“Таң” телекомпаниясы директорлар кеңесінің төрағасы Арманжан БАЙТАСОВ: МЕДИА БИЗНЕСТІҢ КІЛТІ АУДИТОРИЯНЫҢ АУАНЫН ТАНУ

“Таң” телекомпаниясы директорлар кеңесінің төрағасы Арманжан БАЙТАСОВ: МЕДИА БИЗНЕСТІҢ КІЛТІ АУДИТОРИЯНЫҢ АУАНЫН ТАНУ

«12 САҒАТТАН ЖҰМЫС ІСТЕДІК»

– Сіз «31 арна» телекомпаниясын­ аш­­қа­н­­да 22 жаста екенсіз… Журна­лис­тика­ факультетін енді бітірген кез­іңіз, оның үс­ті­не, бұл 1992 жыл болатын. Қазіргі кезде уни­верситеттің жас түлегінің телекомпания ашу­ға батылы жете қоймас… Дегенмен де сол кездегі медианарықтағы жағдай мен қа­зіргі кездегі бизнесті бастау талпынысын са­лыстыра алар ма едіңіз?

– Тоқсаныншы жылдары бизнеспен айна­лы­су оңайырақ болатын. Оның үстіне жас бол­дық, жұмыс істеуге деген құлшынысымыз күш­ті еді. Ең аз дегенде, тәулігіне 12 сағаттан жұ­мыс істедік. Біз үшін бәрі тың, бәрі қызық еді.­ Әрине, біліміміз әлдеқайда таяз, ал қал­та­мыз жұқа болатын.

– Телекомпания ашуға қаржы бөлген де­меушіңіз болды ма?

– Жоқ, демеуші болған жоқ. Біз телекомпа­ния­ны банктен несие алып, азғана ақшамен аш­тық. Ол кезде несие алу қазіргідей қиын емес еді, кепіл қоюдың қажеті болмады. Бірақ не­сиенің сыйақы мөлшерлемесі өте көп болатын. Бірінші несиені біз жылдық 120 пайызбен алдық. Одан кейінгі несиенің сыйақысы 180 пайыз еді. Ол кезде инфляцияның шарықтап кеткен кезі ғой. Қаржының бір бөлігін ұйымдастыру шараларына, бір бөлігін құрал-жабдық алуға, бір бөлігін коммерциялық жобаларға жұмсадық. Бұл жобалардан түскен ақшаға несиені жабуға тырыстық. Шындығын айқанда, біздің жолымыз болды.

– Ол кезде медиа нарықта жұмыс іс­теу қазіргімен салыстырғанда оңай­ырақ болған шығар?

– Ол кезде медианарық әлі қа­лыптаспаған. 1992 жылы «тележарнама» деген ұғым енді-енді пайда бола бастаған. Коммерциялық жарнама деген жоқтың қасы еді. Біздің табысымыздың негізгі көзі – жеке хабарландырулар болатын. Ол хабарландыруларды бір адам оқиды немесе оны субтитр арқылы беретінбіз. Алғашқы телевизиялық роликті біз 1993 жылдың соңы – 1994 жылдың басын­да түсірдік.

Сол кездегі жағдайға байланыс­ты мына дерек­ есіме түсіп отыр. 1992 жылы Қазақстанда ай­налымда рубль жүрді. Біз сауда-саттықты Кеңес одағының рублімен жасайтынбыз. Таңқаларлық жағдай: Кеңестер одағының өзі құрдымға кетті, ал Қазақстанда оның ақшасы өз күшінде қалды. Құрал-жабдықты Ресейден сатып алатынбыз, бірақ ол елде Кеңес одағының рублі айналымға қабылданбады. Сондықтан біз советтік рубльді ресейлік рубльге ауыстыруға мәжбүр болдық. Әрине, арасындағы айырмадан көп ұтылатын кезіміз де болды. Бірақ осындай жағдайда біз телекомпания құрып, құрал-жабдық алып, жақсы команда жасақтай алдық.

Әрине, оның да ішкі иірімдері көп. Дегенмен­ мен көп жағдайда біздің жолымыз бол­ды деп ойлаймын.

Оның үстіне, мен – мамандығым бойынша­ журналиспін. Ол кезде журфакқа түсу өте қиын болатын. Журналистикаға ынтыққаным сол, 15 жасымнан бастап газеттерге мақала жазып, телеарна жұмыстарына атсалыстым. Көптеген журналистермен әріптес болдым, бірге жұмыс істедім. Соның арқасында телекомпанияда жұмыс істейтін жақсы команда құрып, тартымды хабарлар жасай алдық. Қазірдің өзінде мен сол кездегі ісімізге қарап сүйсінемін. Ол кездегі хабарлар қарабайырлау болған шығар, бірақ көрерменді баурай алатын еді.

– Сіздер қазақ теленарығындағы ал­ғашқы түрен салушылар бол­дың­ыз­дар ғой…

– Иә, солай деуге де болады. Бірінші жекеменшік телеарна «КТК» болатын. Одан кейін Лейла Бекетова ашқан «Таң» телеарнасы өмірге келді. Бұл телеарнаны мен өте сәтті жобалардың бірі деп санаймын. Одан кейін «31 арна» құрылды. Шындығында, «КТК» телеарнасының бас директорымен арада болған әңгіме-дүкеннен кейін маған телекомпания ашу туралы ой келді.

– 20 жылда талай дүние өзгерді. Сол кезде ашылған телеарналар­ ме­диа­нарықта ойып тұрып орын алды. Сандық телевидение енгізілгеннен кейін тақырыптық телеарналар саны арта түсуі мүмкін. Дегенмен де қазір жаңадан телеарна ашу ісі оңай ма?

– Әрине, ашуға болады.

– Оған қазіргі идеологиялық, эко­но­ми­калық, рухани салалардағы өзгерістер қа­лай әсер етуі мүмкін?

– Егер 90-шы жылдары бизнесті енді бас­та­ған жас пен қазіргі заманғы жас бизнесменді са­лыстырар болсақ, екеуінің жағдайы аспан мен­ жердей. Бір жағынан, қазір жаңа бизнес­ ашу әрі қиын, әрі оңай. Қиын болатыны – рынок дамып кетті, күшті бәсекелестік, қа­лып­тасқан нарықта жаңа өнімді өтімді ету оңай емес. Ал 1992 жылы барлық жерде бірінші бо­луға мүмкіндік мол еді. Кәсіпкерлік енді-ен­ді дамып келе жатқан. Кез келген салада пи­онер бола аласың, ал пионерлердің жолы бол­ғыш. Оның үстіне, бизнеске ақша алу қазіргіге қа­ра­ғ­анда жеңілірек болды.

Екінші жағынан, қазір жаңа бизнес ашу оңай, себебі ұйымдастырылған, жүйелі нарық бар, бизнес-жоспардың қандай болатыны, оны жүзеге асыру үшін қандай механизмдер керек екені айдан анық. Медиа нарыққа келсек, қазір бір адам телекомпания құрамын десе, сандық телевидениенің енгізілуіне байланысты көптеген мүмкіндіктерге жол ашылады. Себебі телевидениенің көп жұмысы сапалы мазмұнға ғана тірелген. Мысалы 1992 жылы телекомпания жұмысын бастағанда, техникалық саладағы көптеген мәселелерге өзімнің араласуыма тура келді. Телеарна жиілігін алу, телехабар тарату құралдары, антенналар… Мен журфактың түлегімін ғой, ол кезде бұлардың не екенінен хабарым да болған жоқ. Әйтеуір дос-жарандардың көмегімен, ақыл-кеңесімен біраз нәрсені жолай үйренуге мәжбүр болдық. Ал телеарнаның мазмұнын қалыптастыру біз үшін екінші кезектегі, бірақ шынайы ләззатпен істейтін жұмысымыз болды.

Бүгінгі таңда техникалық мәселелер түгел ше­шілген. Сигналды тарату, аудиторияға жет­кізу мәселелері түгел жолға қойылған. Егер жақсы хабар жасап, қызықты бағдарлама түсіріп, сапалы киноларды сұрыптап беріп, яғни тартымды бағдарламалар пакетін жасақтасаң, оны аудиторияға жеткізудің жолдары анық. Ал 2015 жылдан бастап сандық телевидение енгізілген кезде, телеарналар тек сапалы мазмұны жағынан бәсекеге түспек.

– «31 арна», «31» радио, «Мегаполис» – осы ақпарат құ­рал­дарын құ­­рып, кейін сатып жібердіңіз. Пай­да әкеліп тұрған компанияны сатудың сая­си астары болды ма?

– Әрине, оларды сату оңай болған жоқ.­ «31 арнаға» мен 15 жылымды жұм­садым. «Ме­гаполисті» де сату қиын болды Бірақ бұл – бар­ болғаны бизнес. Жақсы ұсыныс жасалды.­ Отбасыммен ақылдастым. Ешқандай саяси қы­сым болған жоқ.

«ОЙЛЫ АДАМҒА АРНАЛҒАН ХАБАРЛАР ЖОҚТЫҢ ҚАСЫ»

– ­Өзіңіз де байқап жүрген боларсыз,­ қа­зіргі таңда телеарналар­ әзіл-сықақ, ой­ын-сауық хабарлар жасауда өзара жарысқа түскендей. Қазақша тар­тымды да сапалы ток-шоу, телехабар­ түсіруге болмай­тындай кө­рінеді. Те­леарна басшыларының бірқатарымен жо­лығып сөйлескенде, олардың айтатыны­ «көрерменнің деңгейі осы» дегенге саяды. Ал­ сіз қалай ойлайсыз? – Бұл барлық телеарналарға ортақ тенден­ция.

– Сонда ойын-сауық хабарларды түсіру оңайырақ па, әлде арзанырақ па?

– Жоқ, оңайырақ деуге болмас. Арзанырақ деу­дің де реті келмес. Бұл шынында да аудиторияның сұранысына байланысты. Егер аудитория осындай ойын-сауық, әзіл-сықақ хабарларды көретін болса, телеарналар сондай хабарларды көбірек түсіруге тырысады. Өйткені оларға рейтинг керек. Қазіргі таңда қоғамдық-саяси маңызы бар, әлеуметтік мазмұндағы хабарлардың аудиториясы шағын. Ал аудитория кеңейсе, онда мұндай хабарлардың да саны күрт өседі.

– Кезінде 31 арнада «Собственное мнение» деген жоба болғаны есіме түсіп отыр. Студиядан тыс түсірілген ерекше жоба еді. Қазір осындай хабарлар неге түсірілмейді?

– Телевидение саласында желдің қалай қарай соғатынын дереу аңғару өте маңызды. Менің байқауымша, ойын-сауық, көңіл көтеруге арналған бағдарламалардың уақыты өтіп барады. Қазір ойлы адамға арналған телехабарлар қат. Осындай хабарлар бүгін-ертең қайтадан сұранысқа ие болады. Бұған қоса, алдағы уақытта Қазақстан туралы деректі фильмдер мен сериалдардың сұранысы жоғары болмақ.

– Ал сандық телевидениенің медиана­рық­қа қандай ықпалы болуы мүмкін?

– Сандық телевидениенің келуімен рынок өз­гереді. Бірақ, меніңше, түбірлі өзгерістер бол­майды. Осы саладағы жетекші ойыншылар өз­ орындарында қалады. ОРТ, КТК, 31 арна – бұл­ үштік үздік болып қала береді. Бұл жерде «телеарна көру әдеті» деген құбылысты ескеру керек. Жаңа телеарналар пайда болғаннан кейін оның аудиториясы қалыптасу үшін біраз жылдар қажет.

– Рейтинг демекші, «TNS Gallop Media» агент­тігі жүргізетін әлеуметтік зерттеулердің нә­тижесіне сын-ескертпелер көп. Өйткені Қа­зақстанда қазақтардың саны басым­ бол­са да, бұл агенттіктің рей­тин­гі­сінде қа­зақ­ша хабар тарататын телеарналардың рей­тин­гісі өте төмен. Шындығын айтқанда, бұл агент­тік түзетін рейтингтің күмәнді екені Ре­сейде де талқылануда.

– 20 жылдан бері Қазақстандағы тілдік жағ­дай өзгеріп келеді. Бұдан былай елдегі қазақша сөйлейтін азаматтар қатары арта бермек. Қазақ тілінің беделі өсе түседі. Меніңше, ерте ме, кеш пе «TNS Gallop Media» мамандары қазақтілді аудиторияның құрамы өз­геріп жатқанына назар аударады. Сол кезде рейтинг көрсеткіштері де басқаша болмақ, яғни қазақша хабарларға сұраныс артады. Ал қазіргі рейтинг көрсеткіштері нақты емес.

– Жергілікті медианарықтың жай-жапсарымен етене таныс отандық рейтинг агенттігін құруға болмас па?

– Мен бұл мәселені талай рет көтердім. Бізге баламалы санақ жүйесі қажет. Ол үшін телекомпаниялар ортақ қазанға ақша шы­ғарып, рейтинг агенттігін құруы керек. Ал бұған медиа индустрия дайын ба? Бәлкім, мұн­дай агенттік құруға мемлекеттік телеарналар көбірек мүдделі шығар. Меніңше, қолға алуға болатын іс.

«ҚОҒАМДЫҚ ТЕЛЕАРНАНЫҢ ШЫҒЫНЫ КӨП»

– Қазақстанда қоғамдық телеарна ашыла ма?

– Қоғамдық телеарнаның жөні бөлек. Мұн­дай телеарна пайда болуы үшін, мемлекеттің нені көздейтіні анық болуы қажет. Себебі мем­ле­кеттің тікелей атсалысуынсыз қоғамдық телеа­рна құру мүмкін емес. Яғни ол үшін саяси­ шешім қажет. Қоғамдық телеарнаны кім қадағалайды деген мәселе өте маңызды. Менің түсінігімде, қоғамдық телеарна ең бірінші мемлекет есебінен қаржыландырылады, Сондықтан салық төлеушілер оның мазмұнына ықпал ете алатындай болуы керек. Яғни онда жарнама аз немесе мүлде болмауы тиіс. Қоғамдық телеарнаның міндеттері, оның мақсаты анық жазылғаны жөн. Меніңше, біріншіден, Қазақстан азаматтарына елде болып жатқан оқиғалар туралы объективті ақпарат беру, екіншіден, қосымша қызықты ақпарат алу мүмкіндігін қарастыру қажет.

Қоғамдық телеарнаны біреулер саяси пікірталас алаңы деп қабылдайды. Меніңше, бұл – бұрыс көзқарас. Қоғамдық телеарна тұрғындар үшін пайдалы, тиімді, тартымды болуы шарт. Ал егер әлдеқандай мәселені талқыға салу керек болса, онда қоғам қайраткерлері, кәсіби мамандар өз ойын ортаға салатын алаңқай құрылуы керек шығар. Бұл қоғамдық телеарнаның бір қыры ғана.

– Қоғамдық телеарнаны ашуға байланысты пікірталастың жүріп жатқанына он шақты жылдың жүзі болды. Үкімет мүшелері, түрлі лауазым иелері қоғамдық телеарнаның қажеттігі жөнінде пікір айтып жүр. Бірақ ол әлі іске асар емес. Не кедергі?

– Біріншіден, қаражат мәселесі. Өзіңіз елестетіп көріңізші, бұл еш­қан­дай пайда таппастан, тек ақша құйып отыратын жоба болмақ. Бюджеттен үлкен көлемде ақша қарастыру керек. Кәдуілгі телекомпания жарнамадан табыс табады. Ал мұнда жарнама болмайды. Сондықтан мемлекеттің саяси шешімі қажет.

– Сіздіңше, мәселе тек ақшада ма? Бәл­кім идеологиялық астары да бар шығар?

– Меніңше, идеологияға тіреліп тұр­ған еш­теңе жоқ. Қоғамдық телеарна елді ірітуге бағытталған мәселелер айтылатын мінбер болады деп ойламаймын.

– Әңгіме қоғамдық телеарна бізге керек пе, жоқ па деген мәселеде ғана. Бүгінгі таңда мемлекет «Хабар», «Еларна», «KaspioNet» «Қазақстан» телеарналарына көп қаражат жұмсауда. Оған тағы бір шығын көзін қосудың қажеті бар ма? Оның үстіне, мемлекеттік телеарналардың рейтингісі соншалықты жоғары емес.

– Ал сіз қалай ойлайсыз, бізге қо­ғам­дық телеарна керек пе?

– Бізде бар деп айту үшін керек, әрине. Бірақ менен кеңес сұраса, арнайы қоғамдық те­леарна ашпай-ақ, қазіргі телеарналардың бірін қайта құрар едім.

– Кезінде «БАҚ туралы» Заңдағы «те­ле­ар­­на­ларда тәулігіне берілетін мем­лекеттік ті­л­­дегі хабарлардың жи­ынтық көлемі 50 па­йыздан кем бол­масын» деген норма­ қо­ғам­дық тал­қы­лауға түскені есіңізде бо­лар. Осы талап қазақ теле­ви­зия­сы­ның дамуына­ қалай әсер етті?

– Алғашқы кезде бұл талаптың орынды екеніне күмәнім болғаны рас. Өйткені менеджер ретінде күштеу, шектеу шараларын құптай алмаймын. Бірақ уақыт өте келе, қамшысы қаттылау тисе де, бұл талаптың дұрыс екеніне көзім жетті. Өйткені оның жақсы нәтижелерін көріп отырмыз.

Екінші жағынан, қазақ тілін жаппай үй­ре­туде мәжбүрлеу, күштеуге жүгінудің қажеті ша­малы. Оның орнына, тілді үйренуге мұқ­таж­дық қалыптастыру керек. Ең бастысы, тіл үй­­ренудің заманауи әдістемесін жасау керек. Бұл­ мәселе қаржыны көп жұмсауды қажет ете­ді. Мен ағылшын тілін үш түрлі әдістеме ар­қылы үйрендім. Бірінен бірі жақсы. Қазақ ті­лін үйрету үшін түрлі әдістемелерді неге жа­самасқа?

«АҚПАРАТ КЕҢІСТІГІ ӨЗІМІЗДІКІ БОЛУЫ ҚАЖЕТ»

– 2007 жылы «31 арнаның» 20 пайыз­ ак­циясын ресейлік «СТС» телекомпания­сы­ сатып алды. Сол кезде шетелдік ақ­па­рат құралының Қазақстанға келіп жұ­мыс істеуіне байланысты көптеген сын ай­тыл­ға­ны есіңізде шығар. Одан бері бес жылдай­ уа­­­қыт өтті. Бұл қадамның қаншалықты дұ­рыс немесе бұрыс болғанына көзіңіз жеткен­ шығар?

– Ол кездегі ең ащы сын шетелдік бұқа­ра­лық ақпарат құралдарының Қазақстанда ықпалының күшею қаупіне байланысты еді. Біріншіден, мен сол кезде-ақ бұл қауіптің негізі жоқ екеніне сенімді болдым. «СТС» телекомпаниясы көңіл көтеру бағытында жұмыс істейді. Олар саясатқа араласпайды. Екіншіден, содан бері бес жыл өтті, дабыл қағатындай ештеңе болған жоқ. Керісінше сол кезден бері «СТС-Медиа» қазақша хабарлардың санын көбейтті.

Ал жалпы ресейлік БАҚ-тың Қазақстанға ық­палы туралы айтар болсақ, «СТС-сіз»-ақ оның ауқымы зор. Қазақстандықтардың қазіргі таңда нені тамашалайтынын, нені оқитынын байқап көріңізші. Көрермен саны бойынша №1 – ОРТ. Ал оқитынымыз – Ресейден келетін өнім. Бұл – бүгінгі күннің көрінісі.

Бұл жағдайды өзгерту үшін отандық телекомпанияларды дамыту керек. Біз тартымды телехабарлар түсіруді үйренбейінше, аудитория ресейлік телехабарларды көруді жалғастыра бермек. Өйткені ресейлік хабарлар біздікіне қарағанда сапалырақ, қызықтырақ екені түсінікті ғой. Бұл жерде аудитория өзінің дистанциялық басқару пультімен дауыс береді.

– Мен де осыны айтып отырмын. Қа­зіргі жағдайда отандық телевидение ре­сей­лік әріптестерімен қалайша бәсекеге түс­пек? Біріншіден, Ресейде тақырыптық теле­арналардың саны басым, яғни мазмұны әр­алуан. Екіншіден, кабельді, спутникті желiлердiң арқасында әрбір тұрғын қай елдің хабарын көремін десе де, өз еркі. Сондықтан­ біз өзіміздің ақпараттық кеңіс­тігі­мізді қор­ғауымыз керек емес пе?

– Ақпарат кеңістігін қорғауымыз керек деген­ ойыңыз дұрыс. Біздің ақпарат кеңістігіміз шын­дығында өзіміздікі болуы керек.

– Яғни қандай да бір шектеу қою талап­тары болуы керек пе, жоқ па?

– Бірақ ақпарат кеңістігін қорғау шарала­ры тыйым салу, шектеу қоюға ұқсамауы тиіс. Біз қазақстандық хабар түсіру пайдалы, тиімді бо­латындай жағдай жасауымыз керек. Оның жол­дары көп.

– Мысалы?

– Отандық сериалдар мен кино түсі­ру­ші­лерді салықтан босату. Киностудияларға ар­налған қосымша дотациялар беру. Ресейде киностудияларға көмек көрсету үшін арнайы дотациялар бөлді. Оның көлемі миллион долларға дейін жетті. Соның арқасында ресейлік сериалдар саны көбейді. Әрине, мемлекет қаржысы жұмсалған жерде заң бұзушылықтар болуы мүмкін, тіпті ол өнімдердің жартысының рейтингісі төмен болуы да ғажап емес. Есесіне, біз отандық кинотуындылар шығарып, кинорежиссерлер мен продюсерлер, сценаристер тобын дайындаймыз, қазақстандық кинофильм, сериалдар кеңістігі қалыптасады.

Мемлекет бұл бағытта кейбір шараларды қол­ға алды. Астанада салынған медиаорталық – тех­никалық базаны қалыптастыруға жасалған ал­ғашқы қадам.

Екінші жағынан, қазақста­н­дықтардың ре­сей­лік өнімдерді көп көретін себебі – көптеген тұр­ғындар, тіпті қазақстандықтардың басым­ көпшілігі ақпаратты орыс тілінде алуға да­ғ­ды­ланған. Яғни қазақ тілін білетіндер қатары көбейген сайын, отандық өнімдерді көретін аудитория саны да артады. Сондықтан бізге екі бағытта жұмыс істеу керек. Біріншіден, отандық өнім жасауға көп қаржы бөлу керек. Екіншіден, қазақ тілін үйрену аясын кеңейту қажет. Мұның бәрі аз уақытта жасалатын шаруа емес. Бірақ біртіндеп жүзеге асыруға болады.

– Жаңаөзен оқиғасы ресейлік ақпарат құ­ралдарының қалай хабар тарататынын анық көрсетіп берді. Отандық ақпарат құ­рал­дары әлі хабар беріп үлгермей жатқанда, ресейлік ақпарат құралдары жалаулатып, дабыл қақты. Осы жағ­дай­дан соң ойлану керек сияқты….

– Меніңше, бұған екінші жағынан қарау керек. Шындығында, Қазақстан туралы ақпаратты біз өзімізде емес, шетелден алатынымыз – ұят. Таразда болған теракті туралы хабарды мен ресейлік интернет сайттан оқығанымды жасырып-жаппай-ақ қояйын. Ал Жаңаөзен оқиғасы тұсында ақпарат агенттіктері шетелдік ақпарат құралдарына қарағанда сылбыр қимылдады. Бұл нақты дерек. Сондықтан қайталап айтайын, Қазақстан туралы ақпаратты біз сырттан алып отырғанымыз ұят нәрсе.

– Оның үстіне, ол ақпарат жағымсыз сипатта, ушықтырушы мазмұнда болса…

– Солай болуы заңды да. Сырттан келетін ақпаратқа сырттың көзқарасы, тіпті сырттың мүддесі тұрғысынан өң берілуі әбден мүмкін нәрсе ғой. Ешкімді айыптағым келмейді, бірақ солай болуы мүмкін екенін жоққа шығара алмаймыз. «Евроньюс» берген ақпаратта нақты болған жағдай ғана баяндалды. Ал ресейлік ақпаратқа келсек, сол кезде Мәскеуде, Санкт-Петербугте болып жатқан шерулердің әсерімен «төңкеріске жақын» көңіл-күй көрініс тапқан шығар.

– Бұдан қандай сабақ аламыз?

– Біріншіден, біздің ақпарат тарату құралдарымыз басқалар сияқты сапалы, жылдам жұмыс істей алмайтындығын мойындауымыз керек. Өзгелер сияқты кәсіби болмағанымыз бәсекелестікте жеңіліске ұшырайтындығымызды көрсетеді. Жаңаөзен оқиғасы осыны аңғартты. Яғни телекомпаниялар, ақпарат агенттіктері тілшілердің жұмысына жете мән беруі керек. Екіншіден, біздің елде сырттан келетін БАҚ-тың ықпалы күшті. Мұны бұрын да білетінбіз. Бірақ мына оқиғалар шетелден келетін ақпараттың шекарадан демде өтіп кететіндігін көрсетіп берді. Біз оны қадағалай да, бақылай да алмаймыз, оған ықпал етуге құзыретіміз де жоқ. ХХІ ғасырда, интернет пен спутниктік антенна заманында мемлекеттер арасында ақпараттық шекара жоқ. Біз өзге әлемнен оқшауланатын Солтүстік Корея немесе 70-жылдардағы Кеңес одағы емеспіз. Әлем өзгерді. Мұны анық түсіну керек.

– Менің білуімше, «31 те­ле­ар­на­ның» Қырғызстанда телекомпа­ния ашу талпынысы болды. Бас­қа­ша айтқанда, қазақстандық ақ­па­рат құралы көрші елдің медиа­на­ры­ғының ойыншысына айналды.

– Бұл «31 арнаның» емес, менің телекомпаниям болатын. Қазір ол жұмыс істеп жатыр. Мен ең әуелі журналиспін, сондықтан саяси ойындарға қатысуға құлқым жоқ. Бұл телекомпания 2005 жылдан бері жұмыс істеп жатыр, сол уақыттан бері ешбір саяси ойындарға қатысып көрген емеспіз.

– Ешкімнен ұсыныс түспеген ғой?

– Болған да шығар. Ол жөнінде айтпай-ақ қояйын. Оның үстіне Қырғызстандағы жағдай өзгеше. Демократия бар, тіпті артығымен бар. Телекомпания күнделікті жаңалықтар береді, өз телехабарлары бар, бірақ ешқандай саяси ойынға араласпаймыз.

– Бұл телеарна пайда әкеле ме?

– Иә. Телеарна ашу – егер дұрыс жүргізе білсең, пайдалы бизнес. Тек оны саяси сойылға айналдырмаса болғаны.

– Ал сіз ашқан «Жаңа Қырғызс­тан» газеті қазір шығып тұр ма?

– Жоқ, газет шықпай қалды. Меніңше, га­зеттер алдағы уақытта нарықтан ысырылып­ қал­мақ. Электронды БАҚ-тардың даму қар­қы­нына байланысты, газет сатып алушылар­ саны азая береді, бар жаңалық интернет ар­қы­лы тарайды.

– Сонда ендігі 20 жылда газеттер мүлде бол­майды дейсіз ғой?

– Иә, тіпті 20 емес, ендігі 10 жылда газет­тер шықпайды.

– Біз үшін жақсы болжам емес екен…

– Әрине, бұл ең әуелі күнделікті газеттерге­ қатысты. Енді он шақты жылда санымыз 20 миллионға жеткеннің өзінде, мынандай ау­қым­ды территорияны қамту үшін күнделікті га­зет Астанадан Оралға ұшақпен жарты күн, пой­ызбен 3-4 күнде жетеді. Ақпарат алу үшін кім­ 3-4 күн газет күтіп отырады? Қазір бәрін ин­тернеттен санаулы минуттарда табуға болады.­ Сондықтан күнделікті газеттердің жағдайы қиын­дайды. Ал мазмұны соны, апталық газет­тер оларға қарағанда ұзағырақ өмір сүретін шығар. Ал ең ұзақ өмір сүретін баспа өнімі – түрлі-түсті, жылтыр қағаздағы журналдар болмақ.

«АУДИТОРИЯ ДАЙЫН БОЛСА,

«ФОРБС» ЕРТЕҢ-АҚ ҚАЗАҚША ШЫҒАДЫ»

– Былтыр күзде мен қазақстандық «Форбс» журналының тұсаукесеріне қа­­тыс­тым. Шындығында, «Форбс­тың» қазақ­стан­­дық нұсқасын ашу идея­сы дер кезінде ту­ған дүние. Қа­зақс­тан қарқынды даму үс­тінде. Мил­лионерлер көп…

– … миллиардерлер де көп…

– … бірақ «Форбс» Францияда – француз тілінде, Германияда неміс тілінде жарық көреді, яғни әр елде сол мемлекеттің тілінде шығады.

– Тіпті Грузияда грузин тілінде шығады.

– Ендеше, неге оны қазақша шығару талпынысы болмады?

– Мен бизнесмен ретінде желдің қалай соғатынын сезіп отырамын. Қазақша аудитория оған дайын болған сәтте, дереу «Форбстың» қазақшасын шығарамын.

«Форбс» ең әуелі – бизнес. Біз осы журналдың нұсқасын шығару үшін, Нью-Йоркқа ақша төлейміз. Франшиза төлеп, редакция шығындарын өтеу үшін бізге пайда түсіру жағын ойламасқа болмайды. Қазақша журналға жарнамадан ақша табу қиындау болар еді. Қазақстандағы қазіргі таңдағы бизнес тілі – орыс тілі. Біздің аудитория орысша сөйлегендіктен, журналымыз да – орысша. Егер бизнес тілі қазақша болса, «Форбс» та қазақша шығады.

– Журнал өз шығындарын ақтай ма?

– Менің медиа нарықта жұмыс істеген жылдарымдағы қайтарымы тез болған жоба – осы. Медиа-бизнестің ауқымы шағын, есеп-қисабы көп. Табыс табу жағы қиындау. Ал «Форбс» журналы былтырғы жылдың тамыз айынан бүгінгі таңға дейін өзін-өзі ақтап қана қойған жоқ, табыс әкеле бастады. Масс-медиа саласында бұл өте жақсы көрсеткіш.

– Сіз қазақстандық «Форбстың» миллионерлер тізімінде нешінші орында тұрсыз?

– Мұны мен айта алмаймын. Өйткені рейтинг мамыр айында ғана шығады. Оған дейін бұл ақпаратты жариялауға қақым жоқ.

– Дегенмен сол тізімде барсыз ғой?

– Алғашқы елуліктің ішінде болуым екіталай деп ойлаймын.

– Шынымен бе?

– Қазақстанда милионерлер өте көп.

– 2008 жылғы дағдарыстан кейін Уоррен Баффет миллиардерлердің арасынан бірінші орынға шықты. Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысының әсерінен миллионерлер мен миллиардерлер тізімі өзгере ме?

– Биржадағы акцияларды сату – сатып алу айырмасы арқылы капитал құрайтындар бар. Одан көп қаржы тауып, байып жатқандар да, көп қаржыдан айрылып, сан соғып жататындар да жетерлік. Біз Уоррен Баффет сияқты жолы болып, байыған адамдар туралы ғана білеміз. Ал барынан айрылып, жалаңаяқ қалғандардан хабарымыз жоқ. Бірақ биржадағы саудада тепе-теңдік бар екенін білген жөн.

Мысалы егер 10 жыл бұрын «Apple» компаниясының акцияларын сатып алсаңыз, қазір 10 есе көп пайда табар едіңіз. Бірақ сол кезде «Apple» акцияларын сатып алуды ойлау керек қой. Бұл жерде тәуекел етіп, оған сену керек болған.

Қор нарығы әділ, шынайы әрі тұрақты жүйе. Оны дәл бүгін-ертең жоқ болып кетеді деуге болмайды. Алдағы уақытта Уолл-стрит жақтан басталатын дағдарысты күтудің қажеті жоқ. Егер тек Иран мен Израиль арасында соғыс басталса ғана, әлемдік экономика сипаты өзгереді. Одан басқа өзгеріс бола қоймас.

– Ал отандық қор нарығының дамымауына не кедергі?

– Отандық нарықта акциясын сатуға шығаратын компаниялар жоқтың қасы. Өйткені оның механизмдері әлі қалыптасқан жоқ. Үкімет қолға алған «Халықтық IPO» отандық қор нарығын іске қосатын механизм болуы тиіс еді. Мемлекеттің осындай шараларды қолға алуы құптарлық жайт. Әйтсе де, меніңше, отандық қор нарығын жандандыру үшін «Халықтық IPO» аздық етеді. Ол үшін заңдарды өзгерту керек. Компаниялардың қор нарығына шығу жолын жеңілдету керек.

– Ал «Халықтық IPO» жобасы арқылы бізде миллионерлер қатары көбейе ме?

– Отандық қор нарығы іске қосылған сәттен-ақ Қазақстанда миллионерлер саны күрт артады. Бұл – анық. Акциялардың иелері, кәсіпорын аттары – бәрі ашық болады.

Қазақстанда тағы бір жағдай – кімнің миллионер, кімнің миллионер емес екенін анықтау қиын. Себебі бизнестің көбі ЖШС деп жазылған. Ал ЖШС активтерін санау қиын.

– «Форбс» журналының бір бағыты елдегі бай азаматтардың тізімін жасау ғой. Жалпы, бізде қанша миллионер бар?

– Өте көп. Нақты санын атау қиын. Біздің ел өте бай. Егер бір отбасының Алматы қаласының орталығында 3 пәтері болса, отағасын миллионерге жатқызуға болады.

– Желтоқсан айында Ұлттық банк тө­ра­ғасы Г.Марченко журналистерге бас­па­сөз конференциясын өткізіп тұрып, олар­дың қаржылық сауаты өте төмен деп­ мәлімдеді. Сондай-ақ сіз «Форбстың» ал­ғаш­қы сандарын шығару үшін Ресейден ма­мандар шақырғаныңызды білеміз. Сонда­ «Форбсты» шығаруға қазақстандық жур­на­листердің біліктілігі жетпеді ме?

– Алғашқы кезде ресейлік мамандарды ша­қы­руымыздың себебі, мұндай жоба жасауда олардың тәжірибесі мол. Біз ресейлік «Форбста» емес, осыған ұқсас жобаларда жұмыс істеген журналистерді шақырдық. Олар жарты жылдай жұмыс істеді. Кез келген бизнестің өзіндік ерекшеліктері бар, сондықтан бастапқыда кәсіби мамандарды шақырған жөн. Ал қазір журналдың бас редакторы да, журналистер құрамы да – қазақстандықтар.

Бізді бәрі ресейлік «Форбспен» салыс­тыратыны белгілі еді. Сондықтан да біздің олардан кем өнім жасауға қақымыз жоқ болатын. Мен тіпті біздің «Форбс» Ресейдікінен артық болуы керек деп санаймын. Ал маман тапшылығын сезініп көргеніміз жоқ. Егер мен Қырғызстанда «Форбс» ашуды ойласам, онда енді мамандарды Ресейден емес, Қазақстаннан алып барып, жергілікті журналистерді үйретуге болады.

– «Форбс» журналы Қазақстан­дағы медианарықтағы ықпалды азаматтардың рейтингісін жариялай ма?

– Бұл жөнінде ойланып көрмеппін. Негізі, жақсы идея екен. Мұндай тізімді жасауға болады.

Сұхбаттасқан

Гүлбиғаш ОМАРОВА