“Әурелең” фильмiмен көрермен қауым әлi толық таныса қойған жоқ. Астанада өткен “Еуразия” кинофестивалiнде бiрқауым жұрт тамашалай алғанымен, фильм әлi көрермен қауымға жете қойған жоқ. Аз ғана қауым танысса да, фильмге деген көпшiлiктiң пiкiрi жаман емес. Бүгiнде “Әурелеңге” жалпы халықтық фильм деп айдар тағып, ат қойып жатқандар да бар.
Расында, “Әурелеңнiң” қарапайым көрермен үшiн түсiрiлгенiн фильмдi көрген сәттен-ақ мойындайсыз. Бұл фильмнiң өзге фильмдерден айырмашылығы, (осы кезге дейiн түсiрiлiп жүрген “Қазақфильмнiң” өнiмдерiн айтып отырмыз. Г.Б.) азып-тозған ауылдың тұрпайы өмiрi мұнда жоқ. Арақ iшiп, таңның атысы, күннiң батысы карта соғатын азғындаған жандарды да таппайсыз. Қарапайым ғана ауыл өмiрi суреттелгенiмен, онда сұлу, көркем, “көкорай майса жамылған” ауылдың көрiнiсi бар. Алаңғасырлау келгенiмен, жаны жайдары, жүрегi ақ, ауылдың адамдарын да осы фильмнен кездестiресiз. Ең бастысы, фильмдi көрген соң, өмiрге деген көзқарасыңыз, ауылға деген махаббатыңыз оянады. “Әурелеңнiң” оңай дүниеге келмегенi анық. Оқиға желiсi жазушы Нұрғали Ораздың әңгiмелерiнiң негiзiнде құрылған. Сөз жоқ, сценарийдi де жазушының өзi жазғаны белгiлi. Сондықтан әуелгi әңгiмемiз де Нұрғали Оразбен басталды. – Нұрғали аға, сценарий бiр әңгiме емес, бiрнеше әңгiменiң желiсiнде жазылыпты. Оның белгiлi бiр себебi болды ма? – Әуелде менiң сценарий жазам деген ойымда болған жоқ. Әрi “Қазақфильмнен” де алыстап жүретiнмiн. Былайша айтқанда байланысым жоқ. Бұл әңгiменiң басталғанына бiраз жыл болған. Әңгiменi бастаған Канн фестивалiнiң лауреаты, “Шоқ пен шер” фильмiнiң режиссерi Қаныбек Қасымбеков ағамыз. Ол кiсi қазақ әдебиетiнен жақсы хабардар болса керек. Жаңа шығармаларды да жиi оқып жүретiн болса керек. 2000 жылдары аға редакциямызға келiп, өзi жолықты. Қолында менiң “Қазығұрт оқиғалары” деген кiтабым бар. Әңгiме арасында: “Мен сенiң осы кiтабың бойынша кино түсiрсем” дедi. “Қалайша?” деп әуелде таң қалдым. Өйткенi, ол кiтаптың iшiнде он жетi әңгiме бар. Он жетi әңгiмеде он жетi түрлi ой айтылады. Кейiпкерлерi әртүрлi деген сияқты. “Кiтапты тұтас оқып шыққан кезде, бұл бiр ауылда ғана болған оқиға. Бiр ауылдың тыныс-тiршiлiгi, күнделiктi басынан кешкендерi. Осы тұрғыдан келгенде, барлығы бiр шығарма сияқты. Сондықтан, бiр ауылдың желiсiнде, қазақ ауылы туралы көңiлдi фильм түсiремiз” дедi Қаныбек аға. Ол кiсiмен бiраз ақылдастық. Сөйтiп, сценарий жазылды. Кейiн ол киностудияда талқыланды. Ол кiсiнiң бiр қызық мiнезi, сценарий бiтiп, талқыланып жатқанда, жаңа бiр идеяларды айтады. Жаңа бiр сюжеттiк желiлердi айта бастайды. Бәрi айналып келгенде “Қазығұрт оқиғаларындағы” оқиғалардың желiсi бойынша шыға бастайды. Сонымен, қысқасы, ол кiсi маған кино саласынан көп нәрселердi үйреттi. Бiраз нәрседен хабардар еттi. Қаныбек ағаның “өзiм түсiрсем” деген фильмi болатын. Бiрақ, өкiнiшке қарай, ол кiсi фильмдi түсiретiн кезде ауырып қалды. Денсаулығына байланысты фильмдi түсiре алмайтын болыпты. Өзiм де сценарий талқылаудан өткеннен кейiн хабарласпай кеткем. Бiр күнi Жандосов көшесiнiң бойында жаяу келе жатсам, жолдағы машиналардың бiрiнен актер Байғали Есенәлиев қолын көтерiп, амандасып алды да: “Осындай фильм түсiрiлiп жатыр. Көрмейсiң бе?” дейдi. Байғали екеумiз студияға бiрге бардық. Түсiру алаңында Сәбитпен алғаш таныстым. Режиссердiң идеялары, ойы маған қатты ұнады. – Оған дейiн фильмнiң режиссерi туралы, түсiрiлiп жатқандығы туралы естiген жоқсыз ба? – Бiлген жоқпын. Фильм түсiрiлген кезде өздерi айтатын шығар деп жүргем. Сосын оның Сәбит Құрманбековке тапсырылғанын бiлген жоқпын ғой. Ол “Қазақфильмнiң” шаруасы. Фильмдегi мақсат – қазақтың қазiргi ауылын көрсету. Ауылдың проблемасы көп. Қиыншылығы да өз басына жетедi. Ауыр тұрмысын бiлемiз. Бiрақ ауыр тұрмыс кешiп жатқан елге одан да ауыр түсiрiлген фильмдi көрсетсеңiз, еңсесi езiлiп, рухани дүниесi жаншылып қалады. Жалпы, киноның тағы бiр мақсаты – көтерiңкi көңiлмен адамның рухын көтеретiндей фильм болуы керек. Ауылдың проблемасынан, бүгiнгi ауыр халiнен саналы түрде алыстадық. Жаймашуақ тiршiлiгiн түсiруге тырыстық. Ауызсу мәселесi айтылады, оның өзi күлкiмен көмкерiлiп, әзiлмен өрiлiп жатады. Фильмнiң басты кейiпкерi – Нұржұман аға болды. Әу баста, Қаныбек аға: “Сценарий жасайық” деп ұсыныс жасаған кезде, сценарийдi Нұржұман Ықтымбаевқа арнағанбыз. Сосын алғашқы кезде Нұржұман аға түсетiн рөлге сол кiсiнiң атын да алғанбыз. Кейiн ол кiсi фильмнiң түсiру барысында басқа рөлге ауысты да, ол кiсiнiң рөлi сушы Есболған Өтегеновке тиесiлi болды. Нұржұманның Байжұман болғаны да содан. Алғашқы нұсқада Мейрамбек Беспаев түсуi керек болатын. Жiгiттiң Мейрамбек болып қалғаны да сондықтан. Фильм әнмен өрнектелуi керек едi. Сценарийге бiраз өзгерiстер болды. Өзгерiс жақсы жағынан болған сияқты. Сәбит те талантты режиссер. Алдында “Трасса” деген қысқа метражды фильм түсiрген. “Әурелең” – Сәбиттiң толық метражды тұңғыш фильмi болуы керек. Алдағы уақытта режиссер Сәбит Құрманбеков өзiнiң сөзiн айтып, өзiнiң картиналарымен көрерменнiң есiнде қалатын шығар. Соның бәрiнiң алғышарттары бар сияқты. – “Әурелең” – құр әуре, бос әурешiлiк деген сөз екенi белгiлi. Ол сөздердiң мағынасы түсiнiктi, естiр құлаққа жағымды. Ал, әурелеңдi көрерменнiң қабылдауы қиын болмас па екен? – Әурелең жалпы, сирек айтылатын сөз ғой. Көбiне әуре-сарсаң деймiз. Ал ендi «әурелең» деген әуре-сарсаңның жеңiлдеу түрi сияқты. Әурелең кiшкене процестi бiлдiретiн сияқты. Алғашқы кезде кейбiр сөздердi қабылдау қиын көрiнгенiмен, кейiн ол бiртiндеп, қолданысқа енiп кетедi ғой. Мәселен, әлi есiмде, алғаш “Әпке” пьесасы шыққан кезде, Алматы жұртшылығының көпшiлiгi “әпке” деген кiм?” – деп сұрап жүрдi. “Әпке” деген сөз бар ғой қазақта. Ондай ұғым бар. Орысшасы – “Старшая сестра”. Сөз байлығымызға кейiннен сiңiп кеттi. Қызылордалықтар “қыз апа” дейтiн едi, қазiр “әпке” деп айта бастады. Сондай “Әуерелең” де лирикалық комедия болғаннан кейiн, әрi қызық, әрi тосын болсын деген ой болған шығар. – “Әурелең” деп өзiңiз қойдыңыз ба? – “Әурелең” – Сәбиттiң қалауы болды. Жиырма шақты аттың тiзiмiн жасадық. Соның iшiнде жаңағы “Әурелең” дұрыс келген сияқты. – Ал, сiз қандай ат қойғыңыз келiп едi? – Жоспарға енген кезде, Қаныбек Қасымбеков “Ауылым-әнiм” деп енгiзген. Ұзақ уақыт осылай аталып жүрдi. “Ауыл әндерi” деп те атадық. Фильм бiткенше, оның атын өзгертуге болады-ау, деген ой менде болған жоқ. Бiзде жоспарға енiп кетсе, керек болса, кiтабыңның атын да өзгертпей қояды. Ал, “Қазақфильмде” бұл жағынан еркiндiк бар екен. Сөйтiп, режиссердiң қалауы бойынша, “Әурелең” деп енгiздiк. Бұл Сәбиттiң тапқырлығы десек те болады. – Сценарийдiң жөнi бiр басқа, ол дайын кино болып шыққанда тiптен бiр бөлек болуы мүмкiн. Әуелi көргенде қандай әсерде болдыңыз? – Ең бiрiншi монтажын көрсеттi. Алғашқы кезде авторлық баяндау жоқ болатын. Сол монтажды көргеннен кейiн, авторлық баяндау қажет екенiн сездiк. Авторлық баяндау жақсы шыққан сияқты. Бұл көрерменнiң қабылдауына да жеңiл. Жалпы, кино деген менiң ойымша, режиссердiң еңбегi, соның туындысы. Себебi,қанша фильм көрiп жүрмiз. Гайдайдың, Рязановтың фильмдерi деп айтамыз. Солай қалыптасып та кеткен. Олардың сценарийлерi деп айтылмайды. – Кейде режиссердiң мықты туындысы десек те, сценарийдiң мықтылығы фильмге өзiндiк әсерiн тигiзiп жатады. Қанша мықты сюжет болғанымен, диолог нашар құрылса, кейбiр қарабайыр сөздер эпизодқа өзiнiң керi әсерiн тигiзiп жатады. Осы тұрғыдан келгенде, сценарийдiң мықты болғаны дұрыс сияқты. – Жалпы, алғашқы тәжiрибе болғаннан кейiн кемшiлiктер болды. Сәбит маған мүмкiндiк берер едi. Дыбыс жазу кезiнде, қатысқанымда тiптен жақсы болар едi. Актерлердiң бiр сөздi екi рет қайталап жататын кездерi де бар. Тағы бiр эпизод бар. Кiтапханашының баласы жүгiрiп келiп, “Кiтапханаға комиссия келiптi. Iшке кiре алмай отыр екен”, – дейдi. “Қой, басқа бiреулер шығар” десе, “кiтапханашының баласы болсаң, әкеңдi шақыр” деп айтты” дейдi. Бiздiң ойымызда, “кiтапханашының баласы екенiң рас болса” деген сөз бар. Осындағы “рас болса” деген сөздiң өзi көп мәнге ие. Ол тiптi, әкесiнiң намысына тиiп кетедi. Осындай-осындай ньюанстары бар. Фильмде актерлер өте еркiн, нанымды ойнаған. Ауылдың тiршiлiгi бәрiмiзге жат емес. Бәрi де актерлердiң қолайына келiп тұрған сияқты. Сосын, бұл жерде жат, күрделi рөл жоқ. Бұл жерде экранда көрерменге сездiре бiлуi. Мысалы, кiтаппенен ауылдың параллелi сезiлуi мүмкiн. Қазiр ауыл бiрте-бiрте жойылып бара жатқан сияқты. Баяғы ауыл бiздерден алыстап бара жатқандай. Ақкөңiл мiнезi, жаймашуақ тiршiлiгi, бәрi-бәрi бiзден алыстап барады. Өркениетке iлесемiз деп, баяғыдай жайбарақат жүрудi ұмытып бара жатырмыз. Кiтап та солай. Кiтаптан да ауыл сияқты алыстап бара жатқандаймыз. Ауылдан алыстаған кезде өзiмiздiң құндылықтарымыздан, өзiмiздегi көп қасиеттерiмiзден айрыламыз. Адам кiтаптан алыстаған сайын, тiптен жақсы қасиеттерден алыстайды. Фильм деген – дайындап беру деген сөз. Кiтапты оқыған кезде, адамның қиялы, фантазиясы жұмыс iстейдi. Сондықтан, осы жерде екi мұңлы параллель тұр. Ауыл менен кiтаптың параллелi. Бiздiң кейiпкерiмiз, жаңа заманда өмiр сүрiп жатқанымен, осыдан жиырма-отыз жыл бұрын ұмытылып бара жатқан кiтаптарды қайта жинады. Менiңше, мұның бәрi режиссердiң табысы. – Сiзге кино саласына тағы ұсыныстар түсiп жатса, келiсер ме едiңiз? – Әрине, қуана қуана… Нұрғали аға айтқандай, “Әурелең” режиссер Сәбит Құрманбековтың табысы. Фильм төңiрегiнде Сәбит ағаның да пiкiрiн тыңдаған едiк. – Әурелеңдi түсiрудi Қаныбек Қасымбековтың жоспарлағанын естiдiк. Сiз қалай бұл фильмге тап келдiңiз? – Расында, идея да, шығарманы тапқан да – Қаныбек Қасымбеков. Нұрғали Ораздың шығармаларының желiсiнде музыкалық көңiлдi бiр фильмдi түсiрудi жоспарлаған ғой. Бiр жылдай дайындалып, 2007 жылы бастаймын деп жүргенiнде, науқастанып қалады. Содан фильм тоқтап қалады. Менiң ол фильмде шаруам да болған жоқ. Сол жылдың маусым айында Ұзынағаш жақта декорациямен айналысып жатқанбыз. “Шақырып жатыр” дедi. Келдiм. Ол кезде киностудияны Әзiмов басқарады. Сценарийдi бiр қатар режиссерге айтып көрiптi. Көбi қабылдамаған. “Осындай тақырып бар, түсiресiң бе?” дедi. “Алдымен оқып көрейiн” дедiм. Оқып көрдiм. Әуелде шынымды айтсам маған ұнамады. Оқиға да көп, басты кейiпкерлер де көп. Сосын, “мен мұны өзгертем, осыған келiссеңiздер түсiрем, келiспесеңiздер түсiрмеймiн” дедiм. Үкiметтен қаржы бөлiнiп қойған. Олар бәрi ақылдасып, келiстi. Содан тез арада түсiрудi бастап кеп жiбердiк. Өзгерткенде де жүз пайызын өзгерткенiм жоқ. Кейiпкерлердi азайттық, оқиғалардың кейбiрiн өзгертiп, кейбiрiн қостық. Атын өзгерттiм. Он кейiпкердiң екеуiн ғана қалдырдым. Басты кейiпкер ауыл әкiмi мен оның орынбасарын алып қалдым. Заман өзгердi. Бұрын атқа мiнген адамдардың орнынан түсiп қалғаннан кейiн, қандай болатыны белгiлi ғой?! Жаңа өмiрге бейiмделмеген. Сосын, жаңа әкiмнiң рөлiн Байғали Есенәлiиев ойнайтын болған. Кейiн, “қыздардан неге әкiм сайламасқа?” деп ойладым. Қазiргi қоғамда әйелдер де мықты. Сондықтан, ауылдың әкiмiнiң рөлiне жас келiншектi таңдап алдым. Бұрынырақта кiшкене новеллалар, шағын әңгiмелер жазатынмын. Сол қысқа әңгiмелерiмнiң бiр-екеуiн қосып қойдым. – Фильмнiң негiзгi жанры комедия болды ма? – Негiзi, басында фильмде жанр деген болған жоқ. Ол нағыз концерттiк бағдарлама iспеттес болатын. Ары-берi қарадым да, “комедия қояйық” дедiм. Бұрын түсiрiп көрмегем. Сосын фильмге киноның да, театрдың да актерлерiн қоса шақырдым. Нұржұман аға, Байғали Есенәлиев, театрдан Лидия Каденова, Роза Әбдiнәбиева, Назгүл Қарабалина, Ержан Түсiпов сияқты актер-актрисаларды ойнаттық. – Фильмге актрелердi таңдауда арнайы кастинг жарияладыңыз ба, әлде өзiңiз таңдап шақырдыңыз ба? – Кастинг жариялауға уақытым да болған жоқ. Ол жерде кемпiр-шалдар көбiрек екен. Оның үстiне үш-төрт үйдi көрсетуге менiң шамам да, уақытым да болған жоқ. Сосын ек-ақ үйдi таңдап алдым. Уақытым болмағаны, келе салып, бiр жетiнiң iшiнде түсiруге кiрiсiп кеттiм. – Түсiру қай жерде өттi? – Ұзынағашта. Алыста түсiруге менде көп ақша болған жоқ. – Сонда қанша ақша жұмсадыңыз? – Шамамен елу миллиондай қаржы жұмсалды ғой деймiн. – Актерлерге қаламақы төлеу мәселесi қалай болды? – “Қазақфильмде” актерлерге белгiленген белгiлi бiр мөлшерде қаламақы бар. Соны төлейдi. – Өзге елдерде актер немесе актриса әуелi түсетiн фильмнiң қаламақысымен келiсiп алғаннан кейiн ғана, келiсiм шартқа отырады. Бiзде қалай? – Бiзде ондай жүйе жоқ. Бiзде прокат жоқ болғаннан кейiн, ондай мүмкiндiк жоқ. Келешек жастар келiп жатыр ғой, солар мүмкiн бұл жүйенi өзгертетiн болар. Бiзде кинода дистрибютер деген жоқ Бюджет бөлiнгеннен кейiн оның жиырма пайызы дистрибьютерге бөлiнiп отыру керек. – Ресейдi айтпай-ақ қояйық, көршi өзбектердiң өзiнде киноны түсiргеннен кейiн оны ТМД елдерiне шығарып, прокаттан ақша тауып жатыр. Бiзде неге олай емес? – Бiзде кино фарика бар. Олар режиссерлердi жалдайды. Бiз кино түсiремiз, сосын, оны мұнда тапсырып кетемiз. Одан бiзге пайда да жоқ. – Сiздiң түсiрген фильмiңiз, сiздiң балаңыз сияқты. Сiздi балаңыздың келешек тағдыры алаңдатпай ма, сонда?! – Бiз әлi күнге кеңестiк жүйеде өмiр сүрiп жатқандаймыз. “Кино туралы” Заң шықса, сосын, ол кинодан продюсерлер пәленбай қаржы тауып жатса, онда мүмкiн көзқараста өзгерер едi. Киноны түсiрiп тапсырғаннан кейiн, киностудия прокатқа бере ме, әлде сөреге қоя ма, олардың шаруасы. Бүкiл қожайыны киностудия болып қалады. “Рэкэтер”, “Жаралы сезiм” сияқты фильмдер жеке бiр киностудияның, жеке бiр режиссердiң шығарған туындысы. Ол одан қалай пайда табады, қалай көрсетедi, өздерi бiледi? – Мәселен, “Әурелең” түстi. Бiрақ ол әлi көрерменнiң көзайымы бола қойған жоқ. Оны белгiлi бiр топ көрген шығар. Ал, оны көрермен қашан көредi? – “Қашан көремiз?”, “Қай жерде қойылады?” деп сiздер бiзден сұрасаңыздар, бiздер осы сауалды киностудияға қоямыз. Прокатқа шығару үшiн құрып кеткенде, бес-алты көшiрмесi шығу керек. “Соны қашан жасап бересiңдер?” десем, “желтоқсанда” дейдi. Менде прокат жасалса, желтоқсанда ғана жасалады. Оған дейiн ешнәрсе айта алмаймын да. – Киностудия мен кинотеатрлардың арасында келiсiмшарт жасауға мүмкiндiк жоқ па? – Бұл мәселе де айтылып жатыр. Алдыңғы басшылар да осылай жасағысы келген. Бiрақ, сөз жүзiнде қалып қойды да, ешкiм айналыса қойған жоқ. – Мәселен, “Әурелеңдi” кинотеатардан көрсету режиссерге де, киностудияға да, көрерменге де пайда әкелер едi. Осы жағын ойластырудың ешқандай мүмкiндiгi жоқ па? – Қазiр көрермен халықтық фильмге сусындап отырғаны рас. Бiрақ, бұл мәселенi шешу оңай емес. Ол шешiлгенше, жарты жыл өтедi. Жарты жылда тағы бiрнеше фильм пайда болады. – Жеке студия ашып, фильм түсiру қиын ба? – Ол үшiн бизнесмендердiң киноға көзқарасы өзгеруi керек. Егер маған қаржы берсе, қарапайым оқиғамен фильм түсiруге болар едi. Махаббат тақырыбы ма, әлде лирикалық комедия ма, түсiру қиын емес. Оны қолдайтын қаржылы азаматтар керек. – “Әурелеңде” тозып кеткен ауыл, азғындаған адамдар, араққа салынған азамат, қаныпезерлiк, ұрлық-қарлық жоқ. Бiздiң авторлық фильмдерiмiздiң оқиғалары, кейiпкерлерi де көбiнде осылай болып келетiн едi. Сiз ол жолдан бұрылып кеткен сияқтысыз… – Ол режиссерлердiң көбi осындай сарынмен кеткен адамдар. Олар өзгере ме, өзгермей ме, бiлмеймiн. Елге нанымды, жағымды кино түсiру керек болды. Жаман жағдайды көрсеткiм келмедi. “Ел құрып кеттi” деп байбалам сала бергеннен не ұтамыз?! Әдемi тiрлiк пен сұлулықты көрген көрерменнiң де өмiрге деген көзқарасы, ой, пiкiрi өзгередi. Келешекте де фильм түсiретiн болсам, осы жағынан көбiрек көңiл бөлер едiм. Нұрғалиға айттым. Оның “Даладан қалаға келгендер” деген хикаяты бар ғой. Сол бойынша сценарий жазылса, соның желiсiнде тағы бiр көркем дүние жасауға болады. P.S. “Қазақфильмде” жыл сайын бiрнеше фильм өмiрге келедi екен. Бiр-екi рет көрсетiлгеннен кейiн, олардың көбi сөрелерде қалып қоятын көрiнедi. Осы тұрғыдан келгенде, “Қазақфильм” кино саласын дамытып отыр ма, әлде архивке материал дайындап жатыр ма?” деп, кейде таң қаламыз. Әнебiр жылдары түсiрiлген фильмдердi кейбiр телеарналардың көрсеткенiн де бiлемiз. Ал, ол фильмдердiң сапасы туралы айтпай-ақ қояйық. Жанры жағынан да, түсiрiлiмi жағынан да көңiлге қонатыны, “Әурелеңнiң” тағдыры не болар екен?” деген уайым ғана.Гүлзина Бектасова