Газетiмiздiң өткен санында "Қазақ кiтабы тендерге телмiрiп отырғанда…" деген мақала жарық көрген болатын. Рухани азықтың қайнары, мәдениет пен әдебиеттiң құралы — кiтаптың таралуы мен насихат мәселелерi жөнiндегi әңгiмемiздi осы саланың маманымен жалғастырғанды жөн көрдiк. Баспа iсiнiң қыры мен сыры туралы толғанған "Қазығұрт" баспасының директоры Темiрғали Көпбаев көп әңгiменiң басын қайырды.
– "Қазығұрт" баспасы туралы бiраз жылы лебiздердi естiп келемiз. Баспа iсiне қалай бет бұрдыңыз?
– Көптомдықтарды шығаруға бейiмделген "Қазығұрт" баспасы 2000 жылдан бастап жұмыс iстеп келедi. Совет Одағы кезiнде Мұхтар Әуезов пен Сәбит Мұқановтардың ғана көптомдықтары болды. 2000 жылы бiр кiсiлерден Қадыр Мырза-Әлiнiң көптомдығы дайын тұрғанын естiдiм. Сонда маған ой келдi: бiрiншiден, классиктердiң көмтомдықтарын шығару; екiншiден, болашақ зерттеушлiлер ақын-жазушының барша жазба мұрасын, ол мейлi хаттары, естелiктерi бола ма, әйтеуiр қағазға түскен ойларының бәрiн бiздiң кiтаптардан тапса деген. Бұл үшiн нысанаға алған әрбiр қаламгердiң мұрасын жан-жақты зерттеп, бiр жүйеге түсiрiп, ғылыми iзге айналдыру қажет болды. Зерттеушiлер үшiн бiз ақпарат көзi болуымыз керек едi. Кейiн бiз Сәкен, Iлияс, Бейiмбеттердiң көптомдығын құрастыруды қолға алғанда, "Олардың жазғанының бәрi бiрдей алтын емес қой, сондықтан үш томдықтарды арнасақ та жетедi" дегендер болды. Сонда мен оларға мынандай уәж айттым: "Қазiр орыс әдебиет зерттеушiлерi Лев Толстойдың шығармашылығы, хаттарын ғана емес, бiреуге жазған қолхаты мен сенiмхаттары сияқты оның қаламы түрткен әрбiр жапырақ қағазды зерттеп жатыр. Есениннiң кiммен хат алысқандығы зерттелiп, том-том болып шығып жатыр. Келешек әдебиет зерттеушiлерi үшiн бiздiң жинаған кiтаптарымыз қажет болар деген үмiтiмiз бар. Сәкен "Тар жол, тайғақ кешу" романының алғашқы нұсқасын 1927 жылы жазып, 1936 жылы оны қайта жазған, екiншi нұсқасының алғашқысынан айтарлықтай стилдiк, тiлдiк, мазмұндық ерекшелiктерi бар. Сәкен көптомдығының бiрiншi томына алғашқы осы романның алғашқы нұсқасын, ал соңғы томына екiншi нұсқасын бергелi отырмыз.
– Қазiр көптомдықтар бойынша мемлекеттiк тапсырысты орындап жүрсiз…
– Мемлекеттiк тапсырыс орындауға 2003 жылдан бастап көштiк. Өйткенi, көптомдық шығару деген қыруар шығынды талап етедi. Оған дейiн "мемлекеттiк тапсырыс" дегеннiң не екенiн бiлмейтiнбiз. 2002 жылы Сәкен, Iлияс, Бейiмбеттiң көптомдық жинақтарын шығаруды ойладым. 2004 жылы олардың 110 жылдық мерейтойы тойланатын болды. Мемлекеттiң қолдауы болмаса, олардың мұрасын зерттеп, жинақтаушылар жоқтың қасы. Үш арыстың алғашқы томдарын мың данадан баспа есебiнен шығарып, келесi жылы министрлiкке апарып, көрсеттiм. Ол кiтаптарды құрастыру үшiн бiраз ғылыми жұмыстар жасалды. Бейiмбеттiң КНБ-ның мұрағатында жатқан бұрын-соңды жарыққа шықпаған 90-ға жуық әңгiмесi табылды. Оларды араб қарпiнен кириллицаға түсiрдiк. Еңбегiмiз жанып, сол жылы үш арыстың жинағын шығару бiзге тапсырылды. Мiне, алтыншы жыл болды, осы уақытқа дейiн Сәкен мен Бейiмбеттiң жетiншi, Iлиястың сегiзiншi томы жарыққа шықты. Жалпы, Бейiмбеттiң шығармалар жинағы – он екi том, Iлияс пен Сәкендiкi он томдық болатын шығар. Шын мәнiнде, мемлекеттiк қолдау болмаса, бiз бұл жинақтарды шығара алмас едiк. Хамит Ерғалиевтiң, Тұрсынхан Әбдiрахманқызының, Оспанхан Әубәкiровтың, Асқар Сүлейменов, Шерхан Мұртазаның, Тұманбай Молдағалиевтiң көптомдықтары жарық көрдi. Әу баста бұл серияны "Мемлекеттiк сыйлықтың иегерлерi" деп атасақ та болады екен. Өйткенi, бiздiң авторларымыз бәрi Мемсыйлықтың лауреаттары екен. Олардың бәрi мемлекеттiк тапсырыспен шығып жатыр. Тек бiр жылға әрқайсысынан бiр-бiр том ғана бередi. Жылына қазiр бiз 50-60 кiтап шығарамыз. Соның iшiнде, мемлекеттiк тапсырыспен 10 кiтап қана шығады. Ал, Қадыр Мырза-Әлiнiң он алты томын шығардық, жалпы шығармалар жинағы — 32 том. Биыл тағы төрт томын дайындап жатырмыз. Сонымен жиырмаға жеткiземiз. Бiрақ ол кiсiнiң жинағы мемлекеттiң емес, демеушiлердiң есебiнен шығып жатыр.
– Кiтап шығару iсi қазiр қаншалықты тиiмдi? Материалдық тұрғыдан не пайдасы бар?
– Қазақстанда бiреу кiтап шығарып байып кеттi дегенге сенбеймiн. Кiтап қазiр — өтiмсiз тауар. Оны жеке саудаға шығарып, пайдасын тиындап құрай алмайсың.
– Мұныңызға дауым бар: егер кiтап шығару тиiмсiз болса, жеке адамдардың отбасылық кiтаптары, белгiсiз авторлардың "әңгiме жинақтары", шежiре т.с.с. кiтаптар түрлi-түстi суреттермен безендiрiлiп, ақ қағазға басылып, әсем қатталып шығып жатыр емес пе? Мұндай баспалар "жеке тапсырыспен" кiтап шығарып, ақша табудың басқа жолын тапқан сияқты…
– Бұрын әрбiр баспаның кiтап шығару саласында өзiндiк бағыты болған. Бiр баспа көркем әдебиеттi, бiр баспа балаларға арналған кiтаптарды шығаратын. Қазiр баспалардың көбi сол бағыттан тайқып кетi. Жаңағыдай кiтаптардың көбейiп кеткенi сондықтан. Олар сұранысты зерттеп, кiтаптарды сол бойынша шығарып жатыр ма, мәселе сонда. Бiрақ сұраныс бойынша шығарылған кiтаптардың өзi өтiмсiз. Бiздiң баспаның қоймасында үш жылдан берi жиырма бес миллион теңгенiң кiтабы жатыр. Бүкiл сауда орындарына шығарамыз, таратамыз — өтпейдi. Тағы бiр сорақылық — бiз кiтаптың ыстық-суығына төзiп, оның шыққан бағасына отыз пайыз үстеме қосамыз, ал сауда орындары түк бiтiрмей отырып-ақ кiтап құнына тағы отыз бес пайыз қосады. Не үшiн? Жетi жүз теңгеге шыққан кiтап бағасына үш жүз теңге қосып, мың теңгеден саудаға шығарсам, сауда орындары оны кемi мың үш жүз елу теңгеден сатуға қояды. Ондай қымбат кiтапты кiм алады?
– Өзiңiз де байқаған боларсыз, үлкен қалаларда, ең әуелi Алматының өзiнде iрi кiтап дүкендерi көптеп ашылып жатыр. Бiрақ олар негiзiнен шетелдiк кiтаптарды саудалайды. Ресей, Украина баспалары бiздiң сауатымызды ашу үшiн күн-түн демей жұмыс iстеп жатқан сияқты көрiнедi. Кiтап өтпейдi дейсiз, ал олардың қымбат кiтаптары неге сұранысқа ие? Шын мәнiнде, ресейлiк баспалар кiтаптың тауар екенiн дәлелдеп отыр ғой? Неге олардың кiтабы өтiмдi?
– Бұл тiлдiк ерекшелiкке байланысты. Орыстiлдi басылымдарды орыстiлдi тұтынушы пайдаланады, ал шын мәнiнде орыстiлдi тұтынушының саны да көп, құрамы да әркелкi. Орыстiлдi тұтынушыға қандай сала бойынша болса да, мейлi ол детектив, мейi "бестселлер" болсын, өткiзу оңай. Қазақ кiтаптарының өтпейтiндiгiнiң басты себебi — тұтынушысының аздығынан.
– Сұраныс бар да, ұсыныс жоқ шығар? Мысалы, қазақ тiлiнде медицина, компьютер, түрлi мамандықтар бойынша салалық кiтаптарды табу құстың сүтiн табудан қиын.
– Дәл сол кiтап қазақша болып шыққанда да, оның өтiмдiлiгi жоғары болатындығына күмәнiм бар. Орыстiлдi тұтынушының санын қазақтардың өздерi де көбейтiп отырғанын жоққа шығара алмайсыз. Бұл қазақ тiлiнiң қоғамдағы ролiнiң әлсiздiгiнен деп ойлаймын. Мысалы, жарнама бергенде де көбiне орыс тiлiндегi басылымдарға бередi, қазақ газеттерге неге аз жүгiнедi? Мен негiзiнен көркем әдебиет кiтаптарын айтып отырмын. Ол қымбат. Орыстың ұсынып отырған нәрсесiнiң көбiсi сапалы. Және ол тұтынушысының көптiгiне байланысты сатуға не шығарса да, өтiп кетедi. Баспагер ретiнде осы мәселенi бiраз ойландым. Қадыр Мырза-Әлiнiң "Жазмышын" орысша шығаруды ойладық. "Тарлан" сыйлығын алған бұл кiтаптың аналогы орыс әдебитiнде де жоқ. Фактiлермен жүйеленген, көп дерек жинақталған. Ол кiсiге барып ойымызды айттық, бiрақ Қадыр аға: "Бұл кiтапты орысшаға аудару мүмкiн емес" дедi. Өйткенi дерек көздiң бәрi орыс әдебиетiнен алынған. Қазақша жазылғанда, кейбiр тұстары өзгертiлген. "Оны орысша аударатын болсақ, орыс әдебиетiндегi барлық сiлтеменi табу мүмкiн емес" дедi. Осыдан кейiн балаларға арналған орысша кiтап шығаруды да ойладық, бiрақ олар Ресейден келiп жатқан кiтаптардың көлеңкесiнде қалып қояды екен. Тiптi "Аруна", "Балауса" шығарып жатқан кiтаптардың өзi бiртiндеп әрең өтiп жатқан жоқ па.
– Бұл ендi кiтап шығару емес, оны тарату мәселесiндегi түйткiлге байланысты шығар. Көп ата-аналар балалары оқитын қазақ тiлiндегi сапалы кiтап таппай шарқ ұрып жүргенiн өз көзiммен көрдiм.
– Мемлекеттiк тапсырыс әдетте тек екi мың тиражға берiледi. Республика бойынша мәдениет саласында мемлекет меншiгiндегi он екi мың кiтапхана бар. Бiз мемлекеттiк тапсырыспен шыққан кiтаптарды облыстық кiтапханаларға жеткiземiз, олар аудандық, одан кейiн ауылдық кiтапханаларға таратуы тиiс. Екi мың кiтапты он екi мың кiтапханаға бiр-бiрден таратқанның өзiнде, он мың кiтапханаға кiтап жетпейдi. Тiптi, жеткен күннiң өзiнде қазiр кiтапханаға барып, күн ұзақ сарылып, кiтап оқитын оқырман азайды. Кiтапханаға шын кiтапқұмарлар ғана барады. Шұғыл ақпараттың заманында өмiр сүрiп отырмыз, уақыт тығыз. Менiңше, кiтап таратудың басқаша жолы бар: облыстарда мемлекеттiк тапсырыспен шығатын кiтаптарды сататын дүкендер ашылса, оған мемлекет есебiнен жарық көрген барлық кiтаптар қойылса. Тым құрығанда, әр кiтаптың тиражын төрт мыңнан шығару керек. Әрине, ол дүкенге осы баспалардан жеке тапсырыспен шығып жатқан дүниелердi де қоюға болады. Мемтапсырыспен шығып жатқан кiтаптардың сексен пайызы мемлекеттiк тiлде жарық көредi. Бiрақ оларды ешкiм оқып жатқан жоқ. Бұрын бибколлектор деген қызмет болатын. Ол баспалардан жарық көретiн әрбiр кiтаптың тиражын анықтайды. Мысалы, баспаға кiтабын шығаруға келген автор облыстардағы бибколлекторға барады. Ол сұранысты зерттеп, ОҚО-на сегiз жүз дана кiтап керек деп тапсырыс бередi. Осылайша кiтап тиражын он бес-он алты мың тиражға жеткiзуге болады. Кiтап таратуды үйлестiрушiлер қызметiн қайта тiрiлту керек. Ал осы жүйемен жүре берсек, мемлекеттiк тапсырыспен шығып жатқан жақсы кiтаптарды келешек ұрпақ он бес-жиырма жылдан соң тек кiтапханалардан таба алады. Кiтапханаға екiнiң бiрi бармайды. Үйiнiң төрiнде домбыра iлулi тұрған баланың домбыраны тез үйренетiнi сияқты, түрлi кiтаптар самсап тұрған отбасындағы бала ғана уақытша қызыққа емес, рухани азыққа қарай ұмтылады.
– Менiң бiлуiмше, сол кiтапханаларға жеткiзiлiп жатқан кiтаптардың да оқырманын табуы күмәндi көрiнедi. Өйткенi, мемтапсырыспен шығып жатқан кейбiр кiтаптардың қара базарда сатылып жатқанын көргенiмiз бар.
– Бұл ненi бiлдiредi? Мемлекеттiк тапсырыс тек есеп беру үшiн пайдаланылып отыр деген сөз. Шындығын айтқанда, министрлiк кiтап тарату iсiн үйлестiре алмай отыр.
– Ресейдегi кiтап насихатының жыл сайын күшейiп, шарықтап дамып жатқанының себебiн iздеп көрейiкшi. Тоқсаныншы жылдардың ортасында-ақ, ресейлiк баспагерлер бас қосып, кiтап шығару iсiнiң барлық кiлтипанын ашық айтып, баспа iсiне қолбайлау болып тұрған түбегейлi мәселелердi Үкiмет алдына қойып отыруды әдетке айналдырды. Қауымдасып тiршiлiк еткен соң да, мемлекет олардың мәселесiне назар аударып, қамқорлық жасауға мәжбүр. Ал бiздiң баспагерлер жиналып жатыр дегендi әлi естiгенiмiз жоқ… Әркiм өзiмен өзi..
– Бiзде де қауымдастық құру туралы бiрталай ұсыныс жасалды. Тiптi министрлiк тарапынан да ұсыныс айтылды. Осыдан бiр-екi жыл бұрын баспагерлер қоғамын құруға деген бiраз талпыныс жасаған. Бiрақ бұл бастамалардың бәрi аяқсыз қалды. Неге? Өйткенi бiздегi баспа iсiнiң мамандары әрiптестiктен гөрi бәсекелестiкке бейiм сияқты. Өкiнiшке қарай, бәсекенiң өзiн басқаша түсiнедi. Егер әрiптестiкке құрылған iскерлiк болса, баспагерлер бiрiн-бiрi демеп, қолдап, бiрлесiп тiрлiк жасар едi. Бәсеке дегенiмiз — тауарыңды сапалы шығарып, рынокты әдiлдiкпен жаулау ғой. Бiрақ бiздегi бәсекелестiктiң бары — мемтапсырысты қалай басқалардан көбiрек алсам, ол үшiн көзiмдi кiмге сатып, кiмге сөзiмдi өткiзсем дегенге ғана тiреледi.
– Содан қазақ баспагерлерiнiң әлi басы қосылған жоқ…
– Қосылған жоқ. Былтыр мәдениет және ақпарат министрi Ертiсбаев баспагерлердi қабылдап: "Не түйткiлдерiң бар?" деп сұрады. Ал сол жиналыста баспагерлер тарапынан айтылған бiр ғана проблема "Тендер неге кеш өткiзiледi?" деген мәселе болды. Одан басқа сөз айтылған жоқ. Қазақтың баспагерлерiн өзiмшiлдiк, жалтақтық деген психология ақсатып жатыр. Шын мәнiнде, бiр баспа жақсы кiтап басып, оның аты шығып жатса, қуану керек. Өйткенi, сенiң қолыңнан келмегендi ол жасап жатыр ғой. Бiрақ оған қуанатындар сирек. Баспалардың басы бiрiкпейтiнi осындай мiнезден. Ал баспагерлер бас қосқанда тендерден басқа айтылатын проблема жоқ па не, сонда?
– Қағаз қымбаттап жатыр, қазақ баспаханасы жоқ деген сияқты…
– Баспахана мәселесi өзiнше проблема. Полиграфия негiзi өте тиiмдi бизнес. Бiрақ ол уақыттың ағымына iлесе отырып, жұмыс iстеуi керек. Мен Еуропа, Түркия баспаханаларын барып көрiп келдiм, өзiмiздiкiн де зерттеп жүрмiн. Бiр қызығы, бiздегi мықты баспаханалардың бәрi "ебекеңдердiң" қолында: "Эй-Пи-Эйч", "ИнтелСервис", "Эдельвейс" сияқты. Қазақ жiгiттерi баспахана iсiн ендi ғана қолға ала бастады. Баспахана өте тиiмдi бизнес болғанымен, жолы ашылып, тасы өрге домалауы қиын бизнес. Бiрiншiден, оның құрал-жабдықтары өте қымбат тұрады. Екiншiден, баспаханада жұмыс iстейтiн мамандардың қызметi өте қымбат. "Фотовывод" дейтiн қызмет иесi бар, еңбекақысына әкесiнiң құнын сұрайды. Ал үшiншiден, баспахана орналасатын мекен-жай керек. Қазақ баспаханаларының iшiнде "Полиграфкомбинаттың" жабдықтары бiртiндеп жақсарып келе жатыр. Баспахана iсiн жолға қоймай, дамыған елу елдiң қатарына қалай қосалатынымыз түсiнiксiз. Жоғарыда аталғандардан бөлек тағы бiр-екi баспахана бар. Бiрақ олардың тiрлiгi майда тiрлiк. Ескi-құсқы жабдықтарды жинап баспахана ашқан, кiтапты қолмен тiгедi, қолмен желiмдейдi. Оны жасап отырған адамдардың айлығын уақтылы бермейдi, шындығын айтқанда күндерiн әрең көрiп отыр. Қазаққа заман талабына сай жасақталған өз баспаханасы керек. Сонда бiз де сапалы, арзан кiтаптарды шығарамыз. Мен бiр жылдары баспахана ашуға бiраз талпыныс жасадым. "Мына "Эдельвейстердiң" тiрлiгiн бiз неге жасай алмаймыз?" деген ой қамшылады. Тiптi, "Полиграфкомбинаттың" өзi ол баспаханаларға iлесе алмайды. Мен бiлетiн жақсы баспаханалардың бәрi өзге ұлттың қолында. Он миллион долларға жабдық сатып алып, оны Астанаға қоятын болдық. Солтүстiктегiлер баспа өнiмдерiн әлi Алматыға әкелiп шығарады, Астанада әлi жаңа баспахана ашылған жоқ. Керемет жобалар жасадық, әттең, уәде берiлген жерден ақша түспей қалды.
– Кiтап шығарудың пайдасынан шығыны көп болса да, басқаша тиiмдiлiгi бар ма деймiн. Жоғарыда айтылған "отбасылық" кiтаптардың көбейiп кеткенi — соның дәлелi емес пе? Олардың бәрi қай ақшаға шығып жатыр? Олардың сапасы мен мазмұнына, идеясына кiм қадағалау жасап отыр? Бұрынғы жүйеде жарық көрген әрбiр кiтап "литоның" сүзгiсiнен өтушi едi. Соған тектес ұйымды құратын уақыт жеткен жоқ па?
– Мемлекеттiк тапсырыспен шығып жатқан кiтаптарға бiршама қадағалау бар, өйткенi, ол жерде мемлекеттiк комиссия жұмыс iстейдi. Десе де, сонда да кейбiр арзанқол дүниелер жарыққа шығып жатады. Ал жаңағыдай кiтаптарды шығарып отырған баспалар өзiнiң күн көрiсi үшiн ғана отыр деп ойлаймын. Қазақтың арасында баспа ашып, байып кеткен ешкiм жоқ, әйтеуiр жан бағу ғана. Бәрi де сондай. Бұл мәселенi ең әуелi баспагерлердiң, баспа директорынының арына салу керек. Осы тұрғыдан ғана шешiледi. "Литоны" кезiнде цензура деп жерден алып, жерге салдық. Мемлекеттiк ұйым баспаларда дайындалып жатқан барлық кiтаптарды сүзiп, сәл "томпақтау" тұсы болса, "кесiп" алып тастайтын. Менiңше, кейбiр баспалардың не болса соны шығаратындығы — белгiлi бiр бағыт алмағандығынан деп ойлаймын. Кезiнде "Қазақ университетi" баспасында iстеп жүргенде маған бiр кiтапқа редактор болуға ұсыныс жасады. Ол кiтапты оқып шықтым да, Кәдiрбек аға Сегiзбаевқа бардым. "Мынау дегенiңiз бiрiншi-екiншi сыныптағы баланың жазуы сияқты шатпақ, мен бұл кiтапқа редактор бола алмаймын, тiптi оның жарыққа шығуына да қарсымын" дедiм. Кейiн сол кiтап шықты ма, жоқ па — бiлмеймiн. Ал "Қазығұртты" ашқанда, бiз баспа жанынан "Консультативтi кеңес" құрдық. Оның iшiнде марқұм Зейнолла Қабдолов, Зәки Ахметов, Шерхан Мұртаза, Қадыр Мырза-Әлi ағаларымыз болды. Оны не үшiн құрдық? Баспадан шығатын кiтаптарға сараптау жасап, сол бағытта жасалатын ғылыми жұмыстарға бағыт берсiн дедiк. Зәкеңе (Қабдолов) талай хабарласып: «Мынандай көптомдық шығаруға ұсыныс бар, ол туралы пiкiрiңiздi жазып берiңiз?!» дейтiнбiз. Кейде сол пiкiрдi жинаққа алғысөз ретiнде берiп те жүрдiк. Бiзден шыққан көп кiтаптардың алғысөзi осы Консультативтi кеңестiң пiкiрi ретiнде бiздiң өтiншiмiз бойынша жазылған.
– Қазiр бұл кеңес жоқ па?
– Жоқ өйткенi, бiз де кiтап шығару iсiнде бiраз тәжiрибе жинақтадық қой. Кез келген авторды шығара бермеймiз ғой.
– Сонда кiтап шығару iсiне мемлекеттiк бақылау керек емес дейсiз бе?
– Мемлекеттiк бақылауды қалай жасамақ? Қазiр баспаның бәрi жекеменшiк.
– Мүмкiн бұл мәселенi заң арқылы қадағалау керек шығар. өйткенi, арзанқол кiтаптарды көптеп шығару арқылы халықты аздырудың қаупi төнiп тұр.
– Қарапайым халық тасқа басылған нәрсенiң бәрi керемет деп ойлайтыны рас. Көркем әдебиет деген осы деп ойлайды. Бұрын да айтқан сөзiмдi қайталайын. Мен баспа ашқанда, халтураға қарсы күресу үшiн аштым. Ата-бабасының тарихы туралы, жиналыстардың хаттамасына дейiн жинақтап, қағазға басып шығара беретiндер бар. Пафос сияқты естiлсе де айтайын, халтураға жол бермес үшiн сапалы кiтапты көптеп шығару керек. Әу бастан бiздiң баспаның бағыты осы болатын. Тек классиктердi шығарамыз деп ниеттендiк. Бiрақ арасында өзiмiзде де болды, кейбiр дүниелердi өткiзiп жiберiп жүрдiк…
Әңгiмелескен Гүлбиғаш ОМАРОВА
P.S. Байқаған боларсыз, баспа iсiнiң көңiлдi алаң қылған түйткiлдi мәселелерi көп. Кiтап шығаруды әлде сәнге, әлде күн көрiске айналдырамыз деп жүрiп, кiтаптың ұрпақ тәрбиесiндегi маңызын ұмытып бара жатқан жоқпыз ба? "Кiтап оқылмайды" деген байбалам баспа iсiн ұқсата алмай отырған өзiмiздiң осалдығымызды ақтау ма деген күмәндi ойдан арыла алмадық. Алда да бұл тақырыптағы әңгiменi жалғастыратын боламыз.