ҚАЗАҚ КИНОСЫНЫҢ ҚҰНЫ ҚАНША?

ҚАЗАҚ КИНОСЫНЫҢ ҚҰНЫ ҚАНША?

Бүгiнде тәуелсiз елiмiздiң мәдени, рухани өмiрiнде киноның алатын орны ерекше екенiне дау жоқ. Мемлекет тарапынан да мәдениет пен өнердi дамыту үшiн қыруар қаржы бөлiнiп, көп күш жұмсалып отыр. Кино саласына арнайы көңiл бөлiнуде. Сондықтан «Қазақфильм» киностудиясында да iлгерi басушылық байқалады. Кино дегенiмiз не? Ол – өнер. Ол өнер ғана емес, табыс табудың да көзi. Әлемдiк кино өндiрiсi кинодан пайда табуды көздейдi. Кино өнiмiнен қыруар қаржы тауып, мемлекетке ұланғайыр пайда әкелiп жатқандары да жоқ емес. Бiрiншiден, кино – идеология құралы. Екiншiден, табыс табудың көзi. Әдетте кез келген мемлекеттiң кино өнерi сол елдiң саяси-экономикалық жағдайына, идеологияның бағыт-бағдарына сәйкес келуi керек. Айқайлап насихаттамаса да.

Тәуелсiздiк алған алғашқы жыл­дары қазақ киносы құлдырап, тұ­ра­лап бiтудiң аз-ақ алдында қалған бо­латын. Оған себеп, киноның на­рықтық экономиканың көшiне iлесе алмай қалуында едi. Қазiр Құдайға шүкiр, қазақ киносы мысықтабандап, iлгерiлеп, дамып келедi. 2009 жылы «Қазақфильмге» келген сапарында Елбасымыз: «Биыл дағдарысқа қарамай, “Қазақ­фильм­ге” 4 миллиард теңге бөлi­нiп отыр. Соның арқасында жа­ңағы кинематографиялық қондыр­ғы­лардың бәрiн сатып алды­ңыздар. Менiң бiлуiмше, ендi барлығы бар. Ешқайда шығарып өңдеудiң, ешкiмге жалынудың қажетi жоқ. Барлық мәселелердi осы арада шешуге болады» деген едi. 2009 жылдан берi де екi-үш жылдың бедерi болып қалды. Осы уақыт аралығында, «Қазақфильм» қандай фильмдердi дүниеге алып келдi. Әрi ол фильмдердiң сапасы қандай? Елбасымыз айтқан 4 миллиард теңгеге қанша фильм түсiрiлдi?

«Қазақфильм» кино­студия­сы­ның бас редакторы Дидар Амантай­ өзi­нiң бiр пiкiрiнде, соңғы жылда­ры қазақ киносының дамып ке­ле жатқандығын, 90-жылдармен­ салыстырғанда, қазiр жылына он-он бес фильмнiң түсiрiлiп жат­қа­нын айтқан едi: «Өздерiңiзге бел­гiлi, 90-жылдары қиын кезең бол­ған­дықтан, сол жылдардың аяғына қарай фильм түсiру бiраз азайып қал­ды. 2008 жылға дейiн жылына орта есеппен бiр фильм шығарып отыр­сақ, ол көрсеткiш былтыр бес фильм­ге көтерiлiп, 2009 жылы 40-қа жуық жоба қарастырылды. Соның iшiнде 10 толықметражды көркемфильм, 10-нан астам деректi фильм, 1 толықметражды анимациялық фильм өндiрiске жiберiлдi. Қазақ киносы бұрында арт-хаостық резервацияда болған едi. Ендi сол резервациядан шығып, көрерменге арналған фильмдердi түсiруге бет бұруда. Қазiргi кезде ұмыт болып қалған деректi хрониканы қолға алғалы жатырмыз. Сонымен қатар жас мамандарға қолдау көрсету де “Қазақфильм” жоспарын­да бар».

Бас редактордың сөзiне қара­ған­да, жылына орта есеппен ал­ған­да, 40-қа жуық жоба қолға алы­нады екен. Ол жобалардың бә­рi­не «Қазақфильм» тарапынан қан­ша­ қаржы бөлiнiп отыр және ол­ қаржы қаншалықты өзiн-өзi ақ­тай алады?! Белгiлi киносыншы­ Бауыр­жан Нөгербек киноның қы­ру­­ар қаржыны талап ететiн үлкен өн­дiрiс екенiн айтады. «Сондықтан киноға, ең алдымен, идеологиялық қару және бизнес ретiнде қарау керек. Бiзде осындай көзқарас қалыптаспаған. Тек белгiлi бiреудiң мерейтойы болғанда ғана сол туралы кино түсiру ойға алынады­. Кино түсiруге қаражат бөлу жүйесi де дұрыс қалыптаспаған. Мемлекет­ тарапынан бөлiнетiн қар­жы бiрден берiлмей, там-тұмдап бө­лiнiп берiлетiн болғандықтан, бiр фильмдi түсiру 3-4 жылға дейiн созылып кетiп жатады. Ал шетелдiң тәжiрибесiнде бiр фильмдi ұзаса 4-5 ай ғана түсiредi. Киноға деген көзқарас кеңестiк кезеңдегiдей қалып қойған. Киноны жасау бар да, тарату ретке келтiрiлмеген. Жекеменшiк кинотеатрлар көп те, мемлекет құзырындағы кинотеатрлар жоқ. Сондықтан осы мәселенiң барлығы кино туралы заңмен реттелу қажеттiгi айтпаса да түсiнiктi. Сондықтан бiзге ең қажетi – кино туралы заң» дейдi.

Кино сыншыларымыз да, қара­пай­ым­ көрермен де киноның бизнес көзi екен­дiгiн жасырмайды. Бiрақ соңғы жыл­дары «Қазақфильмде» өндiрiлiп жат­қан өнiмдердiң, яғни фильмдердiң қа­зақтың экономикасына қосып жатқан үлесi қаншалықты?! Бiздi мазалайтыны­ да­ осы.

Ал белгiлi режиссер Ардақ Әмiр­құ­лов: «Бүгiнде түсiрiлiп жатқан кино­лар­дың көпшiлiгi «коммерциялық» деген атауды бүркенiп алып, дарынсыз режиссерлер бюджеттен бөлiнген қаржыға ойларына келген фильмдi түсiрiп жүр. Ешкiм ештеңеге жауапты емес, әйтеуiр, әркiм өзiнше пайда тапқысы келедi. Ондайлар киноға өнер деп емес, тек кәсiп деп қарайды. Менiңше, кез келген бизнестi егер бюджеттен ақша бөлiнiп отырса, оп-оңай көтеруге, одан пайда табуға болады. Сондықтан қазiргi байқауға арналған кино, коммерциялық кино деп жүргендерiмiздiң барлығы – «ярлык»­ дейдi.

Қыруар қаржы жұмсалып, арты дауға айналған фильмдердiң бiрi – «Көшпендiлер» екенi белгiлi. Кейбiр деректерде «Көшпендiлерге» 30 миллион доллардың бөлiнгенi айтылса, ендi бiр дереккөздерiнде 40 миллионға жуық қаржының бөлiнгенiн айтады. Ал сондай атышулы фильмдердiң бiрi «Келiнге» режиссер Ермек Тұрсынов 1,5 миллион доллар жұмсаған екен. Ермек Тұрсынов өзiнiң «Мәмлүк» романы бойынша фильм түсiру үшiн, кемi 30-40 миллион доллардың қажет екенiн де айтып жүр. «Егер ондай қаржы табылса, ол фильмдi бүгiн бастауға дайынмын» дейдi режиссер.

Түркi баласы үшiн Мұстафа Шоқай­дың орны ерекше. Қазақтың қайраткер ұлы­на арнап, белгiлi режиссер­ Сатыбал­ды Нарымбетов «Мұстафа Шоқай» филь­мiн түсiрдi. Режиссер бұл фильм­ге бар-жоғы алты миллион доллар жұмсапты. «Мұстафа Шоқай» фильмi қаншалықты қаржы тапқаны белгiсiз. Ол фильмнiң коммерциялық негiзде түсiрiлмегенi белгiлi. Сондықтан режиссер үшiн киноның пайда табуы басты мәселе емес, «Мұстафа Шоқайдың» қазақ көрерменiнiң ыстық ықыласына бөленгенi маңызды болған сияқты.

Қазақстан мен Ресей бiрлесiп, «Махаббат тәлкегi» фильмi түсiрiлгенi белгiлi. «Қазақфильм» басшысы Ермек Аманшаевтың айтуынша, бұл фильм таза комедиялық жанрда түсiрiлген және оның бюджетi 2 миллион АҚШ долларын құраған екен. Бұл фильм өз құнын өзi ақтаған сияқты. Кино прокатта көп қаржы тапқан фильмдердiң бiрi – «Тағдыр тәлкегi» екенiн көрермендер де жасырмайды.

Ал әуесқой режиссер Еркiн Ра­қы­шев өзiнiң «Тұрар Рысқұлов» ат­ты деректi фильмiн мемлекет­ қаржыландырғанын айтады.­ Ал «Астанаға көктем кеш келедi» филь­мi­не 30 мың доллар жұмсалыпты. «Әри­не, екi сағаттық кино үшiн бұл­ аз ғой. Осы жерде айта кетейiн, тү­сiрген кинодан ақша табу – мен­ үшiн мақсат емес. Бiлесiз бе, егер­ киномнан көрермен өзiне бiр қа­жет­тi нәрсе алса, көкейiне түйсе, сол мен­ үшiн – жетiстiк, ол мен алатын ақ­шадан артық дер едiм» деген екен Ер­кiн Рақышев «Общес­твен­ная пози­ция» газетiне берген сұх­батында. (4 сәуiр, 2012 ж.)

Ал қазақ киносын өркендетуге өз­ үлесiн қосып жүрген дарынды ре­жиссер Ақан Сатаевтың «Ликви­да­тор» фильмi кассадан 80 милли­он теңге тауыпты. Бұл қазақ ки­но­ла­рының iшiнде өз құнын өтеген, та­бысты фильмдердiң бiрi болса­ керек.

Жекеменшiк студия түсiрген, белгiлi продюсер Баян Есентаеваның «Ғашық жүрек» фильмiнiң алғашқы нұсқасына жарты миллион доллардан астам қаржы жұмсаған екен. Есесiне, продюсер жарты миллион қаржысын екi еселеп қайтарып алыпты. Әрi бұл фильмнiң кассалық тұрғыдан қыруар қаржы табуына Мейрамбек Бесбаевтың үлесiнiң көп екенi белгiлi. Оны продюсердiң өзi де жасырмайды. «Егер Мейрамбек фильмге түсуден бас тартса, «Ға­шық жүрек» фильмiн де түсiрмес едiм. Мейрамбек болмаса, «Ға­шық жүрек» те болмаc едi. Киноға күллi қазақтың сүйiктiсi Мейрам­бек Бесбаев түссе ғана фильмнiң сенсация болатынын алдын ала бiлдiм» деген екен Баян Есентаева басылым бетiне берген сұхбатының бiрiнде. Ал «Ғашық жүректiң» екiншi жобасы да осал болған жоқ. Бұл фильм­де прокаттан миллионнан артық табыс әкелдi.

Ал әлемдiк киноиндустрияда ең төменгi фильмнiң бюджетi 500 мың АҚШ долларын құрайды екен. Ол өзiнiң құнын өтеу үшiн кемi бiр миллион доллар табыс табуы керек. Голливудтық кинодан түсетiн табыстың ең биiк шыңы 270 миллион доллар болса, оған жұмсалған қаржы 35 миллион доллардан кем болмауы тиiс.

Қазақ киносын дамыту үшiн жылы­на кем дегенде 80 фильм түсiру керек, ал айына жетi фильмнiң тұсауы кесiлiп отырса, құба-құп. Сан болған жерде, сапа болатыны белгiлi. Бiрақ сапаны ойлаймыз деп, киноны нарыққа бейiмдеу жағын ұмытып кетпегенiмiз абзал. Қазақ киносы да өндiрiске айналу қажет. Голливудтық фильмдер секiлдi, қазақ киносынан да қомақты қаржы табуға болатынын продюсер Баян Есен­таева дәлелдеген жоқ па? Сон­дық­тан, жақсы өнiм болған жерде, жақсы табыс та болады.

Гүлзина Бектасова