ОҚУЛЫҒЫҢ ОСАЛ БОЛСА, ОҚУШЫНЫ КІНӘЛАМА

ОҚУЛЫҒЫҢ ОСАЛ БОЛСА, ОҚУШЫНЫ КІНӘЛАМА

«Оқулық – ұлттық қауіпсіздіктің кепілі», – дейді дөңгелек үстелге жиналған белгілі тарихшылар

Еліміз Тәуелсіздік алған жылдардан бері тарих оқулығына қатысты сын толастар емес. Тіпті Елбасы да «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты еңбегінде де тарих оқулығына көңілі толмайтындығын айта келе, оқыту форматын өзгерту қажеттілігіне тоқталған. Осыған байланысты «Қазақстан тарихы бойынша оқу жоспарын, оқулықтар мен оқу құралдарын талдаудан өткізсін, оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытудың маңызы мен пішінін өзгерту жөнінде іс-шараларды жүзеге асыру керек» деген болатын. Бүгінде Елбасы жүктеген бұл тапсырма қоғамда жиі талқыға түсуде. «Түркістан» газеті де елімізге белгілі тарихшылардың басын қосып, ұлттық тарих оқулығын жазу мәселесі төңірегінде пікір алмасты.

К.Адырбекұлы: «Тарих – ғылымдар анасы» деген ұлағатты сөз бар. Әр ұлт өз тарихын білуі керек. Тәуелсіздік алғалы 20 жылдан асты. Бұл көшті түзейтін уақыт. Елбасы тарих оқулығын, білім беру жүйесін сынға алды. Сынның да себебі болады. Мектепте, жоғары оқу орнында тарих пәнінің оқытылуы қандай жағдайда? Қандай кемшіліктер бар? Отансүйгіштікті қалыптастыра алып жүрміз бе? Міне, осы төңіректе пікірлеріңізді ортаға салсаңыздар екен…

Т. Омарбеков: Бұл өте қиын мәселе. Себебі, оқулық жазу – құстың екі қанаты сияқты. Бір жағы ғылыми зерттеумен байланысты. Қазақстан тарихының ғылыми зерттелуі қалай? Осының бәрі оқулық жазуға әсер етеді. Екінші қанаты – оқулық жазудың оқыту жүйесімен байланысты. Осы екі мәселе оқулықтың сапасына әсер етеді. Елбасының сынап отырған мәселесінде де осы екі мәселе көрініс береді. Елбасы тарих оқулығының жасандылығын, жат­тандылығын, қасаңдылығын, тартым­сыз­дығын, сүреңсіздігін және форматын сынға алды. Тарих оқулықтары сапалы, мазмұнды жазылуы керектігі мен жастарды тарихи біліммен тәрбиелеуге үлкен мән берді. Бұл салада Қазақстан тарихындағы ғылыми-зерттеу мәселелері басты орын алады. Оқулықтарға тағылатын кінә да, кемшілік те көп. Тіпті 12 жылдық білім беру жүйесіне оқулық дайындау күрделі мәселе болып тұр. Мектепте де тарихи кезең бойынша оқыту жүзеге асатын болады. Бұл да дұрыс.

Д.Мыңжасарқызы: Талас аға, бәлкім оқулықтың нашар жазылуына Қазақстан тарихындағы өзекті мәселелердің жеткілікті деңгейде зерттелмей жатқандығы себеп шығар. Оның үстіне түрлі тұжырым мен деректерде бірізділік жоқ сияқты.

Т.Омарбеков: Рас, әлі жеткілікті деңгейде зерттелген жоқ. Тіпті бұл тест сұрақтарын да шатастырады. Жақында ғана ашаршылық туралы басқосуда баяндама жасағанда мынандай дерекке тап болдым. 1931-33 жылдары ашаршылықта қырылған қазақтар санын шетелдік ғалымдар 1 млн. десе, бір зерттеуші 1,5 млн. дейді. Манаш Қозыбаев бастаған топ 1 млн.750 мың адам деп көрсеткен еді. Міне, осындай сандық көрсеткіштер көбейіп кетті. Ал біз 2 млн. 200 мыңнан астам деп жүрміз. 1992 жылы Қозыбаевтың басшылығымен Жоғары кеңестің жанындағы комиссияға мүше болып, жасырын қорлармен, мұрағаттармен жұмыс істедік. Комиссияның құрамына тарихшылар, заңгерлер, демографтар кірді. Комиссияның қорытындысы 1992 жылы 22 желтоқсанда «Егемен Қазақстан» мен «Казахстанская правда» газеттерінде «Қолдан жасалған қасірет» атты тақырыппен берілді. Сонда біз 2 млн. 200 мың астамнан адам қырылды дедік. Осы көрсеткішке тоқтау керек қой. Мұны оқитын адам жоқ. Тіпті оқулық жазғандар да оқымайды. Әйтеуір 1 млн. 700 мың деген цифр кіріп кетті бәріне. Бұл қайдан алынды дейсіз? Әрине, ойдан. Ал біз зерттеген көрсеткіш ұжымдық еңбектің жасаған қорытындысы. Содан Мақаш Тәтімовке: «2 млн. 200 мыңнан астам адам қырылды дейміз, ал 1млн. 700 мың деген көрсеткіш қайдан жүр?» десем, ол: «Табиғи өлгендерді шығарып тастадық. Сонда 1 млн.700 мың қалды», – дейді. Шын мәнінде табиғи өлімді ашаршылық жылдамдатып жіберген жоқ па? Бәлкім, сол кездегі қарттар ашаршылықтың кесірінен ерте бақилық болған шығар, әйтпесе тоқсан жас жасауы да мүмкін емес пе?! Енді осыны табиғи өлімге жатқызуға бола ма? Сондықтан демографтар табиғи өлім, аштық өлім дегенді тоқтату керек.

Екінші тоқталайын дегенім – кейбір тарихшылар қазақ халқының қалыптасу тарихын әбден шатас­тырды. Мұнда сабақ­тас­тық жоқ. Ғұннан қандай тайпалар тарады? Ғұннан Орта жүздің тайпалары – қыпшақ, арғын, уақ, қоңырат тарады. Бұл тайпалар қазақ жеріне шығыстан келді. Ал ежелгі үйсіндерден кімдер тарайды? Тарихшы Ермұханов Бейімбет үйсіндердің қазіргі үйсіндермен ешқандай байланысы жоқ, ол «үсін» дейді. Қытайдан келген тарихшы Нәбижан Мұхаметханов «ежелгі үйсін мен қазіргі үйсіннің байланысы бар» деп шырылдап жазды. Біздің тарихшылардың әрқайсысы өзінше жаңалық ашқысы келеді. Бір-бірінің еңбегін оқымайды. Әркім өз көзқарасы мен көрсеткішін тықпалайды. Біле білсек, «Үйсіндердің бастауы шошақ бөрікті сақтардан бастау алады. Үйсіннің ішінде сақтар да бар», – деп Қытай жылнамасында анық жазылған. Ал кейінгі мемлекеттердің бәрі үйсіндер мен сақтар негізінде өмірге келді. Үйсіндер кейін «дулу» деп аталды. Тағы бір айтпағым, «Түрік» деген арабтың күшті, мықты деген сөзі деп оқулыққа кіргізіп жіберген. Бұл туралы Түркияда түрік қағанатын зерттеп жүрген белгілі бір ғалыммен сөйлестім. Қытайдың жылнамасында: «Түрік – дулыға, бас киім. Алыстан қарағанда Алтай тауы дулығаға ұқсайды. Оған барған Ашына әулетіне дулыға атауы атау болып қалды» дейді. Қарасаңыз, Түргеш қағанаты деген бес түрік дулы. Түрік моңғол тіліндегі сөз екен. Түріктен бұрын сақтарға келсек, сақтар қай сақтардан шықты. Сақтар шошақ бөріктілерден шықты. Жазушы Тұрсын Жұртбай «Дулыға» деген еңбек жазды. Оған да мән беріп жатқан ешкім жоқ. Кейде өзім Алтын адамның келбетіне қарап, таңқаламын. Барлық әшекейді бас киіміне беруге тырысқан. Осы мәселелерді неге айтып отырмын. Мұның бәрін мектеп оқушысына түсінікті, қызықты етіп берсе, қандай жақсы.

К. Адырбекұлы: Мектеп оқулықтары осы жүйемен жазылса дейсіз ғой…

Т.Омарбеков: Әрине, осы ізбен жазылуы керек. Балаларды әбден шатастырдық. Түргеш қағанаты жеке бір мемлекет сияқты. Қарлұқ қағанаты да түргештерге қатысы жоқ жеке ел сияқты. Қарахандар шығыстан келген мемлекет екені рас. Бірақ олар таққа ғана отырған. Таққа өз тайпасын отырғызғанымен, халық қалды ғой. Сақтар, үйсіндер, қарлұқтар, оғыздар көшіп кетті дейді. Ешқайда көшкен жоқ. Тек көсемдері тақтан айрылған жақын рулар ғана көшіп кетті. Халық бұрынғы халық. Тайпаның аты ғана өзгерген. Әйтпесе қазақ халқы қалыптаспайтын еді ғой. Алты сан алаш – алты тайпа алғашқы ондықта тұр. Кейін он сан алашқа Абылайдың кезінде айналдық. Сөйтіп қазақ деген халық біржолата қалыптасты. Түрік дәуірі, содан кейін арғы түріктер – сақ, үйсін, ғұн, түрік, Алаш қауымдастығы, қазақ қауымдастығы құрылған жоқ па? Міне, осындай жүйеден қазақ халқын шығаруымыз керек еді. Бұл тарихи-этникалық сабақтастық. Осы оқулықта мен айтып отырғандай түсіндіріле ме?

М. Қойгелді: Тарихтың қай қоғамда да атқаратын қоғамдық міндеті, жүгі бар. Оны атқара алмаса құны көк тиын. Тарих мектепте, ЖОО-да не үшін оқытылады? Мектепте қандай оқулық бар, сол мектепте тәрбиеленетін баланың көзқарасы сол оқулыққа тәуелді. Оның алғаш әлемге, өмірге деген көзқарасы оқулық арқылы қалыптасады. Мектеп үшін даярланған тарих оқулығында Отанымыздың бейнесі болуға тиіс. Қазақ мемлекетінің, қазақ халқының бейнесі. Оқулық авторлары сол бейнені жасай алды ма? Жасай алса онда сол арқылы оқушының өмірге деген дүниетанымы қалыптасады. Алғашқы сезімі оянады. Мына оқулық сол сезімді оята ала ма? Оқушы Отанының өткен жолына деген жақсы пікір қалыптастыра ала ма? Оған оқулықтың күш-қуаты жете ме? Өзім гуманитарлық бағыттағы мектептің 10-сыныбына арналған Қазақстан тарихын жазуға қатыстым, авторларының бірімін, ал 11-сынып оқулығында авторлардың жетекшісі болдым. Яғни, оқулық жазудан аздап хабарым бар. Осы оқулықты жазу барысында мынаны байқадым. Біздің жазған оқулық керемет, мінсіз деп айта алмаймын. Кемшіліксіз емес. Оқулық жазып жүрген авторлардың бәрі Кеңестік заманда білім алды. Біз алған білімнің негізінде маркстік көзқарас, маркстік концепция жатыр. Яғни әлемнің дамуы, бағыты Маркс тарапынан зерттелген, айтылған жолмен келе жатыр деген тұжырымға иландық. Ал тарихшылардың міндеті осы ойды теориялық тұрғыдан негіздеу еді. Біз осы жолдан, осы ұстанымнан шыға алмай келе жатырмыз. Бұл бір нәрсе. Екінші – Қазақстан тарихы оқулығын жазуда мәскеулік идеологиялық орталық шешуші рөл атқарды. Қалай болғанда да, Ресейдің жаулап алу саясатын ақтап алу. Егер Ресей болмаса, біздің күніміз қараң деген пікірді тықпалау саясаты. Осы ұстаным мына кітаптарда да орын алып келе жатыр. Біз осындай іргелі концептуалды ұстанымдардан арыла алмай келеміз.

Д.Мыңжасарқызы: Ескі ұстанымнан арылу соншалықты қиын ба? Бұған кім кедергі жасап отыр?

М.Қойгелді: Ол бірден бола қоймайды. Оқулықты жазған автордың бәрі кеңестік заманда білім алған тарихшылар. Сол ұстаным бәріміздің миымызда қалып қойған. Қазір жорналшы, жазушы ағайындар «оқулық жоқ, неге жазылмайды?» деп шулайды. Бұл оп-оңай, жеңіл нәрсе емес. Дұрыс оқулықтың жазылуы авторлардың дүниетанымының өзгеруіне байланыс­ты. Олардың концептуалды ұстанымына тәуелді. Қазіргі оқулықтар біршама өзгеріп қалды. Мысалы, 10-11 сынып оқулығында формациялық ұстаным жоқ. Кеше ғана Елбасы Түркияға барған сапарында: «Біз алдымен Ресей империясының отары, одан кейін кеңестік империяның құрамында болдық, 150 жылда біз салт-дәстүрімізден, тілімізден айрылып қала жаздадық», – деген пікірді білдірді. Әбден орынды айтылған сөз. Бұл деген не? Яғни қазақ елі Ресейдің отары ретінде пәрменді орыстандыру саясатын басынан кешірді. Бұл тұжырымның тарих жасау ісіне де қатысы бар. Яғни отарсыздандыру тарих ғылымы мен білімінде де жүруге тиіс. Осы жерде айтатын нәрсе – тарихтың екі қасиеті бар. Емшілік және күрескерлік. Мәселен, Мұстафа Шоқай туралы көркем фильм түсірілді. Көпшілік оны қабылдаған жоқ. Неге? Себебі, оның авторлары фильмнің тақырыбын бүгінгі сұраныс контексінде аша алған жоқ. Біз Кеңес үкіметі империя­сы бұғауынан шыққаннан кейін қандай қоғам құрдық, қай бағытпен кетіп бара жатырмыз? Міне, көпшілік фильмнен осыған жауап іздеді. Шоқай қоғамды өзгертуде, реформалауда қандай бағытты қалады? Қандай бағытты аңсады, қандай бағыт үшін күресті? Осыны іздеп таба алмады. Керісінше, фильмде махаббат, адами, пендешілік қатынастар көбірек қозғалды. Шын мәнінде, мықты образ арқылы Отанның тарихын ашуға болады. Ал «Жаужүрек мың бала» фильмін көрермен жақсы қабылдады. Себебі, мұнда кішкене болса да бүгінгі сұранысқа жауап бар. Қандай сұраныс? Фильмнің сюжет желісі жоңғарлармен күрес туралы болса да, ұл-қыздарда тәуелсіз елімізді сақтау деген ортақ мақсат бар. «Біз үшін Тәуелсіздік қымбат!» деген патриоттық идея бар. Тарихтың емшілік қызметі деген осы. Қазір көпшілік шежірені зерттеуге құмар. Неге? Біріншіден, шежіре дәстүрімізде, ұлттық дүниетанымымызда бар. Кеңестік дәуірде үзіліп қалып еді, қазір жалғасып келеді. Көпшілік шежіре арқылы тарихи сабақтастықты пайымдағысы, түсінгісі келеді. Бұл әбден қалыпты жағдай.

Ескі концепциядан арыла алмай келе­тініміз – кезінде оқулықта Лениннің, Кеңестік биліктің де керемет образы жасалды. Тарихи фактіге сүйенсек, Ленин – император, Кеңестік билік – империя. Біз жеңілген ұлтпыз. Соны мойындағымыз келмейді. Мысалы, Кенесары Қасымовтың азаттық үшін күресі жеңіліске ұшырады. Оның басын кесіп алып, Батыс Сібірдің генерал-губернаторына берді. Кенесары да қазақ мемлекетін жаңғырту ісін, қазақ жерінің тұтастығын сақтау ісін қолға алды. Патриотизмнің тамаша көрінісі. Екінші, Алаш қозғалысы. Алаш та осы мәселені қолға алды. «Мемлекетің болмаса, көрінгеннің жетегінде кетесің, жетімсің» деген идеяны басшылыққа ала отырып, мемлекеттілікті жаңғырту ісін көздеді. Бірақ кеңестік империя оған мүмкіндік бермеді. Алашорда үкіметін де, Алаш партиясын да жойды. Ал осы идеяның басы-қасында жүрген азаматтардың бәрі репрессия құрбаны болды. Бұл жеңіліс емей немене? Ұлттық идея тағы да жеңіліске ұшырады. Кенесары да, Алаш та ұлттық идея болатын. Ал біз оқулықта осы ойды астармен болса да бере алдық па? Жоқ.

Д.Мыңжасарқызы: Ақты ақ, қараны қара етіп жазуға келгенде неге жалтақтаймыз?

М.Қойгелді: Методологиялық схема, ескі идеологиялық ұстаным еңсемізді басып тастаған. Президенттің Түркияда айтқан сөзі нені білдіреді? Бұл тарихшыларға «Осы ойды ғылыми негізде, әдемі, еппен айта біл» деген сөз. Тарихты отарсыздандыру деген сөз ел тарихын екінші қарама-қарсы бағыттан жазу деген сөз емес. Бұл ұстанымды, дәлелді, ғылыми негізі бар терең парасатты тарих жазу деген сөз.

ОҚУЛЫҚ ЖАЗУ

ТЕХНОЛОГИЯСЫН ИГЕРДІК ПЕ?

К.Адырбекұлы: Кеңес үкіметі кезінде басқа да ұлттардың тарихи жағдайы ұқсас болды. Балтық жағалауы, көршілес Өзбекстан, Қырғызстан т.б. мемлекеттерде тарих оқулығы қалай жазылуда?

М.Қойгелді: Осыдан үш жыл бұрын Мәскеуде үлкен конференция өтті. Тарих оқулығын жазу мәселесі қаралды. Мәселен, А.Шустов «Россия как колониальная империя. Каким представлено наше прошлое в школьных учебниках истории бывших союзных республик» атты баяндама жасады. Шустов біздің оқулықтарды сынға алды. Сөзбе-сөз келтірсем: «Наиболее интересным в школьных трактовках истории, принятых странах Центральной Азии, является оценка советского прошлого. Хронологически оно является самым близким историческим периодом, который хорошо помнят старшие поколения. Именно в советский период на территории бывших Степного и Туркестанского генерал-губернаторств Российской империй были созданы в современных границах союзные респуб­лики Средней Азии и Казахстан, сформированы их государственные институты, система образования и здравоохранения… По всем этим принципам советский период является ключевым этапом новейшей истории стран Центральной Азии. Между тем, анализ школьных учебников истории Казахстана, Узбекистана и Киргизий свидетельствует о преобладаний в них негативных оценок советского периода. Для Казахстана характерны противоречие в оценках прошлого между учебниками для младших и старших классов. В учебнике по историй Казахстана 5-го класса преобладают позитивные оценки. Авторы учебника отмечают, что предвоенный период: «Были пос­троены сотни новых фабрик и заводов… Увеличивалось поголовые скота и росли урожай. К негативным явлениями относятся голод начала 1930-х гг., унесшии жизни 1/3 всех казахов, сталинские репрессии, в ходе которых были арестованы и казнены многие представители казахской интеллегенции… Картину колониальной эксплуатации Казахстана дополняет описание национально-освободительной борьбы казахского народа против «угнетателей», сопоставимой, по мысли автора учебника для 11-го класса М.Койгельдиева, «с борьбой индийского народа против английских колонизаторов, борьбой алжирского народа против французского колониального господства, войной вьетнамского народа против американского колониализма». При этом с докозательной базой этого тезиса у казахстанских историков существует явные проблемы, поскольку никакого национально-освободительного движения в Казахской ССР попросту не было. Отдельные проявления недовольства, используемые для докозательства существования национально-освободительной борьбы, такие как волнения 1959 г. в Темиртау, имели социальные, а не этнические причины. Бесспорно, это национальный подтекст имели декабрьские волнения 1986 г. в Алма-Ате, вызванные назначением первым секретарем компартии Казахстана В.Колбина, однако они являются чуть ли не единственным подобным эпизодом в новейшей истории Казахстана…». Міне, көрдіңіз бе? Қазақстанда ұлт-азаттық қозғалыс болған жоқ дейді.

Ал біздің тарихымызда мынадай фактілер бар. Қарағандының көмірін мынандай кісі ашты, Атырауда мұнайды пәленше ашты дейміз. Сол ашқан көмір мен мұнайдың қызығын кім көріп жатыр? Осыған оқулықта жауап бердік пе? Тартыншақтаймыз, ұяламыз, жалтақпыз. Қазақстан территориясы жағынан 9 орында дейміз. Соның асты-үсті байлығының игілігін кім көріп жатыр? Соған жауап бар ма? Біз тек күмпиіп мақтанғанға жақсымыз. Мәселенің екінші бетін ашуға келгенде… Мұның бәрін оқушылар білуі керек қой. Осындайда Шекспирдің «Буря» деген драмасы есіме түседі. Оның екі кейіпкері бар. Біреуі – еуропалық отарлаушы Просперо, екіншісі абориген – жергілікті Калибан. Екеуінің арасында диалог бар. Просперо: «Калибан, сен жабайысың, бақытсыз бұратанасың. Не жаза алмайсың, не оқи алмайсың, не ойыңды жеткізе алмайсың. Ал мен саған жазуды, сызуды, әдемі сөйлеуді үйретемін» дейді. Калибан келіседі. Просперо бәрін үйретеді. Мәдениетті үйретеді. Калибан рахметін айтып, «еңбегіңе не сұрайсың?» дегенде, Просперо «ата-бабаңның жинаған алтыны мен күмісін көрсет», – дейді. Анау бәрін береді. Бұдан кейін Просперо үстем сөйлей бастайды. Сонда Калибан: «Сенің тіліңді де, өзіңді де, мәдениетіңді де қарғыс атсын. Мен еркін, азат едім, енді құлға айналдым», – дейді. Бұл деген нені білдіреді? Саналы адамға ең керегі оқу-сызу да емес, азаттығы, еркіндігі, өз байлығының өзіне бұйыруы. Судың да сұрауы бар. Қазіргіні айтпай-ақ қояйық, кеңестік кезеңде жеріміздің байлығы қайда кетті? Өріс толы төрт түліктің жүні, терісі қайда кетті? Біз көп нәрсені бағалауда, түсінуде кенже қалып келеміз. Оқулыққа соның бәрі қорытылып, пісіріліп, шыңдалып, оның тек қана әдемі тұжырымын беру керек. Оқушы сонда ғана піскен жемістей қабылдай алады. Оқулық жазу барысында түрлі елдердің оқулығын қарадым. Сонда байқағаным, оқулықта тек қана толық шешілген мәселелер берілуі керек. Күмәнді нәрседен аулақ болу қажет. Ол – бір. Оқулық жазған уақытта түрлі тео­риялар мен концепциялық ұстанымдардың керегі жоқ. Біздің оқулықтар фактілермен, цифрлармен ауырлап кеткен. Адамды адас­тыратын фактілер көп. Оны азайту керек. Қажеті де жоқ. Яғни, біз оқулық жазу технологиясын, мәдениетін игере алмай келеміз. Бұл мәселені ұйымдастыру Білім және ғылым министрлігінің мойнында. Олар мынаны түсіну керек. Мектеп оқулығы – ұлттық қауіпсіздік деген сөз. Біз болашақта қандай санадағы, ұстанымдағы азаматтарды дайындап жатырмыз? Олар өз Отанын қорғауға даяр ма? Оқушылардың сезімін оята алатын, дұрыс бағыт-бағдар бере алатын, ғылыми негізі күшті оқулық жаза алдық па? Министрлік осыған жауапты іс ретінде қарау керек. Мысалы, оқулық жазуда жаңа әдіс табудың керегі жоқ. Әлемдік тәжірибеден өткен ұстанымдарды ғана қабылдау керек. Оқулық жазуға дамыған елдерде өте жауапты қарайды. Оқулық жазуға Үкімет үлкен грант бөледі. Оны жаза алатын мамандар арасынан авторлар таңдайды. Уақыт береді. Сөйтіп тәуелсіз, арнайы комиссия арқылы қабылдап алады. Авторға алдымен қаржы, сосын уақыт беру керек. Ал бізде оқулық қалай жазылады? Бірнеше адамды шақырып алып, болар-болмас ақша береді де, екі-үш айда оқулық жазып әкеліңдер дейді. Біріншіден, дұрыс қаламақы төлемейді, екіншіден, жазатындарға уақыт бермейді. Өзім жұмыстан кейін, сенбі мен жексенбіде жазып жүрдім. Алаңсыз отырып, оқулық жазуға уақытым да, қаржылай мүмкіндігім де болған емес. Осындай элементтерді шешу керек емес пе? «Оқулық» орталығының директоры авторларға дікілдеп ұрсады. Содан ба екен, авторлардың арасында оған деген наразылық бар. Директордың ұстанымы, технологиясы дұрыс емес деген пікір бар. Министрлік неге осыны көрмейді, қолға алмайды. «Жаны ашымастың жанында басың ауырмасын» деген сөз бар. Сол тіршілік біздің басымызда бар. Екінші – оқулық жазу біздің мемлекет үшін үлкен проблема. 1990 жылдары ЖОО-ның бәріне ақылы оқитын студенттер қабылданды. Көп ақша түсті. Сол кезде қазақ тіліндегі оқулықтарды жазу мәселесін шешіп алуға болатын еді. Қаржыны корпус салуға, ремонт жасауға емес, ең бірінші оқулық жазуға салу керек еді. Әрине, корпус салу керектігін жоққа шығармаймыз. Қазақ тіліндегі оқулық жазу – мемлекеттік, ұлттық қауіпсіздік мәселесі. Оны өз деңгейінде неге шешпейміз? Біз мемлекеттік санамызды, ұлттық санамызды қалыптастырып, етек-жеңімізді жинап жатқан ұлтпыз. Ұлттық сананың іргетасының бірі – оқулық мәселесін неге дұрыс жолға қойып, дұрыс шеше алмадық? Бұл зиялыларымыз үшін сын, соларға тағылатын мін.

К.Адырбекұлы: Кеңестік кезеңде жоғары оқу орнында Коммунистер партиясының тарихын үш жыл оқытты. Үшінші курста мемлекеттік емтихан тапсырдық. Қазір тарихтан мемлекеттік емтиханды үшінші курста тапсыру керек деген пікір бар. Тарих пәні бірінші курстан кейін оқытылмаса, жастарды патриоттық рух қайдан пайда болады?

Т.Омарбеков: Мемлекеттік тарих инс­титуты қазіргі мемлекеттің саяси тарихын зерттеумен айналысуы керек. Өйткені бізде тарих институты бар. Бұдан басқа Шығыстану инстиуты, Археология сынды төрт институт бар. Сондықтан олар бір-бірінің бақшасына кірмеуі керек. Білім және ғылым министрлігінің мынандай ұстанымын түсінбеймін. Жалпы, ЖОО-ға оқулық жазу мәселесін қолға алуды, сарапшылар құруды жетекші университеттерге тапсыру керек еді. Мемлекеттік тарих инстиутындағы мамандар Қазақстан тарихынан дәріс бере алмайды. Олар тек қағаз жазумен ғана отырғандар. Тарихтың университетте қалай оқытылып жатқанын білмейді. Соңғы екі жылда Қазақстан тарихы дұрыс оқытылмайды.

К.Адырбекұлы: Неге бұлай? Қазақстан тарихынан мемлекеттік сынақты үшінші курсқа ауыстырғысы келетіндер неге сүйеніп отыр?

Т.Омарбеков: Жетекші университеттің бірі – Қазақ ұлттық университетінде оқыту жүйесі дұрыс емес. Өзім тарих кафедрасының меңгерушісімін. Қарамағымда 33 маман бар. Қазір сағат жоқ, кредиттік жүйемен есептелінеді. Ал кейбіреулер мемлекеттік емтиханды бірінші курстан алып, үшінші курсқа қойғысы келеді. Осылай істеуге бола ма? Болмайды. Неге? Себебі, кредиттік жүйеде методикалық құрылым мүлдем өзгерген. Біздің кафедра оқытушылары он төрт факультеттің бірінші курстарына Қазақстан тарихынан дәріс береді. Бір бағдарламамен оқытады. Мәселе мынада. Мемлекеттік емтихан 155 кредитті құрайды дейді. Бұл деген алты профессордың штаты. Егер де мемлекеттік емтиханды үшінші курсқа қойса, кафедрадағы 6 профессор жұмыссыз қалады. Өйткені, мемлекеттік емтиханға кафедрадан төрт адам ғана қатысады. Қазақстан тарихын оқытуды үшінші курсқа көшірсе не болады? Онда бүкіл еліміздегі Қазақстан тарихы кафед­расы екі жылға жабылады. Екі жыл бойы әріптестерім отбасын қалай асырайды? Басқа кафедраларға жұмысқа ауысып кететіні сөзсіз. Үшінші курсқа барғанда Қазақстан тарихы қайта ашылғанда, оқытушыларды қайта жинай алмайсың. Өйткені Қазақстан тарихын мазақ қып, бір ашып, бір жапсақ, кім жұмыс істейді? Жабылған кафедраларды қалай ашамыз?

Екінші жағы – бүкіл білім беру жүйесі талқандалады. Ол үшін мемлекеттік стандартты өзгерту керек. Жұмыс жоспары, бағдарлама түгел өзгертілуі тиіс. Бұл тағы да қаптаған қағазға әкеледі. Біз тарихты не үшін оқытып жатқанымызды бәріміз білеміз. Өйткені халқымыз отар болған. Әлі күнге ұлы елдердің қыспағында тұрмыз. Ертең тарихты дұрыс оқытпасақ, жастарымызда отансүйгіштік қасиет болмайды. Бірінші курстан бастап тарихты оқыту арқылы сана-сезіміне ши жүгіртіп, отаншылдық рухын ояту керек. «Баланы жастан» демей ме? Бүйте берсек, 2 жылдан кейін басқа сала мамандары «Қазақстан тарихы керек емес» дейді. Бұл неге алып келеді? Қазақстан тарихы ғылымы талқандалады. Магистратура, аспирантура, докторантура жабылады. Онсыз да қазір білікті профессорлар жоқ. Енді бес жылдан кейін профессорды да әрең іздеп табасыз. Осындай жетіспеушілік жағдай туған кезде ғалымдарды сақтап қалу керек. Кафед­ра жабылғаннан кейін маман дайындау да тоқтайды ғой. Сол кезде Қазақстан тарихын зерттеу нағыз дағдарысқа ұшырауы мүмкін.

ОҚУЛЫҚ –

АДАМДАРДЫҢ ТАҒДЫРЫ

Д.Мыңжасарқызы: Талас аға, тарих оқулығында қазақ тегінің қалыптасу жолы мен ондағы ру-тайпалардың өмірі, тыныс-тіршілігі жан-жақты берілмеген дедіңіз. Біздің тарихта тарихи тұлғалардың да образы ашылмаған ғой. Тек өмірбаяндары қысқаша ғана беріледі.

Т.Омарбеков: Шежіре, ежелгі жазбаша, ауызша деректер, қазақ эпостары ұрпақтан-ұрпаққа ауызша жеткен. Диқанбай батыр деген атақты шежіреші болған. Ол бүкіл өмірдің шежіресін жатқа біліпті. Бір ғажабы, бұл бізге жетті ғой. Ол да жеке тарихи тұлға. Шежіре жеке тарихи тұлғалардан туады. Ал қазақ эпосын, батырлар туралы жырларды жыршылар неге жатқа айтты? Оны тыңдайтын қазақ деген халық бар. Ал бүгінгі оқушы оқулықтағы бар дүниені ертеңіне неге айтып бере алмайды? Біздің жазбаша, ауызша жазбаларда, халқымыздың қалыптасу тарихында жеке тарихи тұлғалар әрқашан шешуші рөл атқарған. Мысалы, Алаш қозғалысын Әлихан Бөкейхановсыз еске түсіруге бола ма? Қысқаша болса да, жарқын бейнесін ашатын мәлімет болу керек. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысындағы батырлардың аттарын айтып шығамыз да, олар туралы дерек жоқ. Оқулық – адамдардың тағдыры. Тарих не үшін қажет? Адамдар үшін қажет. Тарихта адамдар әңгіме болу керек. Ал бірақ біздің тарих оқулықтарда өнеркәсіптің дамуы, қой басы пәленбайға артты, тың игеру жері пәленбай гектарға ұлғайды деген көрсеткіш көп. Ал соны жасаған Хрущев пен Брежневтің жеке тұлғасын, жағымды және жағымсыз жағын ашу керек емес пе? Сонда оқушы оны тірі тарих ретінде қабылдайды. Қайраткердің, батырдың тағдыры әңгіме болмайынша, оқулық оңбайды. Қонаевтың кезеңін де цифрлармен толтырып тастағанбыз. Тіпті Кеңестік кезеңдегі еңбек ерлері – Жазылбек Қуанышбаев пен Ыбырай Жақаевтың толық бейнелері жоқ.

Сонау көне дәуірден бастап, түркі қағандары жайында қысқаша мәліметтер берілуі керек. Оқиға мен тарихи тұлға қатар жүруі қажет. Сонда ғана қызықты болады. Есте қалады. Білім және ғылым министрлігі қайда қарап отыр? Қасаң жазатын авторларды тартады да, оқулық жазудың қыр-сырын меңгергендерді жолатпайды. Тамыр-таныстық орын алған. Кейбір лауазымды кісілер қызмет бабын пайдаланып, басқаға оқулық жаздыртып, өзінің атын «мінгестіріп» қояды. Олардың ішінде ректорлар да бар. Содан кейін оқулық қалай түзеледі? Министрлік авторды таңдауға өте жауапкершілікпен қарау керек емес пе? Жазғандары, айтқандары елге тартымды адамдарды ғана оқулыққа тарту керек. Немесе мектептерде өз ісіне жан-тәнімен берілген тәжірибелі мұғалімдер бар. Тіптен анонимді түрде сұрастырса да, әдістемелік жағынан деңгейі жоғары тарихшы-ұстаздарды табуға болады.

М.Қойгелді: 11-сынып оқулығының Алаш қозғалысына байланысты тарауларын жаздым. Бөкейхановтың өмірбаянын бердік. Алаш партиясының бағдарламасы, қазақ зиялыларының қызметі берілді. Желтоқсан көтерілісіне де бір тарау енгіздік. 1986 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі деп жазып, Қайрат Рысқұлбековтің өмірбаянын бердік. Кенесары Қасымұлы, Сырым Датұлы, Саңырық батыр туралы деректер бар. Үш жүздің батырлары – ұлы жүзден Саңырық батыр, орта жүзден Бөгенбай батыр, кіші жүзден Тайлақ батыр туралы мәліметтер берілді. Бір өкініштісі, осы батырлардың өмірі, жеке тұлғалық сипаты жақсы зерттелмеген. Соған байланысты олардың өмірбаянын, қызметін беру қиындық туғызады. 11-сынып оқулығында бұрын қамтылмаған оқиғалар, сюжеттер қамтылды. Дегенмен әлі де бұл мәселені қайта қарап, пісіріп, жетілдіру керек. Оқулық жоқ деп айта беруге болмас. Құдайға шүкір, қазіргі сұранысты қанағаттандыратын «Қазақстан тарихы» оқулықтары бар. Бірақ тағы қайталап айтамын, бұл оқулықтарда методологиялық жағынан кемшіліктер бар. Бұл оқулықты жазған авторлардың ұстанымына, көзқарасына байланысты кеткен кемшілік. Оқулық жазуда сабақтастық болу керек. Біз оқулық жазатын батыл, жаңа буын авторларын тәрбиелеп, тартуымыз керек. Керек болса, ол авторларды даярлап алу қажет. Бұл қиын емес. Қысқа уақытта дайындауға болады. Әлемдік тәжірибені таныстырсақ, өздері-ақ жазып шығады.

Т.Омарбеков: Сабақтастық дегеннен шығады, тағы бір мәселе бар. 8-сыныпқа арналған тарих оқулығының авторы Ж.Қасымбаев қайтыс болғаннан кейін, «Мектеп» баспасы оқулықты жаңа заманға икемдеп, қайта толықтырып беруіме өтініш жасады. 40-50 беттей толықтыру жасадым. Ескірген, қасаң цифрлардың көбін шығарып тастадым. Жаңа заманға сай жандандырдым. Бірақ оған қосымша автор болуға құқым жоқ екен. «Неге?» десем, баспа: «Өйткені министрлікте автор ретінде Қасымбаев бекітіліп кеткен. Енді қосымша бұйрық шығара алмайды. Сондықтан кітаптың ішкі жағына ғылыми жағынан редакциялап, толықтырған Т.Омарбеков деп жазамыз» дейді. Осы оқулықты жөндеу үшін қаншама жұмыс істедім. Біздің кемшілігіміз – қолданыстағы оқулықты лақтырып тас­тап, жаңа оқулық жаздырамыз. Неге осы оқулықтың жақсы жерлерін қалдырып, жаңа авторлар қосымша автор ретінде жетілдіріп жазбайды? Бізде керісінше, жаңа авторларды тартқанда бұрынғы авторларды түгел сызып тастап, кітаптарын күресінге тастайды. Оларға «жаңа оқулық жаз» деп тапсырма береді. Бұл авторлар алдыңғы оқулықтағы жақсы жерлерін қабылдамауға тырысады. Міне бізде сабақтастық жоқ.

ЕЛ БАСШЫЛАРЫ ТАРИХТЫ ТЕРЕҢ БІЛУГЕ ТИІС

Д.Мыңжасарқызы: Сәуле апай, бағанадан бері тарихшы-ғалымдарды тыңдадыңыз. Тәжірибелі мұғалім ретінде оқулықтың бәрі көз алдыңызда. Қандай ой түйдіңіз?

С.Розакова: 5-сыныпты «Қазақстан тарихынан әңгімелер» оқулығымен оқытамыз. Бірақ бұл кеше ғана бастауыштан келген балаға ауыр. Оларға ұжымдастыру, Кеңес үкіметінің орнығуы туралы әңгіме айтамыз. Оны жоғары сыныпта да оқып үлгереді ғой. Баланың тарихқа деген қызығушылығын жоғалтып алмаймыз ба? Оқушының жас ерекшелігін неге ескермейміз? Меніңше, 5-сыныптың оқушысына шежірелерден, эпостық жырлардан үзінді берсе, қызықты болар еді. Ал 7-сыныпта Оғыз қағанаты туралы айтқанда «Оғызнама» дастанының аты ғана айтылады. Оның түп-төркіні неде жатыр, бұл қандай оқиғадан туындаған деген жайттар мүлдем жоқ. Халқымыздың, ата-бабамыздың өмірі, күресі, дәстүрі туралы неге бермейміз? 6-сыныптың «Ежелгі дүниежүзі тарихында» Үндістанның мәдениетіндегі Махабхарата мен Рамаяна арасындағы күрестерді жақсы берген. Бізге де неге «Оғызнама» туралы бермеске? Біз бағдарлама негізінде оқытсақ та, оқиғаны кеңейтіп беруге тырысамыз. Балаларға ұғынықты, жылдам қабылдау үшін сандарды айтудан қашамыз. Жалпы оқушылар тарихты ҰБТ-дан қалай өтемін деген қорқынышпен ғана оқиды. Яғни, еліміздің тарихы ретінде емес, ҰБТ жауабының жинағы ретінде қарайды. Патриоттыққа, ұлтжандылыққа отбасы болып қатысу керек.

К.Адырбекұлы: Тарихқа ғылым ретінде ғана емес, идеология ретінде қарау керек қой.

С. Розакова: Әрине, дұрыс айтасыз. Осы жерде бір сұрағым бар. Мәмбет аға, жаңа сіз жеңістерді ғана емес, жеңілістерді де жазу керек дедіңіз. Бізде жеңіліс көп болды. Кенесары Қасымұлы да, Исатай Тайманұлы көтерілісінің де соңы үлкен трагедияға айналды. Бірақ жеңілістерді ғана жазсақ, жас ұрпақты қалай тәрбиелейміз?

М.Қойгелді: Ең ауыр нәрсені берудің әдіс-тәсілдері бар. 5-сыныптың оқулығында ұжымдастыру туралы айтылады дедіңіз. Бұл үлкен мәселе. Оқулық жазу үшін алдымен бағдарлама дұрыс болуы керек. Бізде осы дұрыс емес. Сабақтастық мәселесі бағдарламада дұрыс жолға қойылмаған. Мысалы, 5-сынып оқушысы индустрияландыруды қалай меңгереді? Бұл күрделі процесс қой. Бәлкім 5-сыныпқа жас ерекшелігіне, қабылдау мүмкіндігіне сай материалдар беру керек шығар. Ұжымдастыру, мәдени революция туралы оқиғаларды жоғары сыныптарға, баланың пісіп жетілуіне байланысты шегеруге болмай ма?

Т.Омарбеков: Саяси реформаларды қабылдау үшін бала жетілу керек. Осы кезде кезең-кезеңімен қазақтың шығу тегіне, қалыптасуына байланысты әңгімелерді, аңыздарды беруге болады ғой. Кеңестік кезеңдегі тұлғалардың өзі қайшылық. Оны бесінші сынып оқушысы қалай сіңіреді? Мұндайды дүниетанымы, көзқарасы, саяси білімі қалыптасқан уақытта оқыту керек.

М.Қойгелді: Жоғары оқу орындарында Отан тарихы неге оқытылады? Оның себебі мынада. Ертең сол жоғары білім алып жатқан азаматтар басқарушы топқа кіреді. Елді басқаратын азаматтардың Отанға деген көзқарасы болуы керек. Оның өткен жолына, қуанышы мен қайғысына, жеңісі мен жеңілісіне, салт-дәстүріне байланыс­ты көзқарасы болуы керек. Өз Отанына деген көзқарасы ұстанымы жоқ адамды билікке жіберуге болмайды. Бұл – қылмыс. Өз елінің тарихын, жүріп өткен жолын білмеген адам халықты қалай басқара алады? Бұл – бір. Біздің мемлекет қалыптасу кезеңінде тұр. Оның басқарушылары патриоттық ұстанымдағы топ болуы керек. Ол өз халқының тілін, салт-дәстүрін, рухани әлемін, тарихын, халқының бүгінгі сұранысын білетін, бәріне жауап беретін тұлғалық сипаты бар адам болғаны дұрыс. «Жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқыту керек пе, жоқ па?» деген талқылау, пікірталас болмау керек. Қазір әлемде жер ресурстары үшін күрес басталды. Бұл қаласақ та, қаламасақ та, алдымызда тұрған мәселе. Халық саны өсіп жатыр. Жер ресурстарын дұрыс пайдалану мәселесі туындаған кезде, біз кімдерді даярлап жатырмыз? Бұл ұрпақтың интеллектуалдық деңгейі, көзқарастық ұстанымы қалай болу керек? Осының бәрі Отан тарихы арқылы жүзеге асады. Техниканы меңгерген маман болу ғана жеткіліксіз. Себебі, ол күрделі жағдайда мемлекеттік мәселені шешетін тұлға ғой. Сондықтан Отан тарихын оқыту жеңіл-желпі нәрсе емес.

Д.Мыңжасарқызы: Елбасы бір сөзінде оқулық жазу ісін, тіпті болмаса өзбек, қырғыз авторларын да тарту керек деп еді. Елбасы мұны бекер айтқан жоқ. Осы арқылы тарихшыларға ішкі наразылығын білдіргендей көрінді.

М.Қойгелді: Құдайға шүкір, Қазақстанда оқулықты қажетті деңгейде жа