” деп оқып, тарихқа солай енгiзуiне байланысты, қазақ тарихшыларының осының негiзiнде дыбыс үндестiгiн қуып, … кейбiр шығыстанушылардың жалған пiкiрiн желеу етiп, моңғолдың “кiсi” дегендi беретiн “ғұн” сөзiнен шығарған атауы болатын. Қазiр ол иероглифтi орыстар “сюнну”, пекиндiк ханзулықтардың өзi “сиунну” деп оқиды. Ендi бiздiң алып жүрген “ғұн” атауымыз бұларға мағыналық жағынан да, дыбыстық жағынан да маңайлай алмай, не табан келтiрер басқа ғылыми негiзi болмай, ауаға асылып қалғандай күйде”, – дейдi.

Сонда бiздiң құн, хұн, һун, ғұн деп жүргенiмiз ата-бабамыздың шын аты емес, қазақ тарихшыларының ойдан шығарып жүрген аты екен. Жарайды, ол халықтың қытайша аты сиуңну-ақ болсын, бiрақ сол қытайлар жазып отырған халықтың тiкелей тұқымы Аттила Еуропаны ғұнмын деп жаулаған жоқ па? Әлде Аттила бiр басқа да, бiз бiр басқамыз ба?

Мiне, осындай алауыздықты Масимилер пайдаланбағанда қайтедi?

– Айтып отырғаныңызға қарағанда, Масими тарихи үш кiтап жазған екен. Соның бәрi бастан-аяқ өтiрiк пе?

– Жоқ. Бастан-аяқ өтiрiк емес. Масимидiң ұры мақсатының өзi осында. Ол сақты да, құнды да ұйғыр деп алады да, олардың өзге әрекеттерiн қытай жылнамалары мен өзге деректерге сәйкес баяндап отырады. Соның әсерiнен аңғал оқушы оның айтып отырғанының бәрi тарихи дерекке сай оқиғалар деп қалады. Мәселен, қазақ тарихынла Аттила жайында мардымды мағлұмат жоқ. Тек Самат Өтениязовтың ғана “Аттила” кiтәбiн елеулi зерттеу деп тануға болады, қалғанының көбi деректен гөрi аңызға сүйенген нәрселер. Ал Масими осы олқылықты әжептеуiр толықтырады. Өйткенi ол Аттиланы көзбе-көз көрген, сөзбе-сөз сөйлескен, оның ордасында болып, сый-сыйапатын көрген Приск Панийскидiң 1861-жылы Санкт-Петербургтен шыққан “Сказания Приска Панийского” деген кiтәбiн оқыған. Сондықтан ол: “Адил (Аттила) был невысоким, широкоплечим, с темными волосоми. Его пронизательный взгляд, внутренняя и внешняя сила приводили в дрожь обращавшихся к нему. Однако, беспощадный к врагам, он был милостивым и добрым к своим соратникам. Видимо, поэтому уйгуры называли его адилом – справедливым”,-дейдi ол (Сонда, 13-бет), (“посольство прибыло в стан уйгурского каганата”,-деп, Аттиланы ұйғыр батыры етiп көрсетедi) (16-бет). Бәлкiм, шетел ғалымдары осы Масимидiң айтуы дұрыс, Аттила ұйғыр екен деп сенетiн де шығар, кiм бiледi. Себебi, Аттила қазақтың арғы ата-бабасы, құн деп аталатын тайпадан шыққан деп жазған еш тарихшымыз жоқ қой. Қайта “құн” дегендi ойдан шығарған ат деп алақайлап жатқан жоқпыз ба?

Масимидiң тағы бiр талмау жерден ұратын ұры әдiсi бар.Ол тарихта кездесетiн бүкiл түрiк сөзi мен тарихи атауды тек ұйғыр тiлiнен тауып түсiнiк бередi. Тарихи сөздер мен тарихи атаулар ұйғырдiкi екенi рас болса, онда ол тайпалар мен халықтың да ұйғыр екенi рас болғаны деген ойға қалдыру үшiн әдейi сөйтедi.

Бiздiң тарихшылар бейтаныс сөзге түсiнiктi моңғолдан, парсы мен араптан немесе қытай мен орыс тiлiнен iздейдi ғой, ал Масими тек ұйғыр тiлiнен iздейдi және нанымды етiп табады да.

Мысалы, Баламбер деген атты ол: “Бала-амир (Баламбер) с уйгурского переводится: бала– мальчик, подросток и т.д., амир– правитель, царевич. Отсюда бала-амир-молодой правитель”,– деп түсiнiк бередi.

“Ульда (видимо. Это было искаженное название титула уйгурского правителя Ульга, что в переводе на русский означает примерный и т.д)”, – дейдi Масими. Ал “үлгi” сөзi тек ұйғырда емес, бүкiл түрiк халқында бар емес пе? …слова сак (сакла) на уйгурском выражает смысл слова пограничник. Частица “ма” в слове масак дает значение отрицания, противоположности. Отсюда “масак” (массагеты) не пограничники, т.е. племена, проживающие далеко от границы”, – дейдi. (44-бет).

Мен, мысалы, мұндай түсiнiктi қазақ тарихшыларынан кездестiрген емеспiн. Масимидiң мына түсiнiгi менiң мыйыма қонады. “Аналогичное значение имеет уйгурское слово “мачин”. Уйгуры ранее “чином” называли Китай, а мачином-территорию, непринадлежащую Китаю”,-дейдi (44-бет). Қисыны бар ғой. Дилетант адам мұндай түсiнiктеме бере алмаса керек деп ойлаймын. Алайда ол: “наконец, массагеты (уйгуры– К.М.) победили. Большая часть персидского войска пала на месте сражения, сам Кир II был убит”,-деп соғады. Массагеттердiң ұйғыр екенi дәлелсiз өтiрiк те, қалғанының бәрi рас. Өстiп тарихи шындық оқиғаға ұйғыр атын орап-орап салып жiберiп отырады. Ұйғырды мадақтаудың Масимише әдiсi осындай. Бiреудiң тарихын ұрлап, қиянат жасап отырмын-ау деген ой ода жоқ секiлдi.

“Археологические находки, наскольные рисуны с изображением животных и надписи, известные миру под названием гуннский “звериный стиль”, свидетьствуют о широком распространении искусств уйгуров – “кочевников”, – дейдi.(55-бет).

“В упомяннутом А. Марцеллином слове “евсены” (еусены) нетрудно заметить уйгурское племя “уйсуны”, которое в IV в. н.э. вместе с соплеменниками воевало против персов”,-дегенiн қалай жоққа шығарасың? “Ұйғыр тайпасы” дегенi болмаса, басқасының қисыны бар ғой?

Қытайдың “путунхуа”, “байхуа” деген сөздерiнiң түп-төркiнi, масимише, ұйғырдiкi, шын мәнiнде, түрiк тiлi екенi де дәлелдi. Оның солай екенiн қытай тiлiн бiлетiн кiсiлер маған растап бердi.

Айужру кiнәздiң атын таратуы да маған қисынды көрiндi. “Имя, титул Айужру с уйгурского переводится: ай-луна, светлейший, сияющий и т.д., уч (уж) – три, ру– род, племя. Отсюда Айужру – светлейший правитель трех племен, или же правитель уйгуров” (116-бет).

Оқығаны да, тоқығаны да бар Масими: “По поводу динлинов китайский историк ван Живэй в своем труде “Древняя история уйгуров: проблема динлинов и гаочэ”, опубликованном в 1935 г., отметил, что становление уйгурского этноса начинается с III в. до н.э. Туранцы, которых древние китайцы писали иероглифом… (динлин) , являются прямыми предками современных уйгуров”,-деп жазады (76-бет). Бүкiл тұрандықтардың ұйғыр еместiгi, тек Тұранда тұратын динлин тайпасы ғана ұйғырлардың арғы ата-бабасы екенi бұл арада анық айтылып тұр. Әттең, бiрақ Масими бұл деректi, неге екенiн, қанағат тұтпаған. Шығыс Түркiстандағы кәзiргi ұйғыр халқының жағдайына қынжылғандықтан, “бiз де тең атаның ұлы едiк” деп тепсiнгiсi келдi ме екен, әйтеуiр, бүкiл сақ, құн, үйсiн, керей, қаңлыны – бәрiн де ұйғыр деп бiр-ақ тартады. Бiрақ ұсақ шындықтары болғанмен, түп-төркiнi өтiрiк болғандықтан, мұндай тарих ұйғырға да, өзгеге де тек зиянын тигiзедi. Сондықтан кiтәптi де, Масимидi де аяусыз сөгуге тиiспiз. Өйткенi кiтәп те, Масими де ұлтты сүюдiң үлгiсi емес, шовинистiк пыйғылдың көрiнiсi.

– Өткен жылы Алаштың 90 жылдығын атап өттiк. Алаш тойы сiздiң көңiлiңiзден шықты ма? Алаш азаматтарын ойдағыдай ардақтай алдық па?

– Ардақтау деген тек мадақтау емес. Тарихтан сабақ алу үшiн, тарих шынайы жазылуы керек. “Алаш” партиясын, Алашорда үкiметiн құрған азаматтар – шын мәнiнде ұрпаққа үлгi ететiн азаматтар. Алайда қазақ халқы ол партияның да, үкiметтiң де жемiсiн жөндеп жей алған жоқ. “Жалын” баспасы саяси қуғынның зардабын көрген, ұзақ жыл түрмеде болған Ғалым Ахмедов деген ағамыздың “Алаш” алаш болғанда” деген кiтәбiн шығарды. Ол кiсi – кезiнде партияның да, үкiметтiң де бел ортасында болған, сондағы ағаларымыздың көбiн көрген, iстерiне куә болған адам. Бiрде: “Аға, айтыңызшы, сол ағаларымыздың ауызбiрлiгi қандай едi?” -деп сұрадым. Қатты күрсiндi де: “Сол ауызбiрлiк оларда да болмады ғой”,-дедi. Сол шындықты “Алаш екiге бөлiндi” деген сұхбатында ғалым ағамыз Тұрсынбек Кәкiшев те айтты. (“Ана тiлi”, 20.09.2007). “Алаш тұсында да, кейiн де қазақтың ауызбiрлiгi болмады”,– дей отырып, сол кездегi ахуалды бiраз дәлелдi деректермен баяндап бердi. Мiне, тарих осылай шындықтан ауытқымай баяндалуға тиiс. “Ардағымыз едi, мақтанымыз едi” деп құр бекер даурығумен той өткiзу пайдадан гөрi зиянын тигiзуi мүмкiн.

Бұл тұрғыда мен тарих ғылымдарының докторы Әбiлсейiт Мұхтардың: “Ендiгi мәселе – осы тұлғаларды бiр-бiрiмен жарыстырмай, асыра дәрiптемей, тарихи деректер негiзiнде ғана саралау – басты мiндет”, – дегенiн өте көкейкестi сөз деп бағалаймын. (“Егемен Қазақстан”, 31.10.07). Алаштың тоқсан жылдығында осындай талпыныс болды, бiрақ әлi мардымсыз.

– “Тұлғаларды бiр-бiрiмен жарыстырмай, асыра дәрiптемей” деп қалдыңыз. Жақында Абылай хан туралы да асыра мақталып жүр деген мақала шығып қалды. Оған айтарыңыз жоқ па?

– Оны оқыдым. Бейбiт Қойшыбаев пен Самат Өтениязов “Шын Абылайды бiлемiз бе?”-деп жазыпты. (“Ана тiлi”, 18.12.08.) Онда: “Турасын айтқанда, Абылай хан болып соншалықты биiк абыройға ие болмады”, “Оны қазақ билерi хан сайлады деген аңыздың өзi шындыққа келмейтiн сияқты”. “Абылайды орынды-орынсыз мақтаушылар оның дипломатиялық қатынастардағы рөлiне тоқталады”, “Ол хандық дәрежеге қол жеткiзу үшiн Қайып, Барақ сұлтан секiлдi Ресей мен Қытайға кезек жалтақтады”, “Соның бәрi елден гөрi өз қара басының ғана қамын ойлау әрекетi десе болатындай”,– деген пiкiрлер айтылады.

Бiрiншiден, “сияқты”, “болатындай” деген сөздер дәлелдiң әлсiздiгiн немесе мүлде жоқтығын бiлдiредi. Екiншiден, мұнда Әбiлқайырды, Абылай мен Уәлидi бiр-бiрiмен жарыстыра, Әбiлқайыр үшiн қынжыла жазу бар.

Қазақ үшiн Әбiлқайыр да, Абылай да, Уәли де қазақ ханы. Әбiлқайырдың мiнiн айту белгiлi бiр қазақтың сол басқарған аумағын кемсiту емес. Сондай-ақ Абылайды мадақтау ол хан болған қазақ аймағын дәрiптеу емес. Уәли де, басқасы да солай. Сондықтан “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама” апатынан кейiн жүргiзiлген Отан соғысындағы бiрiккен қазақ қолының бас қолбасшысы Әбiлқайыр ханды тарихи сiңiрген еңбектерiн жасырып және бұрмалап, “Қазақ елiн Ресейге бодан еттi” деп нақақтан-нақақ қаралау бағыты” бар деп ренжудiң қандай ретi бар? Оның одан да қандай “тарихи сiңiрген еңбектерiн жасырып” жүргенiн дәлелдеп жазған жөн емес пе? “..оның Анна Иоановна патшайымға “бодандық сұрап” жазды деген хатының орысшаға саяси есеппен бұрмаланып аударылғаны бүгiнде ғылымға әбден мәлiм”,– дептi авторлар. Жарайды, жазылған сөз жалған-ақ болсын, сонда 1731-жылдан бастап орыстың қазақ жерiне ендеп кiргенiне Әбiлқайырдың ешқандай қатысы жоқ болғаны ма? Сөз саясат үшiн сан құбылып жазылғанмен, нақты iс, болған шындық деген де тарихи категориялар бар емес пе?

Авторлардың атын айтпай, “тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары көп таралыммен шыққан бiр кiтәп” деп отырғаны, әрине, Қазыбек бек Тауасарұлының “Түп-тұқыйаннан өзiме шейiн” атты кiтәбi. Алайда Әбiлқайырдың ерлiгiн де, iстеген ерлiгiн жуып-шайып кететiн мiнезiн де жасырмай ашып айтқан екi адам болса, бiрi – А. Левшин де, екiншiсi – Қазыбек бек. “Бiз қаңтарда Шымбасқа келгенде, Шона-Лаузан Асыны алған екен, бiрақ Әбiлқайыр қолды бастап Асыны да, ондағы қалмақ қолындағы 30 ұлыс елдi қайтып алған”, – дейдi Қазыбек бек. (“Түп тұқыйаннан өзiме шейiн”, 2-басылым. 2008. 933-бет). “…қазақтар 1104-жылқы жылы ( 1726-Б.Н.) Асының түстiк шығысында, кейiн Ордабасы аталып кеткен жерде кеңес құрды…. Үлкен кеңестiң аяғы Әбiлқайырды үш жүздiң қолына қолбасшы етiп сайлады, бiрақ оны қазақтың бәрiнiң ханы деп жарияламады…. Ақ киiзге орамағандықтан, Әбiлқайыр қолбасшыға арналған боз арғымаққа көңiлсiз мiндi. Сонда да бұған оның туған ағасы саналатын Жолбарыс та, өзiн нағыз төремiн деп есептейтiн Сәмеке де қызғана қарап тұрды. Қашан да сөздiң ғадiлiн айту керек, егер хандардан бiр қолбасшы сайлануы керек болса, онда Әбiлқайырдың қолбасшыға лайық екенi әмбеге аян болатын. Өйткенi Асыны отыз ұлысымен қайтарып алудағы, Едiлдегi қалмақтар шабуылынан қазақты қорғаудағы, Түрiкпендердiң шабуылына тойтарыс берудегi оның ерлiгi ұшан-теңiз. Әбiлқайырдың жауынгерлiгi жанында аталған екi хан да жiп есе алмайтын. Әбiлқайыр тым өзiмшiлдiгi болмаса, ерлiгiн қазақ қатты бағалайтын. Әбiлқайырдың Төле аға мен Қазыбек аға айта беретiн бiр ерекше жаман мiнезi өте кекшiлдiгi болатын”, – дейдi Қазыбек бек. Мұнда Әбiлқайырдың “тарихи сiңiрген еңбектерiн жасырып” жазу бар ма? Қайта барды бар деп, жоқты жоқ деп тура айту бар емес пе?

Бас қолбасшы Әбiлқайырдың сiңiрген еңбегi жете айтылмай келе жатса, сiрә, сол 1726 жылы ол бас қолбасшылық жасаған, кейiн “Қалмақ қырылған” аталып кеткен жердегi соғысты басқаруы болар. “Бәрiмiз ұрыс басталардан екi күн бұрын алпыс үш адам бас қостық. Бұл жолы жиынды төбе төрiндегi үшеудiң ортасындағы Төле би ашты. Сонан соң Әбiлқайыр қолды қалай орналастырып, кiмнiң қолы қай жақтан келуi керек дегендi тәптiштеп түсiндiрдi”,-дептi Қазыбек бек (Сонда, 935-бет).

Бұл соғыс, шынында да, Әбiлқайырдың атағына атақ, даңқына даңқ қосатын соғыс едi, “тәптiштеп түсiндiрдi” дегенiне қарағанда, ол ұрысқа Әбiлқайыр өте мұқият дайындалған. Оған қазақ жағынан қырық төрт мың адам қатысып, майдан төрт жерде бiр кезде жүретiн болған. Қалмақ жағынан да соншама адам қатысқан болу керек. Сонда бұл ұрысқа екi жақтан тоқсан мыңға жуық жауынгер қатысқан болып шығады. Ал ондай соғысқа басшылық жасау әрi абыройлы, әрi өте жауапты iс екенi белгiлi… Бiр майданды Бөгембай қолы, екiншi майданды Қабанбай қолы, үшiншi майданды Әбiлқайыр қолы ашса, төртiншi майданды ұлы жүз қолы ашады. Төрт майданда болып жатқан жағдайдың бәрiн көру, бәрiн бiлу еш мүмкiн емес едi, сондықтан бұл соғыс жайында егжей-тегжейлi әңгiменi ешкiм дәлелдеп, тәптiштеп айта алмайды. Алайда “Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаға” ұшыраған қазақтар тұңғыш рет қалмақ қолын быт-шыт қылып жеңiп, бытырай қашқан қалмақтың бiр тобын Әбiлқайыр қолы, екiншiсiн Бөгембай, үшiншiсiн Қабанбай, төртiншiсiн ұлы жүз қолы қуалай соңдарына түседi. Бiздiң тарихшыларымыздың бiрi Сарысу соғысы, Бұланты соғысы, Қызыл сиыр соғысы деп жүргенi – осы Әбiлқайыр қолбасшылық жасаған “Қалмақ қырылған” аталған бiр ғана соғыс. Әркiмнiң бұл соғысты әрқилы атау себебi, мәселен, ұлы жүз қолының қосыны Бұланты өзенiнiң батыс бойына орнаса, ендi бiр қол Сарысудың өн бойына қосын тiккен, содан барып әркiм өз қосыны тiгiлген жердiң атымен атап кеткен. “Дұшпанның ұрысқа кiрмеген қолы ендi быт-шыт болып бет бетiне қаша бастады. Өрге қашқанының артынан бiз түстiк, шығысқа қашқанына Қабанбай қолы, терiстiкке қашқанына Бөгембай қолы түстi. Батысымызда Әбiлқайыр соғысып кеттi. Бiрақ осыдан кейiн Әбiлқайыр да, оның әскерлерi де бұдан былай бұл жаққа қайта оралмады. Ақыры жарымжан Болаттың орнын көздеген Әбiлқайыр оның орнына 1108-ит жылы (1730-бет) оның ұлы Әбiлмәмбет сайланып кеткен соң, менi ұлы хан жасамады деп өкпелеп, майданнан шегiнiп Ырғыз асып кеттi”,– дейдi Қазыбек бек (сонда, 937 -бет).

Мiне, Әбiлқайырдың орысқа “бодан болудан” бұрынғы әрекетi осындай. Оны бас қолбасшылықтан ешкiм алып тастаған жоқ, ол өз бетiнше өкпелеп кетiп қалды. 1729-жылы болған Ұзынбұлақ соғысына да, Аңырақай шайқасына да ол қатысқан жоқ. Бұл қылықтары үшiн Әбiлқайырды да қазақ қалай мадақтауға тиiс? Өз пендешiлiгiн жеңе алмады, халық мүдесi үшiн қолбасшылығын жалғастыра бермедi. Бұл – дауласуға келмейтiн шындық. Өйткенi Аңырақай шайқасынан бастап тарихи аренаға Абылай шықты. Әбiлмансұрдың алғаш Абылайлап жауға шапқаны, Шарышты өлтiргенi, сөйтiп аты шыққаны осы Аңырақай соғысында болған-ды. Сол алғаш аты шыққан 1729 -жылдан бастап, 1758-жылы құба қалмақ бiржола жеңiлiп, жоңғар мемлекетi жер бетiнен жойылып, жауда қалған қазақ жерi түгелдей азат етiлгенге дейiн Абылай аттан түспей соғыстың басы-қасында болды. Аттай 29 жыл. Қазақтың Ұлы Отан соғысына 29 жыл бойы үзбей қатысып, ақырында ұлы жеңiске қол жеткiзген азаматты қалайша асыра мақтады, жөнсiз дәрiптедi деп айтуға болады? Оның үстiне ол 1745 жылы Қарақоқты деген жерде ел билiгiн де қолға алады. Ел билiгiн қолына алған соң ол тағы бақандай он үш жыл бойы майданға басшылық етедi. Оның тұрақты үш қолбасы болады: Бөгембай, Қабанбай, Наурызбай. Ендi осы үш қолбасы батырдың ерлiгi мен даңқы Абылайдың да ерлiгi мен даңқына даңқ қосып отырды. Егер “Қазақ елiн қорғаған – Абылай” деген сөз өтiрiк болса, онда Бөгембай, Қабанбай, Наурызбайлардың да қазақ елiн қорғағаны өтiрiк болады.

Ал “қазақтың басын бiрiктiрген – Абылай” деген сөз шындыққа жанаспаса, оған кiнәлi ең алдымен Әбiлқайыр болып шығады. Өйткенi Абылай болған, салған соғысқа қосылмаған сол ғана. Рас, Әбiлқайыр да қарап жатқан жоқ, алайда хан сайланбағанына өкпелеп, қазақтың бiрiккен қолына басшылық жасамақ тұрмақ, майданды тастап кеткен де сол. Демек, Әбiлқайырдың халық алдындағы беделi 1731-жылғы “бодан болу” мәселесiнен бұрын-ақ бүлiнген.

1771-жылы қазақ ханы Әбiлмәмбет дүние салған соң, Абылай хан сайланады. Қазыбек бектiң куәлендiруiнше, Абылайды хан сайлау үшiн орта жүз 31 шар, ұлы жүз 24 шар, кiшi жүз 14 шар, қарақалпақ 2 шар, төре 1 шар, қожа 1 шар, барлығы 73 шар салады да, артынан тағы Абақ Керей мен Тарақты бiр-бiр шардан салып, сонда жалпы шар саны 75 болады. Осы шар салудың өзiнен-ақ Абылай төңiрегiне қазақ баласының үш жүзi де топтасқанын анық байқауға болады. “Абылай қазақ елiнiң сыртқы дұшпандарымен шайқасып өттi” деген де, Бейбiт пен Самат айтқандай, “шындыққа аса сәйкес келе бермейтiн қиял-жорамал” емес. Абылайдың Бөгембай, Қабанбай, Наурызбай басқарған қолы қалмақпен ғана емес, қытай әскерiмен де әлденеше рет шайқасқа түскен. Бөгембай iрi жеңiске де жеткен. Соның бәрi Абылайға атақ, даңқ қоспағанда, не қосады?

Ал ендi “дипломат-Абылай” дегенге келсек, оған таразылық жасау үшiн, саясат деген нәрсенiң қулық-сұмдығын, айлалы нәрсе екенiн ескеру қажет. Академик Манаш Қозыбаев “Абылай хан” атты мақаласында Кеңес заманында Әбiлқайыр шексiз мадақталып, керiсiнше Абылай “орысқа бодан бола тұра, қытай императорына боданмын деп мойындаған”, “екi күштi мемлекеттiң арасында қалып, дұрыс бағдарлама (жасай) алмады, екiжүздi және қайшылығы мол саясат жүргiздi. Бұл саясат қазаққа кеселден басқа ештеме әкелмедi”,-деп айыпталғанын жазады да, “Абылай орыс елiмен соғыспады, тiл табысуға барынша дипломатиялық өнер көрсеттi”,– деп бағалайды. (“Егемен Қазақстан”,02.08.1991)

Ал тарих ғылымдарының докторы Жанұзақ Қасымбеков: “Осылай екi қолымен екi империямен қарым-қатынастарын үзбеген Абылай сол қиын саяси жағдайда Тарбағатай өңiрiндегi бұрын жоңғарлар күш басымдылығмен уақытша ұстап қалған шұрайлы, байырғы қазақ жерлерiн толықтай қайтарып алды”, – дей отырып, “Абылай – халық мақтанышы. ХVIII ғасырдағы ең қиын-қабат дәуiрде халықтың бiрлiгiн сақтап қала алған ұлы бабамыз”, – деп баға бередi. (“Лениншiл жас”, 02.08.1991).

Осының бәрi рас болса, Абылай дипломат емегенде, кiм дипломат? Рас, Абылайдың тууы мен өлуiнде құпия бар. Қазыбек бек Тауасарұлының кiтәбi шықпақ тұрмақ, оның иiсi де жоқ кезде Бұқар жыраудың мынандай өлеңi болатын:

“Жаныс Қарабайдың қолында,

Түнде туған ұл едiң”.

Бұл, әрине, өте жұмбақ әрi құпия сөз. Оны тарихшылар өз бетiмен шеше алған жоқ. Менiңше, шешуге талпынған да жоқ. Осы бiр шикiлiктi жұмсарту үшiн болу керек, Бұқардың өлеңiне:

“Арқада Әбiлмәмбет төренiң

Түйесiн баққан құл едiң!

Абылай атың жоқ едi,

Сабалақ атпен жүр едiң”,-деген жолдар қосылыпты. Алайда төренiң түйесiн төре құл есебiнде бағыпты дегендi еш қазақ о заман мен бұ заман естiген де емес, оған сенген де емес. Жазба деректерде Абылайдың Ташкент пен Шымкент арасында қайтыс болғаны айтылғанмен, қалай, неден өлгенi дәл айтылмайды. Тек Мiржақып Дулатовтың мақаласында жүрегi жарылып өлдi деген сөз бар. Бiрақ ол сөз де кiсiнi сендiрмейдi. Алайда қалай болғанда да, Абылай