«ӘУЕЗОВТIҢ БӨЛТIРIКТЕРI»
«ӘУЕЗОВТIҢ БӨЛТIРIКТЕРI»
Жалғасы. Басы өткен санда.
Мемлекеттiк сыйлықтың иегерi Оразбек Сәрсенбаев пен тiлшiмiз Көлбай Адырбекұлының сұхбаты
"…Қазақ әдебиетi мен өнерiнде де ұшырасатын кейбiр формалистiк үлгiлер Алматы қалалық интеллигенция активiнiң таяуда өткен жиналысында "Социалистiк Қазақстан", "Қазақ әдебиетi" газеттерiнiң беттерiнде басылған сын мақалаларда орынды атап көрсетiлдi. Мұның өзi әдебиет пен өнердiң партиялылығы туралы лениндiк принциптiң даналығын тағы да танытады". – Бұл сөздердi мен атақты сыншы Серiк Қирабаевтың "Қазақ әдебиетi" газетiнiң 1963 жылғы 1 февральдағы №5 санына жарияланған "Дәстүр мен жаңашылдық" атты мақаласынан алып отырмын. Бұдан әрi сыншы: "…Бiз үшiн, әсiресе, орыстың демократтық әдебиетiнiң классикалық үлгiлерi зор мектеп", – деп түйiндейдi. Иә, кезiнде патшаның цензурасынан қаймықпай орыстың таза көркем әдебиетiн жасауда жол көрсеткен сыншылар – Белинский мен Добролюбовтың құнды ойларының ықпалы зор болған. Сынның классикалық үлгiлерi сондай едi.Қирабаев ағамыз сол мақаласында тағы былай дейдi. "…Сынға ұшыраған жолдастардың басты қателiгi – жаңашылдықты тек өлең түрiмен байланысты деп түсiнуiнде. Сондықтан да олар он бiр буынды өлеңге шабуыл жасайды, Абай мен Сәкен өлеңдерiнiң түрiн жаңартып қолданудың өзiн олқысынады, сол арқылы түр кенделiгiнен құтыла қоямыз деу шалағай түсiнiк дейдi. Шынында, жаңашылдық түрден емес, мазмұннан басталады".
Ореке, сол кезде Абай мен Сәкеннiң он бiр буын өлеңге ендiрген жаңалықтарын сiздер шынымен-ақ олқы тұттыңыздар ма? – Әрине, жоқ. Әсiресе Абайды бiз ұстаз тұттық. Сұлтанмахмұтты, Махамбеттi үлгi, өнеге ретiнде дәрiптеп жаздық. Орыс ақындары Маяковскийге, Евтушенкоға елiктеген жас ақындарымыз да аз болған жоқ. Солардың iшiнде С. Баймолдин, Д.Досжанов, Ж.Қыдыров, тағы басқаларымыз бар едi. "…Ең басты мәселе – өлеңде ұйқас, iшкi ырғақ сақталуға тиiс. Ал, бiздiң кейбiр жастар ұйқасты бұзуды "жаңалық" деп санайды. О.Сәрсенбаевтың "1961 жыл" поэмасында мынандай бiр жолдар бар: – Әке, әке! Анау… анау… Жұлдыздардың иесi кiм? – Құдай болар, шырағым. – Әке деймiн, қарашы әне, Ай не деген әдемi! Ол бiздiкi шығар, ә? – Құдайдiкi, шырағым. – Қалай олай?! Жердiң мына Иесi де құдай ма? – Ақ адамдар, шырағым. – Әке, онда өзiмiздiң Конго өзенiнiң иесi кiм? – Ақ адамдар, шырағым – Өзiң еккен қанттың Иесi де солар ма? – Солар, солар… шырағым… – Әке, әке! Ал өзiңнiң иең кiм? – Тағдыр ит қой, шырағым. Африка шалы мен баласының арасындағы осы диалог, көркем еместiгi өз алдына, тiптi бұл өлең емес, бiр шамалас буыннан құралған жолдардың жиынтығы ғана. Мұнда ұйқас атымен жоқ. Шалдың "шырағым" деп келетiн бiрыңғай жауабы оған өлеңдiк тұтастық бере алмайды. Ал, ұйқассыз өлең жазуға болмайды, онымен жаңалық та жасай алмайсың" – дейдi сыншы. Ореке, өлең оқырмандар үшiн жазылады. Алайда оқырмандар талғамы сыншылардiкiндей өте жоғары емес. Сыншы Зейнолла Серiкқалиев 1961 жылғы "Ойсыз өлең жоқ" деген мақаласында ой айтылмаған өлеңдердi қатты сынаған. Сiздiң сыншы мысалға алған әлгi поэмаңыздың осы бiр үзiндiсiнде ой жоқ деп айту қиын. Әсiресе сол жылдардағы орта сауатты ауыл адамдарының әлемдiк жағдайға көзiн ашқанына ешкiмнiң де күмәнi бола қоймас. Мұндағы сiздiң жаңашылдығыңыз – түрiнде емес, мазмұнда секiлдi. Қазiргi ақындардың бiразы ұйқасқа емес, ойға құрап жазатын болып жүр. Мұны немен түсiндiрер едiңiз? Демек, поэма босқа жазылмағаны ғой. Сыншы ағамыздың "бұл өлең емес, бiр шамалас буыннан құралған жолдардың жиынтығы ғана" дегенi қатты айтқандық емес пе? – Менiңше, сыншының ол пiкiрлерiнде дұрыстық көп едi. Бiрақ бiз жастығымызға басып, мойындағымыз келмедi. "…Ж.Қыдыров "Түр туралы ойлансақ" деген мақаласында Ә.Тәжiбаевтың "Теңiзге тiлек" атты өлеңiн мысалға келтiредi. Бiрақ осы өлеңнiң түр жаңалығын онда буын санының бiркелкi сақталмауынан iздейдi. Рас, ақын бұл өлеңде тұтас бiр тектес буын санының мөлшерiн сақтай бермейдi. Алайда, өлеңнiң күшiн iшкi ырғақ, динамика, лептi интонация белгiлейдi. Осындай iзденулердiң бiрсыпыра үлгiлерi Ә.Тәжiбаеватың "Аралдар" кiтабына кiрген өлеңдерiнде бар. Бiрақ солардың бiрде-бiрiнде ақын дәстүрден тыс оғаштыққа бармайды. Әбдiлда Тәжiбаев қаламы ұшқыр, күштi ақын едi. Өлеңiн мазмұнына қарай он бiр буын үлгiсiнен шығып, неше түрге келтiрiп жазуға әбден машықтанған. Ж.Қыдыровтың осындай үлкен ақынның әлгi өлеңiндегi сондай жаңашыл тәсiлiн өзгелерге үлгi еткенi ме? – Жүсiп аға ақынның тәжiрибесiне сүйене отырып, өзiнiң творчестволық iзденiстерiн ақтап алмақ болған шығар. Бiрақ Әбекең тұтастай қарағанда, ол кезде "Әуезовтiң бөлтiрiктерiнiң" iзденiстерiн қолдамай, "Қазақ әдебиетi" газетi бетiнде қажеттi, қатал сынағаны белгiлi. Бiздiң буынды сынаушылар қатарында ол тұтастығы көрнектi ақындар Қ.Бекхожин, Х.Ерғалиевтер де болғанын архив қойнауларын ақтарып қарасаң, оңай iздеп табасың. – Ореке, 1963 жылдың 25 мартында Алматыда творчестволық интеллигенция активiнiң республикалық кеңесi болған екен. Кеңестi Қазақстан Компартиясы ОК бiрiншi хатшысы И.Ю.Юсупов ашып, ОК хатшысы Н.Жандiлдин баяндама жасапты. Ол "жаңашыл" жастарды сыпыра сынаған екен. Оқып көрейiк "…Соңғы уақытта Қазақстанның жас жазушыларының азаматтық шабыты жоқ шығармаларды жазып, баспадан шығара бастауы қатты алаңдатып отыр. Жастардың республикалық "Лениншiл жас" газетi шалағай, кейде тiптi қате шығармалардың авторларына өз бетiн еркiн беруде. Жас ақындар Ж.Қыдыров пен Т.Ысмайыловтың мақалалары қазақ поэзиясындағы формалистiк "тәжiрибелердi" ақтайтын өзiнше бiр "манифестер" болды. …Жас ақын Әбiш Кекiлбаев жақында Батыс Қазақстан өлкесiн аралап, одан қандай әсер алғанын жұртқа айтпақ болған. Оның "Лениншiл жаста" басылған өлеңдерiнен сарыуайым сарыны сезiледi. Жас ақын бұл өлкеде ерте замандағы төбелер мен молалардан басқа ештеңенi де көрмеген. …Жас ақын Оразбек Сәрсенбаевтың "1961 жыл" деген поэмасында оқушыға өмiрден зерiккен адамның бейнесi ұсынылады, оның өзiнiң тар шеңбердегi қара басының өлшемiнен басқа еш нәрседе iсi жоқ. Жүсiп Қыдыровтың "Күншуақ" деген өлеңi де осы поэмамен үндесiп жатыр. Бұл "Социалистiк Қазақстан" газетiнде мейлiнше дұрыс сыналды. …Жас әдебиет сыншысы Асқар Сүлейменовтың әрбiр мақаласында дерлiктей аға буын жазушылардың жетiстiктерiн есептен шығарып тастауға тырысқан ой айқын аңғарылып отырады. …Жас драматург Қалтай Мұхамеджановтың "Менiң дертiм" пьесасы әдiлеттi түрде сыналды. Ол жаңа пьесасында жiберiлген елеулi идеялық қателiктердi жолдастықпен сынағанды дұрыс түсiнетiн болады, және одан қажеттi қорытындылар шығарады деп күтуiмiз керек". Үлкен мiнберден айтылған бұл сындар басқа сыншыларға дакеңiнен жол ашыпты. – Сондай бiр уақытты бастан, өткергенбiз. – Ореке, осы республикалық кеңестен кейiн "Қазақ әдебиетi" газетiнiң 26 апрель күнгi №17 санында сыншы Баламер Сахариевтiң "Партиялық принциптi сын үшiн" деген көлемдi мақаласы жарияланған. Ол мақаласында Рамазан Тоқтаров пен Асқар Сүлейменовтiң жазушы Әбдiжәмiл Нұрпейiсовтың "Қан мен терiне", Әбiш Кекiлбаев пен Дүкенбай Досжановтың, ақын Жұмекен Нәжiмеденовтың өлеңдерiне, Төлеужан Ысмайыловтың "Заман мен өлең" толғау мақаласына өз бағасын бере келiп: "…Әрине, жаңа мазмұнды жаңаша жырлау үшiн жаңа түр iздеу орынды да, қажет те. Бiрақ, түрдi қажеттiлiк үшiн iздемей, әншейiн түр үшiн iздеу, сөз жоқ, түршiлдiк ауруына соқтыратыны даусыз. Сонымен бiрге бұл мақалада (М.Қаратаевтың "Жаңалық па, жаңа былық па?" мақаласын меңзеп отыр. А.К.) кейбiр кеудесiне нан пiскен өркөкiрек жастарды өзiнен өзгенi менсiнбеу сияқты жаман мiнезден сақтандыру да бар. Шынына келгенде, не мақаласының, не өлеңiнiң iшiне "осыны жұрт сирек оқиды-ау" деген екi-үш жазушының атын кiргiзiп, он сегiз мың ғаламның тiлiн бiлгендей сөйлейтiн жастар жоқ емес. Және қазақ әдебиетiне өнеге етiп ұсынған есiмдердiң iшiнде, неге екенi белгiсiз, бiздiң жастарымыздың аузына Пушкин мен Толстой немесе Горький мен Шолохов үлгiлерiнен бұрын Верхарн мен Бернс, Лорка мен Уйтмендер көбiрек түсе бередi", – деген екен. Ореке, сыншының "кеудесiне нан пiскен өркөкiрек" деп отырғаны "жаңашылдар", яғни сiздер емес пе? Аздап кекету, мұқату да бар сияқты. – Туасы Б.Сахариев ағамыз сауатсыз сыншы емес едi. Ол бiздерге жаман қарамайтын. Ауызекi әңгiмелерде бiздi үнемi мақтап, қолдап отыратын. Ал мына мақаласында бiздердi "батысшыл, жат пиғылдағы" жiгiттер деп айыптап отырғаны түсiнiктi. – Оразбек аға, содан кейiн "Социалистiк Қазақстан" газетiне Р.Бердiбаевтың "Жұлдыз" журналындағы көмескi көрiнiстер" атты сын мақаласы жарияланған. Оны "Қазақ әдебиетi" газетi 1963 жылғы 5 июльдегi санында көшiрiп басыпты. Сондағы Асқар Сүлейменовтың, Қалиқан Ысқақовтың және сiздiң аттарыңызға айтылған сындар есiңiзде ме? – Жалпы набойын бiлемiн. – Ендеше нақтылайық. "…"Жұлдыздың" биылғы төртiншi нөмерiнде А.Сүлейменовтың "Түр туралы бiрер сөз" деген мақаласы жарияланды. Түр мәселесiн сөз ету орынды. Бiрақ осы мақаладан оқушы ештеңе жарытып түсiне алмайды… Мақалада арғы-бергi дәуiрдiң Аристотель, Гомер, Эсхил, Еврипид сияқты жазушыларынан бастап, Шуман, Шопен, Гендель, Хемингуэй, Белльға дейiнгi шетел жазушылары мен композиторларының есiмдерi толғаусыз тiзiле берген. Мақаладағы қайшы, екi ұшты, тiптi кейде белгiлi қателерге апарып соғатын пiкiрлердiң көпшiлiгi соншалық, одан аяқ алып жүре алмайсыз. …Ал "Жұлдыздың" бесiншi нөмiрiнде Қ.Ысқақов "Елiктеу ме, жоқ мұқтаждық па?" деген мақалада А.Сүлейменовпен пiкiр жарыстырмақ ниетiн көздеген. Бiрақ жиырма сегiз ғасыр iшiндегi әдебиет мұның да құшағына сыймай, жас сыншы құрғақ дiлмарлыққа ойысып кеткен. Сонымен проза үшiн "мен" жақсы ма, "ол" жақсы ма деген таластың бiтетiн шегi көрiнбейдi. Мәселенi қоя бiлмеу, бос бiлермендiкке салыну деп осындайды айтады ғой. Ең өкiнiштiсi сол – Қ.Ысқақов пен А.Сүлейменов әлем әдебиетiн шарлап, ерте заманғы жазушылар творчествосын талғаусыз, үнемi аузынан тастамай елти әңгiмелейдi де, социалистiк реализм әдебиетiнiң атағы жер жүзiне мәлiм М.Горький, А.Толстой,А.Фадеев, Дм.Фурманов, М.Шолохов секiлдi өкiлдерiнiң даңқты дәстүрлерi жөнiнде ләм-мим демейдi. "Елiктеу ме, жоқ мұқтаждық па?" деген мақалада, бiздiңше екi ұшты тұжырымдар көп. Мысалы, ол бiздiң әдебиетiмiзге мынандай сипаттама бермек болған: "Қайткенмен де бұл жиырмасыншы ғасыр. Жиырмасыншы ғасырдың әдебиетi ғой" (104-бет). Одан әрi қарай автор "…туысқан халықтар әдебиетiне, онан қала бердi шетел әдебиетiне көз тiксек, бәрi-бәрi ұлы қияға андыздап тартып келедi" дейдi.(105-бет). "Шынында осылай ма? Жоқ. Буржуазиялық әдебиет пен өнердiң неше түрлi күйзелiстерге ұшырап, әсiресе абстракционизм мен формализмнiң жексұрын көрiнiстерiне белшесiнен батып отырғанын кiм бiлмейдi?! Бiздiң социалистiк әдебиетiмiздi буржуазиялық әдебиеттерге қосып жiберiп, "жиырмасыншы ғасыдың әдебиетi" деп сөйлеуге "Жұлдыздың" неге құштар екенiне таң қаласың. …Автордың ойынша қазiргi проза – "…бұрынғының белi көтермей қалдырып кеткен талай жүгiн арқалап алпысыншы жылдардың иығына" алып шығыпты. ("Жұлдыз" №5, 104-бет). Осы "кереметтi" бiлмей, бағаламай жүрсiңдер деп аға сыншыларды сөгедi. Қысқасы, ол жастар творчествосына азды-көптi сын айтқанның бәрiне сес көрсетедi. Ал жастар прозасында идеялық-көркемдiк жағынан халыққа сүйiктi, мәндi шығарма көптен туған болса, оны Қ.Ысқақов неге атамаған? …Ал О.Сәрсенбаев "Сын түзелмей, мiн түзелмес" деген мақаласында ("Жұлдыз" №4) бiр жазушыны бiр жазушыға көпе-көрiнеу қарсы қойған. "…Махамбет реализмiнiң Абай реализмiнен салмақтырақ жағы бар", "Орыс реализмiнiң атасы Пушкин десек те, Некрасов одан көп iлгерi кеткен жоқ па?" (136-бет) дейдi ол. Автордың "…iздену атаулыдан, оның iшiнде түрлiк байқаулардан (әсiресе, қазақтың жас поэзиясы үшiн) ат-тонды ала қашуға болмайды". (138-бет) деуi дәлелсiз. Өйткенi "түрлiк" байқаулардан ат-тонды ала қашып, оған тыйым салып отырған да ешкiм жоқ. Егер "Жұлдыз" журналының ондай дәлелi болса, оны ашып айтуы керек қой. Бiз творчестволық iзденудi барынша қолдаймыз. Бiрақ ол формалистiк жаттығуға, абстракционистiк шатпаққа айналмайтын болсын деймiз" деп жазыпты. Сол кезде сiздер осындай сындарды қалай қабылдадыңыздар? – Сыншылар ол кезде бiздiң шығармаларымызға советтiк қызыл саясат, социалистiк реализм тұрғысынан қарады емес пе? Сол уақыттағы партиялық талапты қолдап сөйледi. Алайда сыншылар ескермеген бiр жай – кемеңгер Әуезовтен дәрiс алған бiздiң ұрпақтың оқуға, бiлiмге деген құштарлығы, iшкi қуат-қарымы бар едi. Бiз ұлттық әдебиетiмiздiң озық туындыларын сондай-ақ, әлгi аттары аталған орыс классиктерiнiң шығармаларын университеттiң алғашқы курстарында-ақ оқып, үйренуге ұмтылдық. Алайда бiздiң бiлуге деген құмарлығымыз солармен шектелiп қалған жоқ. Орыс тiлiне аударылған әлемдiк әдебиетке де ден қойдық. Iшкi ынтамыз солардың қыры мен сырына үңiлуге, қазақ, орыс әдебиеттерiмен салыстыруға жетеледi. Бұл психологиялық заңдылық та. Жас кезiнде адам бәрiн де бiлгiсi келiп тұрмай ма? Туған әдебиеттi өзге әлем әдебиеттерiмен салыстырып оқу ой-өрiсiмiздi дамытты. Мезгiлiнен бұрын "жаңашылдыққа" ұмтылғанымыз да содан болар. Социалистiк реализм аясында тоқырап қалмай, бiр серпiлiс жасағымыз келгенi өтiрiк емес. Өкiнiшке орай, бiздiң жас қанат қақты шығармаларымыз саясат билеген сынға ұрынды. Бiздiң iзденiстерiмiздi формалистiк, абстракционистiк шатпақ дегендерi жанымызды ауыртқаны рас. Асқар Сүлейменовтың ақтармаған кiтабы жоқ едi. Содан да оның бiлiм-бiлiктiлiгi телегей теңiз болды. Әбiш Кекiлбаев пен Қалиқан Ысқақов та әлемдiк әдебиетпен мейлiнше сусындаған жiгiттер едi. Олар соның арқасында кейiн қаншама тамаша туындыларын өмiрге әкелдi. Бiр емес, бiрнеше рет жөн-жосықсыз сыналған жастың көңiл күйi қандай болады? Жастық шақ соның бәрiне үн-түнсiз көне бередi деп ойлайсың ба? Шыдамның да шегi бар. Жүйкеңе жүк түскенде, күйiнiштен ашуға бой алдырып, ағаттық iске қалай барғаныңды бiлмей қалады екенсiң. Әлдекiмдерде өшi кеткен жандай аласұрып жүрiп, әлдебiр жанашырымның ықпалымен "Жұлдыз" журналына мен де ет қызулықпен "Сын түзелмей, мiн түзелмейдi" деген мақала жаздым. Сол мақаламда университетте дәрiс оқитын белгiлi ғалым, профессор Е.Ысмайловтың бiр кiтабын түкке тұрғысыз етiп сынадым. Шынын айтсам, бұл атүстi, бiржақты жазылған әдiлетсiз сын едi. Бұл жағдайымды мүлдем қиындатып жiбердi. Н.Жандiлдиннiң үлкен жиналыста айтқан сыны анау. Профессор Б.Шалабаев "тәртiбiң нашар" деп емтихан алудан бас тартты. Стипендиядан қағылдым. Тiптен оқудан шығып кету қауiпi төндi. Ұстазым профессор Бейсембай Кенжебаев жанашырлық танытып, қол ұшын бермегенде басым салбырап, ауылға қайтар ма едiм, кiм бiлсiн? – Рахманқұл Бердiбаевтан соң арада бiр апта өткенде "Казақ әдебиетi" газетiнiң 1963 жылғы 7 июльдегi санына Әбiлда Тәжiбаевтың "Әр сөздiң сұрауы бар" атты сын мақаласы жарық көрген. Мынау содан үзiндiлер. "…Ж.Қыдыров, А.Сүлейменов, С.Асанов, Қ.Ысқақов, Ә.Кекiлбаев сияқты жас әдебиетшiлердiң формалистiк жаттығулары, бұлардың "бұзып-жарып жаңа жол салуға" тырысқан әсiрелеулерi байыпты, мағыналы сынға ұшырады. Бiрақ республикалық жастар газетi "Лениншiл жастың" осындай зиянды жаттығуға өз бетiнен орын беруi, әттегене, өте өкiнiштi болды. Әсiресе, жас ақын Оразбек Сәрсенбаевтың "1961 жыл" деген поэмасы формализмге, бисаясаттыққа ұшыраған поэма болып шықты. Бұл поэманың қаһарманы – жатып iшер жалқау жас әйтеуiр бiр ғайыптан қанатты машинаға мiнiп алады, сол әуе кемесiнiң үстiнде отырып, ол бүкiл жер жүзiн, 1961 жылы болған оқиғаларды шолиды. Ақын "пайғамбарлар" отаны деп Азияны жақын тартады. Лумумбаны өлтiрттiң деп Африканы кiнәлайды. Гитлердi туғыздың деп Европаны айыптайды. Ал шынында Лумумбаны өлтiрген Гитлердi мадақтап шығарған империализм туралы автор бiр ауыз сөз айтпайды. Поэмада бұдан басқа да саяси қателер, шындықты бұрмалаған кемшiлiктер өте көп. Оның жазылу түрiнiң өзi масқара өрескел, ақын өлең ырғағы, сөз жүйесi, ұйқас дегендi мүлде керек қылмайды. Тағы бiр ғажабы – осындай жарымжан поэманы жақтаушылар табылды, олар мұның керексiздiгiн, зияндылығын әлi мойындаған да жоқ", – деп жазған екен. Жүрекке салмақ салар ауыр сын. Иә, көз майыңды тауысып, сарыала таңға дейiн сарылып отырып жазған поэмаңды жиналыс сайын сыншылар көпшiлiктiң алдында төпелеп таяқтап, жоққа шығарып жатса, ет пен сүйектен жаралған жан қалай шыдас берсiн? Шаршы топтың алдында сынау бар да оны баспасөз арқылы миллиондарға жеткiзу бар. Соңғысының салмағы мүлдем ауыр. Әдiлiн айтсаң кейiнгi ұрпақтың құптары, бұра тартсаң даттары хақ. Мұндайда Әуезовтей арына жүгiнген жан ғана ақиқаттан айнымас. Оразбек аға, Тәжiбаев поэмаңызды жақтаушылар табылды дептi. Олар кiмдер едi? – Менi жақтаушылар өзiмнiң "жаңашылдарым". Дегенмен поэмаға әдiл бағасын берген аға буын жазушылар да болды. Солардың бiрi Тахауи Ахтанов. 1963 жылы февраль айының орта шенiнде Жазушылар одағында "Дәстүр мен жаңашылдық туралы" кеңес өттi. Ол кезде одақты Ғабиден Мұстафин басқаратын. Кеңестiң жұмысын Әбдiлда Тәжiбаев жүргiздi. Мұхаметжан Қаратаев "Поэзиядағы дәстүр мен жаңашылдық" деп аталған баяндама жасады. Бiзге, яғни "жаңашылдарға" тағы да атан түйеге жүк болатындай ащы, ауыр сындар айтылды. Сол аз болғандай, жарыссөздерге шыққан ақын Қалижан Бекхожин: "Кейбiр жас ақындарымыз талантты бола тұрып, сол талантты дұрыс пайдалана алмайтыны да бар. Мысалы, О.Сәрсенбаев жақсы ақын, үмiттендiретiн ақын. Бiрақ оның жақсы талантын жалған түрге негiздегiсi келетiнi қынжылтады" дегенi есiмде. Мiнберге Ахтанов көтерiлген кезде жұрт сiлтiдей тына қалды. Ол Қаратаев сынаған "Күншуақ" деген өлеңдi өз басының қатты ұнататынын, О.Сәрсенбаевтың "1961 жыл" атты поэмасында да жақсы жерлер көп екенiн айта келiп: "Мен бұл жiгiттiң жаңа формасын қуаттаймын, қостаймын. Рас поэмада Мұхтар Әуезовтi бiраз мақтаған. Ондай тұлғаны дәрiптемегенде кiмдi мақтаймыз? Оның несi айып? Поэмадан мен көрмеген саяси қатенi сiздер қайдан көрдiңiздер? Жоқ жерден жау көргендей атойлап шыға келгендерiңiз қалай? дей келiп, сөз соңында – Қорыта айтқанда, жастардың iзденуiн құттықтау керек. Жаңа нәрсенiң бiрден құлаққа жаға қоюы қиын. Оны халыққа, құлаққа сiңiру үшiн көркемдеп оқу ұйымдастыру жөн", – деген ұсыныс айтыпты. – Ореке, Ахтановтың бұл сөздерiн газеттен оқыдым. Әбдiлда Тәжiбаев мақаласында: "…Егер қазақ әдебиетiнiң құбылыстарына осы тұрғыдан қарайтын болсақ, кәсiпқой дүмбiлездiк пен натурализмнiң тигiзетiн зияны формализмнен бiр де кем емес екенiн кәмiл мойындау керек", – дей келiп, "жаңашылдар" – Әбiш Кекiлбаевты, Асқар Сүлейменовтi, Қалиқан Ысқақовты да сынынан тысқары қалдырмаған. "Жұлдыз" журналын, "Қазақ әдебиетi" мен "Лениншiл жас" газеттерiн де сын қамшысымен осып өтiптi. "…Бұдан бiраз бұрын Ә.Кекiлбаевтың "Қара талқан" деген өлеңi жарияланды. Өлең қара талқанды жырлай отырып, балалардың көзiнен бiр-бiр ұшқан ақ дастарқан, ақ нан, неше түрлi тәттi конфеттi жоқтайды. Халықты ақ наннан айырған соғысты айыптайды. Өлеңнiң өне бойында ақ пен қара осылай жарысады да отырады. Ақын аяғында бiздi алға сүйреп келе жатқан әлi баяғы қара нар дейдi. Сонда бiздiң фашизмдi жеңiп шыққанымыз қайда қалмақшы, коммунистiк қоғам жасау жолында совет халқының соғыстан соң қолы жеткен таң-тамаша табыстары қайда болмақшы?! Бұл өлең – адал-арамына, оң-терiсiнен қарамастан, әйтеуiр соғыс атаулының бәрiне пацифистiк сарында қарсы болған, жөн-жосығы жоқ өлең. Тағы автордың Хиросимаға тасталған американ атом бомбасын жасаушылардың бiрi туралы – "Оппенгеймер" деген өлеңi де осындай. ("Жұлдыз" журналы, №3). …Осындай уақытта Қазақстан Жазушылар одағының органы "Жұлдыз" журналының бiрқатар маңызды мәселелер жөнiнде ұстап отырған бағыты таңқаларлық. Журналдың өткен жарты жылдағы барлық номерi бiздiң алдымызда жатыр. Мұнда партия мен үкiмет басшыларының кездесуiне арналған басмақала да жоқ, партиямыздың қозғап отырған мәселесi – формализм мен абстракционизмге қарсы, совет әдебиетiнiң партиялық, халықтық болуы үшiн күресу мiндеттерiне арналған теориялық мақала да жоқ. Ол түгiл, тiптi өнер одақтарында жүргiзiлiп жатқан iстер жайында хабар да жоқ. Мұның орнына ай сайын әдеби сын бөлiмiнде ылғи бiр нәрсiз нашарқолды, формалистiк мақаласымақ басумен отырған. …Мәселен, "Түр туралы бiрер сөз" деген мақаласында жас сыншы А.Сүлейменов тап тартысын бүлiк тудырған алма деп атайды. Көне Грециядағы құл иелену құрылысын ұлт-ұлттың арасында, ұлт iшiндегi әлеуметтiк күштердiң арасында қайшылық болмаған бiрыңғай қоғам деп сыпаттайды. Тағы осы мақалада "адамның сана-сезiмi тiке, көлденең және тереңге дамиды" деген өрескел пiкiр бар. Сiрә, ақын А.Вознесенскийдiң "теориясымақ" ақыл сөздерi бiздiң жас сыншының да көкейiнен кетпей жүрсе керек. …Сыншы Қ.Ысқақов "Елiктеу ме, жоқ мұқтаждық па?" деген мақаласында ХХ ғасырдағы дүние әдебиетiн тұтас бiр-ақ ағым деп қарайды, ал адам баласы өнерiнiң дамуындағы жаңа құбылыс, жаңа саты болып табылатын социалистiк реализм әдебиетiн одан ешбiр бөлмейдi. Бiр қызық нәрсе – өздерiнiң сын мақалаларында ескi заманның жазушыларын Гомерден берi қарай тiзбектеп санағанда, Қ.Ысқақов та, А.Сүлейменов те дәнiге баян етедi; ал социалистiк реализм әдебиетiнiң асқан шеберлерi – Максим Горькийдi, Алексей Толстойды, Александр Фадеевты, Михаил Шолоховты атауға тiптi ауыздары бармайды. …Өз сынының жауынгерлiк үнiн "Қазақ әдебиетi" газетi де бәсеңсiтiп алды. Бiр кезде формалистердi бетiнен қақпай, кең орын берген "Лениншiл жас" газетi кейбiр жас жазушылардың шығармасындағы терiс пiкiрлер жөнiнде әлi де бой көрсетпей келедi. …Бiздiң жазушылар ұйымының кейбiр басшылары қателескен ақындар мен сыншылардың жастығына кешiрiм жасайтын әдетiн қоюға тиiс. Никита Сергеевич Хрущев айтқандай, идеология мәселесi ойыншық емес, мұнда ешбiр кешiрiм жасауға болмайды". – Ореке, мен әдебиет сыншысы емеспiн. Дегенмен әдiл айтылған сынды құптайтыным рас. Ал, Кекiлбаевтың "Қара талқанына" айтылған мына сын қаншама рет қайталап оқысам да құлағыма кiрмей-ақ қойды. Халыққа, оның болашағы балаларға қасiрет әкелетiн қанды соғысқа кiм қарсы емес?! Сiздiңше қалай, сыншының "Тырнақ астынан кiр iздеген" сыңайы аңғарылмай ма? Сүлейменовтiң аталмыш мақаласына айтылған сынға қалай қарайсыз? Оның әлгi пiкiрi шынымен-ақ соншалық өрескел ме? Ысқақов жоғарыдағы мақалалсында социалистiк реализм әдебиетiн дүние әдебиетiнен бөлмей, дараламай бiр-ақ ағымға санапты. Неге? Соцреализмнен шынайы әдебиет тумайтынын сол кезде-ақ бiлген бе? Сыншының айтуына қарағанда, "Жұлдыз" журналы формализм мен абстракционизмге қарсы күреспейдi және "Қазақ әдебиетi" мен "Лениншiл жас" газеттерi жас жазушылардың шығармаларындағы терiс пiкiрлерге тойтарыс бермейдi екен. Бұл не сонда, аталмыш басылымдардың әлсiздiгi ме? Үлкен ақын қызыл идеологияны алға тарта отырып, жазтайым жаза басқан жас ақын-жазушыларға ешбiр кешiрiм жасауға болмайды деген. Тым қатты айтып отырған жоқ па? Жастарды қорқытып, үркiтiп елуiншi жылдың қуғын-сүргiнiн естерiне салғаны ма, қалай? – Көлбай батыр, байқайсың ба, сен өзiң қойған сұрақтарыңа өзiң жауап берiп отырсың ғой. Ол заманда өнер тануда, әдебиет тануда тұрпайы социология деген ағым болды емес пе? Ол дегенiңiз – дүниеге келген әрбiр шығармаға шын идеялық, көркемдiк тұрғыдан емес, таза саясат, идеологиялық тұрғыдан қарап, баға беру әдiсi едi. Егер сол тұстағы билiк белгiлеп берген сара жолдан шықпасаң, сол сара жолды ғана мадақтап, насихаттаудан танбасаң, сен қоғамға ең керектi, ең керемет тұлғасың. Ондайда атақ та, абырой да сенiкi. Ал өмiр шындығына үңiлiп, бiрдеңе айтпақ болсаң, сынай бастасаң, ең сүйкiмсiз, ең жарамсыз жазушылардың қатарына апарып қосып жiберетiн. Сондықтан кейiн бiздер шындықты бүркемелеп жазуға үйрене бастадық емес пе? Жалпы сол алпысыншы жылдардағы әдеби айтыстардың бiзге зияны тиген жоқ. Өсуiмiзге, өркендеуiмiзге, түсiнiгiмiздiң молаюына жәрдемдестi. – Аға буын өкiлдерi ара түспегенде, атақты сыншылардың ауыр соққылары "жаңашылдарды" жасытып тастауы мүмкiн болған екен-ау. – Бiр жолы бiз Тахауи ағамызға сәлем бермекшi болып, таудағы саяжайына бардық. Жылы шыраймен қарсы алды. Әдебиет жөнiнде бiраз әңгiме айтылды. Қоштасар сәтте ол: "Әй, жiгiттер, бiз сендердiң ұлтқа, оның әдебиетiне адал екендерiңдi бiлемiз. Сондықтан да қолымыздан келгенiнше қорғаймыз. Бiрақ сендер байқаңдар. Ойнақтап жүрiп от басып қалуларың әбден мүмкiн. Сендер отыз жетiнiң репрессиясын, елудiң қуған-сүргiнiн көрген жоқсыңдар. Көргендердiң қасiретiн ұмытуға әлi-әзiр ертерек. Өйткенi заманның бетi қатты, идеология иiлiп тұрғандарыңда қалайды. Сондықтан бәрiнен де қорғана бiлулерiң керек", – дедi: Бiз "Қалайша?" – деймiз аңтарылып. Сонда Ахтановтың: "Қазiр халықтың әл-ауқаты көтерiлiп келедi. Соны компартияның жақсы iстерiне телiп, аракiдiк мақтап жазып қойғандарың жөн", – дегенi бар. Тахаңның бiзге шын жаны ашымаса, осындай кеңес берер ме едi. Одан кейiн менiң "Социалистiк Қазақстан" газетiнде "Менiң ұлы партиям" және "Жұлдыз" журналында "Уақыт" атты одаларым жарық көрдi. Басқалардың да осындай шығармалары жариялана бастаған. – ҚазМУ-дiң Мұхтар Әуезов атындағы әдебиет үйiрмесiне белгiлi ақын-жазушыларды шақырып, әдеби-мәдени кештер өткiзiп тұрған көрiнесiздер ғой? – Иә, ондай кештер жиi болатын. Кейде үлкен ақын-жазушылар бiзге өлеңдерiн талқылауға алып келетiн. – Атап айтқанда кiмдер? – Бiздi "Әуезовтiң бөлтiрiктерi" деп атаған Сәбит Мұқановтың өзi бiр жолы үйiрменiң есiгiн ашты. "Әй, балдар, мен сендерге "Жұпархан" деп аталатын поэма алып келдiм. Оқып шығып, пiкiрлерiңдi айтыңдар", – дедi де, көлемдi дүниесiн бiзге қалдырды. Поэманы бiрiмiз ырғақпен оқып, басқаларымыз мұқият тыңдадық. Мазмұны ұйғыр халқының күрескер қызы Жұпархан туралы екен. Бiзге жазылуы аса ұнаған жоқ. Оның үстiне: "Бұл поэманы Жазушылар одағының әдеби секциясы талдау керек қой. Сәбең неге бiзге әкелдi?" – дегендер де болды. "Қой, Камал Смайыловқа барып, кеңесiп көрейiк" деген тоқтамға келдiк. Смайылов сол кезде Қазақстан ЛКСМ ОК-де хатшылық қызмет iстейтiн. Ол кiсi мән-жайға қанығып: "Оразбек Сәрсенбаевтың "1961 жыл" поэмасын осындағы бюрода талқыладық. Ал Сәбит Мұқановтың шығармасын ше? Университетте талқылаған қалай болады, жiгiттер? Сәбең үлкен жазушымыз. Сондықтан поэмасын комсомолдың әдеби кеңесiне салғанымыз жөн", – дедi. Жаздың ыстық күнi едi. Сәбең үстiне жеңi шолақ ақ көйлек киiп келдi.Мол денесiмен төр жақтағы үстел басына жайғасқан соң, алдына шәйнекпен шай қойылды. Пәпкiсiнен қалам қағазын шығарды. Поэмасын "Әуезовтың бөлтiрiктерi" Асқар Сүлейменов, Әбiш Кекiлбаев, Төкен Ибрагимов бәрiмiз талдауға кiрiстiк. Бiрiмiзден соң бiрiмiз орнымыздан тұрып, сынағанның көкесi осылай болады деп поэманы жүндей түтпесiмiз бар ма? Асқар: "Сұлушаштағы" стилдiк шеберлiк қайда, Сәбе?" – десе, Әбiш: "Сұлушашатағы" көркемдiк қайда, Сәбе?" – дейдi. Төкен: "Сұлушаштағы" тереңдiк қайда, Сәбе?" – десе, мен "Сұлушашатағы" ой тереңдiгi қайда, Сәбе?" – деп әй бiр сынды оңды-солды сiлтедiк-ай!" дейсiз. Сәбең үн-түнсiз тыңдап отырды. Жәй тыңдап отырған жоқ, кеседегi буы бұрқыраған шайдан ауық-ауық ұрттап қойып, бiз айтқан пiкiрлердi қағазына жазумен болды. Өңiнен не ашуланғаны, не мысқылдағаны бiлiнбейдi. Қазiр бiреудi бiреу солай сынап көрсiншi, қолында өлуге бар. Ал Сәбең сабыр сақтады. Бiз айтарымызды айтып, айызымызды қандырып болған соң, Сәбеңнiң өзi сөз алды. "Әй, жiгiттер, айтқан сындарыңды түп-түгел жазып алдым. Көңiлге қонғанын қайта қараймын. Қонбағаны да бар.Бiздiң қазақтың "Кәрi орыс қартайғанда мұсылман болмас" деген мақалы бар ғой. Сендер Сәбит Мұқанов жетпiске жақындағанда Иса Байзақовтай төгiлтiп тұрған ақын болады деп жүрсiңдер ме? Баяғы "Сұлушашты" жазған кездегi жас қайда қазiр? Ал мына поэмамды мен сендерге мақтату үшiн алып келгенiм жоқ. Жазушылар одағында талқылатсам, мақтаудан кенде болмасымды да бiлемiн. Мен сендерге осындай сын пiкiрлерiңдi естиiн деп әдейi әкелдiм" – дедi. Сәбеңнiң осы бiр ағынан жарылған сөздерi бiздi бей-жай қалдырған жоқ. Былай шыққан соң "Артымызға қарамай Сәбеңдей алыпты сынағанымыз ұят болды-ау", – десiп өзiмiзден-өзiмiз қарадай қысылдық. Дегенмен содан бастап бiраз қабырағалы ақындар ҚазМУ-дегi бiздiң үйiрмеге өз туындыларын әкеп, талдатып жүрдi. – Солардың бәрi бiрдей Сәбеңдей сабырлы болды ма? – Бәрi дей алмаймын. Әлi есiмде. Ақын Хамит Ерғалиев дастан жазған екен. Қалай аталғаны қазiр есiмде жоқ. Дастанның қолжазбасын бiраз сынап едiк, ағамыз асау аттай ер-тоқымын бауырына алып тулап, жатып кеп ашуланғаны. Орнынан ыршып тұрып: "Өй, сендердiң сөздерiң бар болсын", – деп есiктi сыртынан тарс жапты. Ал ақын Iзтай Мәмбетов сынымыздың көбiсiмен келiстi. Әбдiлда Тәжiбаев та үйiрмеге өлеңдерiн әкеп, оқып бердi. Пiкiрлерiмiздi тыңдап алып; "Мен өлең жазып отырғанда, ойымда үнемi сендер тұрасыңдар", – деген едi. – Демек, олардың "Әуезовтiң бөлтiрiктерiн" iштей мойындағаны ғой. – Бәлкiм, солай да шығар. – Марқұм Қалтай Мұхамеджанның "Бiз перiште емеспiз" дегенi бар. Сiз қалай ойлайсыз? – Қалтай ағынан жарылған. Бiз де перiште емеспiз. ҚазМУ-де оқып жүргенiмiзде үлкен қабырға газетi болатын. Ұмытпасам, "Жас қалам" аталатын. Сол газетке "жаңашылдар" иелiк еттiк. Тiптен "Жетi муза" клубы да бiздiң ықпалымызда болды. Сол уақытта республикада қазiргiдей емес, санаулы мерзiмдiк басылымдар бар едi ғой. Жастардың жазғандарын толық жарыққа шығаруға мүмкiншiлiктерi жоқ. Көрiне алмай жүргендер өлең, әңгiмелерiн бiзге "Жас қаламға" әкеледi. Кiмнiң туындысын беремiз бiздiң еркiмiзде. Қалағанымызды басып, қаламағанымызды жақсы туынды болса да, ысырып қоятын едiк. Сосын деканға солар шағымданбағанда, кiмдер шағымданады? Қазiр ойлап отырсам, сол кездегi бiздiң бұнымыз жәй балалық-шалалық екен ғой. – Жоғарыда айтылған сындардың "жаңашылдарға" және жеке өзiңiздiң тағдырыңызға тигiзген кесiрi, не кедергiсi болды ма? – Кезектi бiр демалысымда ауылға барған едiм. Шешем: "Шырағым, радиодан жуырда сен туралы айтты. Фәрмәлис дей ме, әбстрәксионис дей ме, Оразбек Сәрсенбаев үлкен жиналыста өзiне айтылған бiреудiң сынын мойындамай, қолын бiр сiлтеп шығып кеттi дедi. Неге сабыр сақтамадың, шырағым?" – дедi ренжiп. Апама ондай дөрекiлiк көрсетпегенiмдi қанша айтсам да, сенген ыңғай танытпады. Менiң ақталма сөзiмнен гөрi апама радио өтiмдiрек екен. Тап осыған ұқсас жағдайды Қалихан Ысқақ та басынан кешiрген көрiнедi. Газеттердегi сындардан кейiн Шиелiдегi бiреулер қатты шошынып қалыпты. Университеттi бiтiрiп барсам, маған "формалист", "абстракционист", "түршiл" деп, тiптен буржуазиялық идеология бағытындағы адам ретiнде жаныма жоламайтындар табылды. Екi жарым ай жұмыс таппай сандалдым. Қай мекемеге барсам да басшылары қырын қарамасы бар ма? Аудандық оқу бөлiмi мектептердiң маңына жолатқысы келмейдi. Ақыр болмаған соң Камал Смайылов арқылы Қазақстан ЛКСМ ОК бiрiншi хатшысы Өзбекәлi Жәнiбековке шықтым. Сол кiсiнiң пәрменiмен ғана орта мектепке орыс тiлi пәнiнен сабақ беретiн мұғалiм болып әзер орналастым емес пе? – Сiздi сол кезде газеттерде сынаған сыншыларға әлi де өкпеңiз бар ма? – Ешқайсысына да өкпем жоқ. Рас, кезiнде әрқалай көңiл күй мен жағдайлар болды. Алайда уақыт емшi емес пе? Есейе келе бәрiне де түсiнiстiкпен қарадық. Қаратаевпен, Тәжiбаевпен, Сахариевпен ағалы-iнiдей сыйласып кеттiм. Қирабаевпен, Бердiбаевпен қашанда де сәлемiм түзу. Бүгiнде менде бар болғаны ескiлiктi естелiк қана. – Ореке, сол алпысыншы жылдар бүгiндерi қазақ әдебиетiнiң "Алтын ғасыры" деп аталынып жүр ғой. – 1964 жылы республика басшылығына Дiнмұхамед Қонаев келдi. Ол елдiң экономикасымен қатар, әдебиетi мен мәдениетiн көтеруге күш салды. Әсiресе ақын-жазушылардың жағдайына, кiтаптарының басылуына баса назар аударды. Жазушылар одағының съездерiне өзi қатысып, пленумдары мен кеңестерiне ОК-тен хатшыларын жiберiп отырды. Одақ басқармасы төрағасын ауық-ауық арнайы қабылдап, жазушылар қажетiн сұрап, дер кезiнде қол ұшын бердi. Ақын-жазушыларға жыл сайын пәтерлер бөлгiзiп, үлкен жазушылардан босағандарын әрдайым өздерiнде қалдырды. Оларға тау бөктерiнен саяжай бергiзiп, шығармашылық үй салғызған. Кiтаптарының тиражы 60 мыңнан 100 мыңға дейiн көтерiлiп, қаламақылары барынша өстi. Суретшiлер және композиторлар одағына iстеген жақсылықтары қаншама жалпы өнер адамдарының еңбегiн жандырып, абырой-атақтан кенде еткен жоқ. Елдегi ең ауқатты адамдар ақын-жазушылар болды. Баспа өнiмдерiнен өкiметке көп пайда түстi. Осы игiлiктi ерен iстердi көрiп жүрiп, Дiнмұхамед Қонаевтың шығармашылық қауымға жасаған қамқорлығын ашып айтпасақ, кiсiлiгiмiзге, азаматтығымызға сын және оған қиянат болар едi. – Ореке, сiздер әдебиетке келген алпысыншы жылдардың басындағы оқиғалар ендi, мiне, әдебиет тарихына айналып отыр. Ал тарихты кейiнгi ұрпақ бiлуi керек. Соған байланысты "Қазақ әдебиетi" газетiне жарияланған сын мақалалар бойынша өзiңiзбен сұхбат жүргiздiк. Тартынбай жауап бергенiңiзге "Түркiстан" газетiнiң оқырмандары атынан ризашылығымызды бiлдiремiз. Сол жылдары "жаңашылдар", "формалистер", "абстракционистер", "буржуазиялық әдебиет ағымындағылар