Латын әліпбиі: Білім – әлемдік, тәрбие – ұлттық

Латын әліпбиі: Білім – әлемдік, тәрбие – ұлттық

Елбасы Н.Назарбаев «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан Халқына арнаған Жолдауында: «Біз 2025 жылдан бастап әліпбиімізді латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға жағдай туғызады» деген болатын. Бұл мәселе қоғам тарапынан қызу қолдауға ие болуда. «Түркістан» газетінің төрінде бас қосқан белгілі тіл ғалымдары мен тіл жанашырлары латын әліпбиіне көшудің негізгі тетіктері жайында әңгіме өрбіткен еді.

К.Адырбекұлы: Қазақстан мемлекет болып құрылғалы бері, ХХ ғасырдың басында араб әліпбиі біраз қолданыста болды. Одан бертінде А.Байтұрсыновтың төте жазуы енді. 1939-40 жылдары қазір тілге тиек етіліп отырған латын әліпбиін де қолдандық. Содан кейін кеңестік саясаттың ықпалымен орыстың кириллицасына көштік. Осылай қазақ халқы біраз әліпбиді басынан өткерді. Ал тәуелсіз ел болғалы латынға көшу туралы мәселе жиі көтеріле бастады. Президенттің өзі 2006 жылы Ассамблеяның жиынында латын әліпбиіне көшу жөнінде мәселені қозғаған болатын. Елбасы жуырда Халыққа арнаған жолдауында бұған қайта мән берді. Енді міне, мемлекеттік құжат ретінде қабылданды. Шын мәнінде, латынға өту арқылы көп мәселенің шешілетіні рас. Әлімхан мырза, осы тұрғыда өз пікіріңізді білсек… Ә.Жүнісбек: Бұл мәселені іліп әкеткенде­ріңіз үшін алғыс айтқым келеді. Бұған БАҚ қозғау салмаса, тағы болмайды. Кейбіреулер «2025 жылға дейін кім бар, кім жоқ?» деуі мүмкін. Осы жерде бір ұсынысым бар. Біз 2025 жылды күтпей, әрі кетсе 2015 жылы өтуіміз керек. Алдымызда, яғни 2017 жылы ЭКСПО көрмесі келеді. Сол уақытта бәріміз латын әліпбиін меңгеріп, бір кісідей сөйлеп отырсақ, қандай жақсы. Әуелі латын қарпіне көшудің мерзімін шешіп алу керек. Тағы бір жайт, көпшілік жұрт әліпби ауыстыру дегенді бір таңбаны екінші таңбаға алмастыра салу деп түсінеді. Қазірдің өзінде латын әліпбиіне қатысты 100-ге тарта жобаның үлгісі бар. Оны кім жасамай жатыр дейсіз? Ерінбеген адамның бәрі жоба ұсынып, тіпті оны бірден Елбасының атына жолдауда. Ал олар министрлікке, министрлік біздің институтқа қайта жібереді. Сенсеңіз, қазақ тілінде қанша дыбыс бар екендігін білмей-ақ жоба ұсынып жатқандар кездескен. Ол ол ма, әріп пен дыбысты айыра алмайтындар да бар екен. Компьютердің 26 түймешесіне 42 әріпті қайтсек сыйдырамыз деп әлек болғандар да жетерлік. Д.Мыңжасарқызы: Қазір «Латын әліп­биіне өтеміз бе, өтпейміз бе?» деген мәселе талқыланбайды. Негізгі сұрақ – «Қалай өтеміз?» дегенге келіп тіреледі. Ә.Жүнісбек: Бұл екі сатыдан тұру керек. Бірінші саты – қолымыздағы жазуымызға реформа жасап алу керек. Бүгінгі жазудың емле-ережесі – орыс-қазақ әліпбиіне келеді. Бұл мәселені мемлекеттік деңгейде көтеру керек. Қазақтың сөзінің әрбір үндес әуезін сақтайтын және морфем құрамын, буын тұрқын, тасымал ережесін бұзбайтын әліпби жасау қажет. Мысалы, қазіргі балалардың бәрі «мый» емес, «ми» деп сөйлейді. Мұны мұғалімдердің өзіне түсіндіру қиын. Өйткені өзіміз әу баста солай үйреттік. Латынға өткеннен де қиын жұмыс осы болады. Екінші, профессор Байынқұл Қалиев деген әріптесіміздің есептеуі бойынша, төл сөзімізге кіріп кеткен кірме таңбалардың емле-ережесін түсіндіру үшін 40 бап керек екен. Егер латынға баптап өтіп кетсек, 40 емле-ереже бірден жеңілдейді, оқыту, әдістеме, көзтаным әлдеқайда жақсарады. Демек, қазақтың тіліне шын жанымыз ашыса, оның үндесін, әуезін, морфемін бұзбайтын әліпби жасау керек. Осы қалпында өтсек, былық-шылықтан арылмаймыз. Сондықтан қазіргі жазуымызға реформа жасауды Тіл білімі инс­титуты мемлекеттік деңгейде ұсынуы керек. Бұған көп дегенде, бір-екі жыл уақыт кетеді. К.Адырбекұлы: Латын мен кириллица әріптері бір-біріне өте ұқсас. Айыр­машы­лықтары да шамалы. Қазіргі әліпбиге реформа жасағанда біраз әріптерді алып тастауға тура келмей ме? Ә.Жүнісбек: Төл сөзіміздің құрамындағы қажет емес әріптерді алып тастап, соған лайық емле-ереже жасау қажет. Білсеңіз, 1950 жылдың ортасына дейін біздің жазуымыз дұрыс еді. Орыстың «игі ықпалы» деген үрдіс келді де, төл сөздердің құрамын жазу бұзылды. «Мый» деп жүргеніміз сол кезде «ми» болып кетті. Ол кезде де осындай үлкен айтыс болды. Ұлт зиялылары пікірін айтып, қарсы шықты. Бірақ саясатқа басып жіберіп, орыстың мүддесін қорғаушылар жеңген еді. Біз реформа жасағанда жаңа дүние ойлап таппаймыз. Мақсат – табиғи тіліміздің айтылымы мен жазылымына көшу. Бүгінде тарихшылар тарихымызды түгендеп жатыр. Құдайға шүкір, Абылай ханды мақтанышпен айтатын дәрежеге жеттік. Саясатта да, мәдениетте де ілгерілеушілік бар. Кенже қалып жатқаны – жазу мәселесі. Осыған келгенде кертартпалық бар. Алдымен жазуымызды бір ізге түсірсек, содан кейін латынға көшу сатысын бастау қиын емес. Ғ.Әнес: Латын өзіміздің өмірімізде тұр. Қа­зір шетелге шығатын құжатымыз латын тілін­де, жолдағы көше атауларының бәрі ағылшын тілінде. Біз соны зерттеп көрдік. Жер-су аттарының нұсқаулығы жоқ. Сіздің паспортыңыз бір нұсқаулыққа негізделіп толтырылуы керек. Ал бізде бәрі былығып кеткен. Парламент Ономастикалық ережеге өзгерістер мен толықтырулар енгізуді қолға алды. Қазір латын әліпбиінің 100-ден астам жобасы бар екен. Бұлардың көпшілігінің дауласып жүргені компью­тердегі 26 әріпке қазақтың әліпбиін сый­ғызғысы келеді. Бұл болмайтын мәселе. Біз бұрын түркітілдес халықтардың кітабын қинал­май оқи беретін едік. Сондықтан ортақ әліпби керек. Д.Мыңжасарқызы: Әріптерді қосарлап беруден қашу керек дейсіз бе? Ғ.Әнес: Түркі тілінің маманы ретінде қарашай, ноғайдың газет-журналын қарап отырамын. Оларда жүз беттік мәтін екі есеге көбейіп кеткен. Өйткені әріптерді қосарлап жазады. Бұл дұрыс емес. А.Байтұрсыновтың әліпбиі дәйекше арқылы жазылады. Дәйекше деген болмайды. Дәйекше болса құмықтың әліпбиіне ұқсап кетеміз. Мұның керегі жоқ. Бізге 26 әріп жетеді. Бұл жұмысты тілші-ғалымдарға беру керек. Әркім өз идеясын ұсынуда. Біздің ұстаным біреу – бүкіл түркі халықтарына ортақ әліпби жасау қиын болса да, бір-біріміздің мұрамызды оқи алуымыз керек. 2014 жылы Астанада Түркі саммиті өтеді. Сол кезде біраз дүние шешімін табады деп ойлаймын. Тағы бір мәселе – әліпби ауысқаннан кейін орфографиялық, орфоэпиялық сөздіктер жасалады. Бізге компьютердің көмегімен мәтінді латынға аударатын бағдарлама жасау керек. Д.Мыңжасарқызы: Әлімхан аға, қазір «Әліпби ауыстыру көп шығын әкеледі. Тіпті сонау жылдардан бері келе жатқан бай мұраларымыздан айрылып қаламыз» дейтіндер бар. Бұған не дейсіз? Ә.Жүнісбек: Бұл – қарсы топтың бірінші айтатын уәжі. Кирилшілердің дәйегі – бұрынғы орыс жазуы негізіндегі жазба мұраларымыздан айрылып қаламыз, ертең оларды ешкім оқи алмай қалады деген қауіп екені рас. Орыс жазуын бүгін-ертең ешкім өшіріп тастайын деп отырған жоқ. Оқулықтар жыл ретімен бірте-бірте латын жазуына көшіріліп отырады. Әдеби шығармалар мен көпшілік ғылыми еңбектер де сол ретпен жаңа жазуға ауысып отырады. Бұрынғы жарық көрген шығармаларымызды, мысалы «Абай жолын», ұлы ақынның шығармаларын т.б. қайта баспай отыра алмаймыз ғой, қайта басамыз және оны латын әліпбиімен теретін боламыз. Латынмен жаздың не, кириллицамен жаздың не, сол бояу, сол қағаз. Ендеше олар латын үлгісінде толық болмаса да жеткілікті түрде үзбей жалғаса жарияланады. Ендеше жазба мұрағаттарымыз оқылмай, мақұрым қаламыз деп уайымдамай-ақ қояйық. Шын мәнінде, жазушы Қабдеш Жұмаділов айтпақшы, «Оқылатын шығарма қай әліпбимен жазылса да оқылады, оқылмайтын шығарма қай әліпбимен жазылса да оқылмайды». К.Адырбекұлы: 2017 жылы өтетін ЭКСПО көрмесі – әлемдік шара. Онда жарна­малардың басым бөлігі ағылшын тілінде, яғни, латын қаріптерімен жазылатыны анық. Осы беделді, халықаралық көрмені басты назарға ала отырып, латын әліпбиіне көшу дайындықтарымызды жеделдетуге болар ма еді? Көрмені ұйымдастырушы мемлекет ретінде тиісті мамандарымыздың сақадай-сай болғаны жөн шығар. Ә.Жүнісбек: Бұл мәселе тағы да билікке тіреледі. Егер Үкімет, министрлік дұрыстап қолға алса, болды. Қиын түгі жоқ, үлгісі бар, әдістемелік құралдары дайын. Алысқа бармай-ақ қояйық, орфографиялық және орфоэпиялық сөздікте жасайтын үлгі тұр. Тек қана емле-ережені жаңарту керек. Ал мына түрінде өтсек, былық-шылықтан құтылмаймыз. Сөздіктерге көз салсаңыз, пәленбай мың сөз өз ұясында тұрған жоқ. Міне, мұның бәрін ретке келтіру керек. Б.Қойшыбай: Осының бәрін латын әліп­биінің негізінде жасасақ, әлдеқайда жылдам болатын еді. Кезінде латын әліпбиі туралы Орынборда Ахаңдардың да айтысы болды. Бірақ түркі халықтары іс жүзінде біріккен жоқ. Әрқайсысы латын әліпбиін өзінше түзеді. Түріктер өз алдына кетті. Қазір көрші қырғыздың әрпін де оқи алмаймыз. Қазақтың әліпбиі де өзгеріске ұшырады. Сондықтан латын әліпбиін еш өзгертпей ағылшын нұсқа­сында қабылдау керек. Оны тек біздің дыбысқа лайықтау қажет. Сонда ғана жылдам өтеміз. Ә.Жүнісбек: Дұрыс, біздікі ғылыми тұр­ғыдан келу ғой. Ұсынып отырғаным – қазақ­тың төл дыбыстарының басын ашып, латын әліпбиін соған лайықтап жасау. Қажет емес дыбыстар мен басы артық емле өзінен-өзі түсіп қалады. Бұл – латынға өтудің төте жолы. Жақында Стамбулда Түрік кеңесі жиын өткізді. Оған өзбек, қырғыз, қазақ, әзірбайжан, түркімен сияқты түркі халықтарының өкілдері қатысты. Қазақстаннан Түркі академиясының президенті Шәкір Ыбыраев пен Тіл комитетінің орынбасары Шерубай Құрманбайұлы барып, түркі жұртына ортақ 34 таңбаның үлгісін алып келді. Олар «әр тіл осы үлгінің негізінде өзінің латын әліпбиін құрастырсын. Сонда біз бір-біріміздің жазуымызды тұрқына қарап түсінеміз» деген мәмілеге тоқтапты. Демек, емледе өзгешелік болса да, тұрқы түсінікті. К.Адырбекұлы: Әлгінде ғана 1939-1940 жылдардағы латын әліпбиі қолданыста болды дедік. Демек, бізде тәжірибе бар. Неге сол тәжірибені бүгінгі күн талабымен жаңартып, қажетімізге жаратпасқа? А.Осман: Латын әліпбиіне көшу туралы әңгіме бүгін басталған жоқ. Тәуелсіздік алған жылдары, тіпті одан да бұрын айтылды. 1994 жылы латын әліпбиі мәселесі бойынша Түркияға барған Әбдуәли Қайдар аға бастаған топ «34 әріптен аспайық» деген ортақ мәмілеге келіп еді. Міне, одан кейін бұл мәселе бәсеңдеп қалды. Бір өкініштісі, бізде табандылық жоқ. Айтылған мәселе сол күйі қалады. Бастаған істі соңына дейін жеткізуге дәрменсізбіз. Әлі күнге жалтақтап жүрміз. Кезінде қазақтан сұрамай-ақ, арабтан латынға, латыннан кирилл қарпіне көшірді ғой. Елбасы да «Латынға көшуіміздің тарихы бүгіннен емес, бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды жасағанбыз», – деді. Кириллицаға өткізгенде түркітектес халықтарды бір-бірінен алыстату, бөліп тастау саясаты болды. Құдайға шүкір, қазір тәуелсіз елміз. Елбасының «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында латын әліпбиі туралы мәселені көтергеніне риза болдым. 2025 жылға дейін дайындық жасап, күтудің қажеті жоқ. Келесі жаңа оқу жылынан бастап барлық мектептің 1-сынып оқушылары латынша оқыса, олар 2025 жылы мектепті латын әліпбиімен бітіреді. Маған салса қазақтың табиғатына жақын А.Байтұрсыновтың әліпбиін алар едім. Латын әліпбиін сол жүйеге негіздеп жазсақ дұрыс болар ма еді, кім білсін?! Қалай болған күнде де, балаға жеңіл, тез үйренетіндей жолды іздеу керек. Латын әліпбиіне көшу – мемлекеттің өзінің ісі. Ешкімнің көңіліне қарап, талқылаудың да қажеті жоқ. Соза берсек, уақыт өте береді. Білім – әлемдік, тәрбие – ұлттық. Сондықтан латын әліпбиін қазақтың табиғатына лайықты етіп жасауымыз керек. Менің ұсынысым осы. Біреулер көп қаражат кетеді дейді. Шын мәнінде, бел шеше кірісетін болсақ, бұған еліміздің мүмкіндігі де, әлеуеті де жетеді. «Қазақстанның келешегі – қазақ тілінде» дейміз. Қазақ қазақпен қазақша сөйлессе, басқалар қайда барады. Қазір өзге ұлт өкілдері де қазақ тілін мойындап келеді. Ғ.Әнес: Жаңа оқу жылынан бастап 1-сынып оқушылары міндетті түрде латын қарпімен оқыса, 2014 жылғы балалар екінші сыныпта білім алуы керек. Сөйтіп 2025 жылға дейін 12 жылдық мектеп түгелдей латын әліпбиімен оқуы керек. Білім саласына министрлер келген сайын реформа жасайды. Бірақ қазақ мектебіне әлі реформа жасалған жоқ. Бізде орыс, аралас, қазақ мектебі деген бар. Бұл нонсенс. Басқа мемлекетте мұндай жоқ. Бізде мемлекеттік мектеп қана болуы керек. Қытайда, Өзбекстанда қазақ мектептері жабылу үстінде. Тілді саясатқа айналдырудың қажеті жоқ. Бір-ақ мектеп болуы керек. Бәрі латын әліпбиімен оқытылуы керек. К.Адырбекұлы: Шынында да, біздің табиғатымызға Ахмет Байтұрсыновтың әліпбиі жақын. Ондағы қаріптер саны да мейлінше ықшамдалған. Енді латын қарпін сол кісінің өлшемімен алсақ ше? Ә.Жүнісбек: Мына 28 таңбаны өзіміз ойлап тапқан жоқпыз, бұл Ахаңның дайындап берген дыбыстары. Біріншіден, Түркі кеңесі бір мәмілеге келді. Екінші, дәйекше қоюға келсек, біз ұлттық жобаның сыртында интернет-әліпби деген жоба дайындадық. Дыбыстарды қосақтап алуға да болады. Бірақ түркі жұрты қандай ортақ шешімге келеді, біз соған бет бұрамыз. Тіпті, соған бағынышты болып отырмыз. Бұрын «ж» әрпінің алдына «д» қойып «дж» деп жаздық. Оны біреулер жазылған күйінде оқыды. Ал қырғыздар «қ»-ны алып тастап, «к»-ны қалдырған. Бірақ олар «қ»-дан айрылып қалды. Түріктердің өзі «қ», «ә», «ң» әріптерінен қол үзді. Көрдіңіз бе, жазудың сөйлеуге деген ықпалы күшті. Адам бірте-бірте игеріп кетеді. Латынға көшу мерзіміне байланысты мынаны айтсам деймін. Егер латынға көшу туралы ресми шешім шықса, оны тек 1-сыныптан бастап оқытып отырмаймыз. Жаппай оқытылады. Қажет болса, оны ересек адам бір шайдың үстінде үйреніп алады. Ал мектептегі ағылшын тілін оқып жатқан балаға бәрі таныс. Д.Мыңжасарқызы: Әлімхан аға, бізге берген сұхбатыңызда латын әліпбиі жобасын жасаушылардың арасында дүрдараздық бар деп едіңіз. А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтында жоба ұсынып жатқан ғалымдар неге біреуін жүйеге келтірмейді? Ә.Жүнісбек: Ол жерде де бір-бірімен келіспей жатқан жағдайлар бар. Өзім қазақтың төл дыбыстарына көңіл бөлдім. Мысалға, біз «мый» деп жазамыз десек, екінші топ «ми» дейді. Кейінгі жастар «и», «я», ю»-дан айрылмаймыз дейді. Айырмашылық сонда. Дәл қазір Тіл білімі институтында орнықты бір ұсынылып отырған үлгі жоқ. Астанадағы Түркі академиясы тап-тұйнақтай етіп бір үлгіні ұсынды. Қазір көптеген институттың ғалымдарынан комиссия құрылуда. Астанада да комиссия жасақталу үстінде. Түркі академиясының жоспары көп. Астанада, Бакуде бас қосамыз дегенді айтты. Солардың мәмілесінен кейін бірнеше жоба міндетті түрде жарияланады, талқыланады. Елбасы қамшы басты, енді тоқтау болмайды. Сондықтан бұл шаруа түбіне жетеді. К.Адырбекұлы: Көптің пікірі латынға көшуді жеделдету керек деген ұсынысқа саяды. Ел ішінде мұны жеделдетуге қарсылар да бар екендігін жақсы білеміз. Өйткені осынау жылдар бедерінде кириллицамен жазу мәдениетіміздің көшін түзеп те алдық қой. Тек тіл мамандары айтып жүрген кейбір артық әріптері болмаса. Дегенмен, 2025 жылға дейін латынға өтудің нақты жолы қайсы? Ә.Жүнісбек: Бізге тіпті 2015 жылы өтсек, кеш те, ерте де болмайды. Бұл бір жағы саясат. Ал жазу деген тек ғылыми негізде ғана орын­далса, ұлттық сипатта болады. Қазір мынау дұрыс екен деп өтіп, кейін сынға ұшырап жатсақ, не боламыз? Қазіргі мақсат – комиссия бір тоқтамға келеді. Біреуіне тоқтамай, қосымша пән ретінде оқыта алмаймыз. Латын әліпбиіне өту әлемдік ақпараттық кеңістікке апаратын тиімді жол. Қазір қай жағынан болса да, түркі жұрты біріге берсін деген ұстаным бар. Б.Қойшыбай: Мен де шұғыл өтудің жағын­дамын. Түбі бір түркі халықтары бір-біріне жақындауы үшін әуелі рухани дүниемізді оқи алуымыз керек. Ол үшін әрпін­де айырмашылық болмауы мүмкін. Латын әліпбиінде бүкіл түркі халықтары бір үлгіні қабылдаса дейсің. Бірақ бұл мүмкін емес. Түрік өзінше кетті, өзбек бөлек кетті. Меніңше, ағылшындардың 26 әрпін пайдалану керек. Олар бірнеше таңбамен бір дыбыс береді. Осында бір мән бар. Бізде де екі таңбамен бір дыбысты беруге болады. Алғашқы Алтынсарин енгізген грамматикада әріптерді қосарлап жазатын. Одан басқа, тағы бір жолы бар. Мысалы, «ә» әрпі жүрген жерде жіңішке буын жүреді. Мұны ағылшындар сияқты дәйекшемен бермейміз бе? Бұл жылдамдатудың, әріпті сақтаудың жолы. Түбі түркі халықтары соған қол жеткізсе, бір-бірімізді оқи беретін боламыз. Француздар бір дыбысты үш әріппен жеткізеді. Бізге де солай етуге болады ғой. А.Осман: Латын әліпбиін ағылшын әріп­тері негізінде жасауға келісемін. Себебі, онсыз да бала бірінші сыныпта ағылшын тілін оқиды. Балаға да қиындық болмайды. Біз әліпбиді тезірек шешіп алып, бірінші сыныпқа арнап оқулық жазуға кірісуіміз керек. Латынға көшуді неғұрлым ерте бастап, кириллицамен қатар жүргізу керек. Әзірбайжандар он жыл қатар алып жүрді. Олар латынға көшкен күнін той ретінде атап өтеді. Ұзынсонарға салудың қажеті жоқ. Латын әліпбиіне көшу – әлемдік көштен қалмаудың бір жолы. Екіншіден, түркітектес халықтарды жақындастыру. Үшінші, біз осы уақытқа дейін сіңісіп кеткен шовинистік көзқарастағы саясаттан арылатын едік. Бірде қазақ тілінің мүддесін қорғап Президентке хат жаздым. Сол кезде бір жігіттер маған: «Қазақ тілінің ахуалы жайында бір ғана хат келсе, ал орыс тілінің мүддесін қорғаған хат қап-қаптап келеді» деген еді. Сондықтан ештеңеге жалтақтамауымыз керек. Б.Қойшыбай: Түркі жұрты 34 әріптен тұратын ортақ әліпби жасады дейді. 34 таңба өте көп. Оны ыңғайға келтіріп, азайту керек. Бұл қиыншылық тудырады. Қосымша әріп жасамай-ақ біразын дәйекше арқылы жазуға болады. Қоғамдық пікірмен санаса отырып, белгілі бір байламға келісіп, қосым­ша пән ретінде оқытсақ деймін. Бірақ мұны қазіргі әліпбимен қатар жүргізу керек. Біз бұған дейін латын әліпбиіне көшкен заманды бастан өткіздік. Бұл іс жүзінде түркі халықтарын бөлуге тырысты. Ал қазір көшсек түркі халықтары бір-біріне жақындасады. Біз 26 әріптен тұратын әліпби негізінде келісіп жасасақ, тілдік жақындасу әлдеқайда пәрменді болады. Ә.Жүнісбек: Бұл жерде тағы бір кілтипан бар. Сіз дәйекше қою үшін екі түймешені ба­суыңызға тура келеді. Бұл да есепке алынады. Ә.Бәкірұлы: Латын әліпбиіне көшу не үшін қажет? Бұл сауалға Әлімхан мырза: «Түркі жұртының бірігуінің негізі ортақ жазуға тіреліп тұр» деді. Екінші, қазір компьютер заманында қазақ әліпбиін барлық жерде ашатындай жағдайға жеткізу керек. Мәселен, шетелдегі қазақтар біздің жазған-сызғанымызды қаз-қалпында оқитын мүмкіндікке ие болса. Үшіншісі, ұлттық санаға байланыс­ты. Бұл туралы Смағұл Елубай отарсыздандыру саясатын жүргізу керек деді. Яғни, бұл ұлттық сананы өрістету. Ал қазіргі жағдайда негізгі фактор ретінде прагматикалық себебі басым. Бүкіл әлемдік кеңістікке ешбір қарама-қайшылықсыз ену қажет. Осы тұрғыдан келгенде Бейбіт Қойшыбайдың пікірін толық қолдаймын. Өйткені біз компьютердегі қалыптасқан әріп­тер­ге қосымша штрих енгізсек, басқа жақта ол көрінбейді. Сондықтан латын әліпбиінің негізгі нұсқасын алып, үндестік заңына байланысты дыбыстарды бірлескен әріптерден жасау қиын емес. Сондықтан да жаңа әліпби қабылдайтын кезде негізінен үндестік заңына басымдық беру керек. Әлемге танымал философ Карл Поппердің кітабынан «Көшпенді халық – өркениеттен тысқары қалып қалған, адамзат өркениетіне ешқандай үлес қоспаған, жартылай жабайы халықтың бірі» деген пікірді оқыдым. Шын мәнінде, олай емес екендігі тарихтан белгілі. Біздің төл жазуымыз болды. Өз тарихымызға құрметпен қарайтын болсақ, рәміздеріміз – елтаңба, әнұран, тудың қатарына ұлттық жазуымыз ретінде көне руна әліпбиін қосуымыз керек. Руна – түркі халқының төл туындысы. Яғни, ЭКСПО көрмесіне келушілерді «Қазақ әлімсақтан ұлттық жазуы бар халық» деген ұранмен қарсы алсақ деген ұсыныс бар. Қазақ үлкен жаңа істі бастар кезде, өткенге салауат айтып, ырым жасайды. Бүкіл халықтың жазуын өзгерту – жаңа ғасырға бастаған жаңа қадам. Біз үлкен істің алдында өткен тарихымызға ескерткіш қойсақ та, артық емес. Д.Мыңжасарқызы: Ал өзбек, түркімен, әзірбайжандар латын әліпбиіне неге асығыс өтті? Білуімізше, олар әлі күнге кемшіліктерін түзеумен келе жатқан көрінеді… Ә.Жүнісбек: Біз өзбектің, түркіменнің, әзірбайжанның тәжірибесінен де хабардармыз. Олар бірден саяси шешіммен өтіп кетті. Қазір қайта-қайта түзеп, әлекке түсіп жатыр. Тіпті, олар «латын әліпбиі құрысын» дейтін жағдайға келді қазір. Ал біз саяси емес, ғылыми шешіммен өтуіміз керек. Ғылым не дейді, соны басшылыққа аламыз. Ә.Бәкірұлы: Ташкентке барғанымда мына жағдайға куә болдым. Студент өзбек тілінде реферат жазуға отырса, компьютерінде бағдарлама да, әріптері де жоқ екен. Бұл үнемі қайталанатын көрініс қой… Ә.Жүнісбек: Латын әліпбиіне көшсек, арнайы бағдарлама жасалады. Майкрософт бәрін өзі жасауға дайын тұрған көрінеді. Ә.Бәкірұлы: Онсыз да қазақ әрпінің бәрі бар ғой. Бір жұмысты екі жасаудың не керегі бар. Ең тиімді нұсқасы – қосарлы әріппен білдіру. Еуропа мемлекеттерінің өзі солай жасап жатыр. Латынға көшу – таза саяси мәселе. Кедендік одақ, экономикалық кеңістік мәселесі бар. Бұл одақтарға кіру деген сөз, біздің Ресейдің мемлекеттік тілінен ұзақ уақытқа ажырай алмайтынымызды көрсетті. Ендеше латын әліпбиіне көшу керек деген ұсыныс дер кезінде пайда болды. Мұның саяси астары осында жатыр. Екіншіден, біз экономикалық одаққа кірдік делік. Латын әліпбиіне көшсек те, Ресей кириллицадан ажырамайтын болса, біз де екеуін қатар алып жүреміз. Өйткені Ресеймен тығыз қарым-қатынас орнатқан елміз. Біздің тарихи тамырымыз да солармен байланысты. Ал, біз дербес экономиканы қалыптастыра алсақ, онда Ресейге тәуелді болмаймыз. Қазақ тілінің латынға көшуі осы үрдіспен қатар дамып отырмаса, бәрі сөз жүзінде қала береді. Д.Мыңжасарқызы: Елбасы: «Латын ал­фа­виті біздің жыл санауымыздан 800 жыл бұ­рыннан келе жатыр, яғни үш мың жылға жуық уақыттан бері бар. Дүниежүзі елдерінің 80 па­йызы латын қарпін қолданады» дегенді айтты. Бұл тұрғыда Ресей де қарап қалмайтын сияқты. Ә.Жүнісбек: Латын мәселесін Ресей бізден бұрын көтерген. Бірақ орыс хал­қында империялық амбиция басым ғой. Латын мәселесін Путин уысында ұстап отыр. Санкт-Петербургте өткен жиналыста Людмила Путина «Ешқандай реформа болмайды» деп еді, бәрі аузын жапты. Десе де, олар амал жоқ көшеді. Біздің латынды кешеуілдетіп келе жатқанымыздың өзі Ресейге жалтақтауымыздан. А.Бәкірұлы: Латын әліпбиі тек қана қазақ тіліне, қазақ жазуына қатысты айтылып отыр. Бұның орыс тіліне қатысы жоқ. Біз бәрібір орыс тілін кириллицамен жазамыз. Қазақстанда тұратын халықтың ішінде қазақша сөйлемейтін, жазбайтындар бар ғой. Аюға намаз үйреткен таяқ демей ме? Ә.Жүнісбек: Дұрыс айтасың. Латын әліп­биі – тек қазақтар үшін. Біз латынға өтсек, орыс­тар да өтеді деген пікір бар. Бұл дұрыс емес. А.Осман: Сонда бір мемлекетті бөліп тұрсыздар ма? Қазақ қазақша, орыс орыс әліпбиімен, әзірбайжан әзірбайжан әліпбиімен оқу керек пе? Ә.Бәкірұлы: Мемлекет онсыз да тілдік, діндік тұрғыдан бөлінеді. Бұл бөліну емес. Сіз ағылшынды кириллицамен жазбайсыз ғой. Сол сияқты емес пе? Орыс тілі қазақтар үшін шет тілі болып қалады. Ә.Жүнісбек: Қазақстандағы орыс тілінің оқулығы кириллицамен жазылады. Кириллицаны өзгертуге біздің құқымыз жоқ. Оны тек Ресей өзгертеді. Ал орыс мектептеріндегі балалар өзінің туған тілін орысша, қазақ тілін латынмен оқиды. Оған дау жоқ. Ғ.Әнес: Кириллица азғантай уақыт жүреді. Әрқайсымыздың ішімізде бір орыс бар. Біз солардың қамын ойлаймыз. Біз неге өз мемлекеттік тілімізді дамытпаймыз? Бұл – мемлекеттің мәселесі. Мұны саясаттандырмау керек. Өйткені, латын әліпбиі – өмір талабы. Ең алдымен, арнайы комиссия құрып, латын қарпіндегі қазақ әліпбиін компьютерге бейімдеу керек. Ә.Бәкірұлы: Түркі жұрты, әсіресе қазақ мемлекетінің латын әліпбиіне неғұрлым тезірек көшкенін қалаймын. Пікірталас та, кеңес айтатындар да көп. Бірақ оның жобасын жасайтын ғалымдар. Сондықтан арнайы комиссия құрылып, оларға қаржылық қолдау көрсетіп, сенім білдіріп, жауапкершілікті толығымен ғалымдарға беру керек. К.Адырбекұлы: Бұл аса маңызды мәселеде ғылымның сөзі жүреді. Ғалымдар бізге бәрін зерттеп, екшеп ұсынуы керек. Бұған түркі халықтарының да өзара тиімді келісімдері қажет-ақ. Өйткені олар бірін-бірі жатсынбай, оқу үшін келісілген қаріптер саны керек екені анық. Латын қарпі – өркениеттің жазу, оқу құралы. Оған көшу туралы үлкен саяси жиында үлкен әңгіме басталды. Енді ғалымдар ана тіліміздің латын әліпбиіне көшуін жеделдетудің жолын қарастырса екен. Бәлкім, 2025 жылға дейін көшіп кетуімізге мүмкіндік туар. Дөңгелек үстелді жүргізгендер: Көлбай Адырбекұлы, Динара Мыңжасарқызы