Бүгiнде елiмiзде алпысқа жуық театр бар екен. Республикалық театрларды айтпағанның өзiнде, облыстық театрлардың сахнасында қаншама дүниелер қойылып, көрерменнiң көңiлiнен шығуда. Одан өзге, жекеменшiк театрлар да көбейiп келедi. Театрлар көп, кәсiби актерлер бар ма? Театр қойылымдары көрерменнiң жүрегiне жол тауып жүр ме? Жалпы, «қазақ драматургиясы кенжелеп қалды» деген қауiптi жиi айтады театр басшылары. Театр көбейген кезде, жақсы пьесаға сұраныстың артатыны белгiлi. Қазақстан Жазушылар одағы Драматургия кеңесiнiң төрағасы, «Нұр Отан» ХДП жанындағы «Мирас» қоғамдық кеңесiнiң мүшесi, белгiлi драматург Сұлтанәлi Балғабаев осы орайда өз пiкiрiн ортаға салған едi.
– Сұлтанәлi аға, жалпы, драматургтер мен режиссерлердiң арасында дау-дамай өршiп барады. Режиссерлер «жақсы пьеса жоқ» дейдi, драматургтер «жазған пьесамыз қойылмайды» дегендi алға тартады. Бұл пiкiрдiң қайсысының жаны бар? – Мен бұл мәселенi көп ойланған емеспiн. Мәселен өзiм еш уақытта ешкiмге «мен пьеса жаздым, осыны қой» деп айтқан да емеспiн. Жаңадан жазғанымды театр басшыларына апарған да емеспiн және апармаймын да. Ең алғаш рет пьеса жазғанымда, мен оны Мәдениет министрлiгiнiң репертуарлық редколлегиясына апарып тастадым. Содан бiр күнi сол жерде жұмыс iстейтiн Бақыт Сарбалаев хабарласып, «Сенiң пьесаңды Райымбек Сейтметов қоямын дейдi. Сенi ол кiсi iздеп жатыр» деген соң, бардым. Мен әрқашан да осылай жұмыс iстеймiн. Театрлар iздеп, сұраса, пьесамды беремiн. Сұрамаса ешкiмдi мазаламаймын. Тек Қазақстанның ғана емес, Өзбекстан, Қарақалпақстан, Қырғызстан театрларымен де осылай жұмыс iстеп келемiн. – Режиссер өзi қоятын спектаклiн өзi iздеуi керек дейсiз бе? – Егер режиссер жақсы пьеса қойғысы келсе, онда әрине iздеуi керек. Драматург бiреуге жалынып, «менiң пьесамды қой» деп айта қоймайды. Айтпайды деп те ойлаймын. – Министрлiк өткiзетiн грантқа қатысып тұрасыз ба? – Қатыстым. М.Әуезов атындағы академиялық драма театрдың сахнасында қойылған «Сағыныш пен елес» пьесам грант жеңiп алған шығарма. Осындай грант алған «Өтiрiк айтпайтын адам» деген пьесамды Қызылорда облыстық театры қойды. – Соңғы жылдары театр сахнасында қойылып жатқан премьералар да жетерлiк. Жақсы пьесаны да табуға болады. Ендеше, бүгiнгi театрдың басты проблемасы неде? Соңғы кездерi республикалық театр сахналарында жұртты елең еткiзген жақсы дүние қойылды деп ойлайсыз ба? – Ең бiрiншi, шындап келгенде, менi ойландыратын нәрсе, өзiмнiң драматург ретiнде пьесамның қойылып жатқаны немесе қойылмайтыны емес. Бұған алаңдамаймын да. 1980 жылдардың басынан бастап, театрда жұмыс iстедiм. Театрлардың өскен-өркендеген кезi Әзiрбайжан Мәмбетов пен Райымбек Сейтметовтiң кезеңi. Соны көрдiм. Сондықтан бүгiнгi театр санының көбейiп, сапасының құлдырап бара жатқаны ойландыратыны рас. Басты әңгiме де осы. Жеке басымның шаруасына бас ауыртып жатқам жоқ. Менi мазалайтыны – бүгiнгi театрдың жай-күйi. Құдайға шүкiр, қазiр Қазақ мемлекетi өстi. Тәуелсiздiк алды. Экономикасы дамыды. Бүкiл әлем Қазақстанды таныды. Соған орай, ендi оның театры да дамуы керек. Бүкiл әлемге оның театрлары да танымал болуға тиiс. Бiрақ бүгiнгi қазақтың театры осы деңгейге сәйкес емес. Мұны нақты фактiлерге сүйенiп айтар болсам, жуырда «Алматы ақшамы» газетiне Әшiрбек Сығайдың Әзiрбайжан Мәмбетов туралы мақаласы шықты. Сол мақаласында Әшiрбек Сығай қазiргi кезеңде қоғамдағы театрларымыздың, оның iшiнде әсiресе режиссураның Әзiрбайжан Мәмбетовтiң заманына жете алмай отырғанын айтады. Әзекең қазақтың театрын бүкiл әлемге танытты. Қазiр режиссура саласында театрды осылай таныта алып отырмыз ба? Бiздiң ойымызша, қазiргi театрлардың деңгейi де төмендеп кеттi. – Театрларымыздың деңгейi қай жағынан төмен? Пьесаны таңдауда ма? Режиссерлiк қойылымда ма, әлде актерлiк шеберлiк жетiспей ме? – Бұл ретте ауызды қу шөппен сүрте бермей, ең алдымен жетiстiгiмiз туралы қысқаша айтайық. Ең бiрiншi жетiстiгiмiз, бүгiнгi таңда, Қазақстанда 60-тан астам театр бар екен. Оның iшiнде 31-i қазақ театры. Қалғандары әртүрлi ұлттардың театрлары. Олардың арасында жекеменшiк театрлар да бар. Мұндай алуан тiлде сөйлейтiн театрлары бар ел дүниежүзiнде өте сирек. Бұл үлкен жетiстiк емес пе? Бұған қоса театрларға бөлiнiп жатқан қаржы да ұшан-теңiз. Театрға жаңадан салып жатқан ғимараттары да бар. Кеше ғана Қостанайда үлкен театр салынды. Облыстық театрлардың жалақысы аз болғанымен, республикалық театрлардың жалақысы көштен қалмайды. Театр қайраткерлерi атақ-дәрежеден де кенде емес. Мұның бәрi жетедi. Жыл сайын театр фестивальдерi өтедi. Осыншама жағдай жасалынып жатқаннан кейiн, оның қайтарымы болуы керек емес пе? Ең болмаса, Орта Азиядағы театрлардың алдына шығу керек. Өзiмiзбен көршi елдердiң, Өзбекстанның, Тәжiкстанның театр фестивальдерiне қатысып жүрмiн. Ол жақтарда бiздегiдей материалдық жағдай жасалмаған. Бiрақ оларда театр өнерiндегi iзденiс, жетiстiктер өте мол. Ал бiз қойылымдардың көркемдiк сапасы жөнiнен олардан төмен қалып қойып жатырмыз. Бұл туралы Театр қайраткерлерi одағының төрағасы Тұңғышбай Жаманқұловтан бастап, басқа да театр мамандары мен сыншылары жиi айтып жүр. – Қай жағынан төмен, соны айтыңызшы? – Ең алдымен, мұны дәлелдеп алуымыз керек. «Төмен» деп құр айтып қоюға болмайды. Мәселен жыл сайын театр фестивальдерi өтедi дедiм. Бұл фестивальдерге елiмiздегi ең таңдаулы деген театрлар мен ең таңдаулы деген спектакльдер қатысады. Бiрақ бұл спектакльдердiң көркемдiк деңгейi кәсiби театр дәрежесiнен көп төмендеп жатады. Мысалы осыдан бiр-екi жыл бұрын Тараз қаласында осындай фестиваль өттi. Оған Мәскеуден белгiлi сыншы Анна Степанова келдi. Сол кiсi фестиваль соңында қатысқан театрлардың жартысына жуығының көркемдiк дәрежесi баяғы колхоз-совхоз театрларымен деңгейлес екендiгiн ашып айтты. Өзiмiздегi белгiлi театр сыншысы С.Қабдиева да өткен жылғы театр фестивальi туралы осындай пiкiр айтты. Мұның өзi көрермендердiң театрға деген ынта-ықыласын барынша төмендетiп отыр. Қазiр адамды қызықтыратын телевидение болсын, кино деймiз бе, бәсекелестiк көп. Театрларымыз көрермен жөнiндегi осы бәсекелестiкке төтеп бере ала ма деген сұрақ ойландырады. Жасыратыны жоқ, халықтың өз ынта-ықыласымен театрға келуi төмен. «Театрға барайыншы, спектакль көрейiншi» деген ынта жоқ. Өз еркiмен келмейдi. Залды студенттермен, мектеп оқушыларымен толтырып отырмыз. Қытайда театр билетiнiң бағасы қымбат. Бiрақ адамдардың спектакль көруге деген ынта-ықыласы күштi дейдi. Бiзде неге олай емес? Көрермен неге келмейдi? Билеттiң құны 300-ақ теңге тұрады. Осыны жайлап, зерттеп көрiңiзшi. Бiзде театрдың директоры, көркемдiк жетекшiсi тек мақтана бередi. Мақтап, қолдан жарнама жасаудың қажетi шамалы. Ең қауiптiсi, күнi ертең бәсекелестiкте театрларымыз қаңғып қалуы мүмкiн. Мектеп пен жоғары оқу орны болмаса, театр көрерменсiз қалады. Менi алаңдататыны да осы. Театрдың бәсекелестiкке дәрменсiздiгi. – Көрерменнiң ынта-ықыласының артпауының себебi неде? – Мұның себебiн зерттеп, жазып, айтқан адам жоқ. Қалада қаншама мың халық тұрады. Менiң түсiнiгiмше, халықты «театрға сен неге келмейсiң?» деп кiнәлауға болмайды. Тiптi шет елдердiң өзiнде елдi қинап, театрға алып келмейдi. Ондай болмайды. Театрға кез келген адам өзiнiң ынта-ықыласымен бару керек. Неге келмейдi? Кез келген көрермен бiрнәрсеге қызығу керек емес пе? Көрермен қызығу үшiн, оны қызықтыру қажет. Сахнаға шығатын кез келген қойылымдарды «осы халыққа керек пе? Осы қызықтыра ма?» деген сауалдардың төңiрегiнде қою керек. Спектакль ең алдымен, көрерменiн тартуы керек. Халықты әуелi қызықтырып алып, содан кейiн ойландыру қажет. Бiзде кез келген жаңа пьеса алынған кезде, кез келген пьеса сахнаға шыққан кезде, осы мәселенi ескеру жетпейдi. Екiншi, мұнда жауапкершiлiк жоқ. Спектакль қою дегенiмiз де – белгiлi бiр дәрежеде бизнестiң түрi. Дүниенiң бәрi «қанша ақша шығардың, сол ақша өтелу керек» дегеннен тұрады. Яғни директор пьесаны алды, көркемдiк жетекшi қабылдады, режиссер сахнаға шығарды. «Осыған пәлен ақша шығардық, пәлен уақыт кеттi. Ендi ол көрерменiн қызықтыра алды ма? Оны көрермен қалай қабылдап жатыр?» деген мәселе де үнемi назарда болуға тиiс. Бiзде осы жағы мүлдем ескерiлмейдi. Әрине, театр мiндеттi түрде табыс табудың жолына түсуге тиiс емес, бiрақ көрермендi көбейту деген мәселе ешқашан күн тәртiбiнен түспеуге тиiс. Бiрақ бiзде бұл мәселе мүлде қолға алынған емес. Жекеменшiк театр болсын, республикалық театр болсын, осыған белгiлi бiр дәрежеде жауап iздеп жатқан жан жоқ. Келешекте осы мәселе бойынша, нақты iс-шаралар қолға алынса, дұрыс болар едi. «Қарапайым халықтың мұң мен зарын жеткiзе алмай жүрмiз» – Кейбiр спектакльдерде режиссерлiк дәлдiк те, актерлiк шеберлiк те кемшiн түсiп жататын сияқты. Ал бұл театрдағы ең басты қажеттiлiк емес пе? – Әңгiме осында. Тағы да қайталап айтамын, театрлардағы қойылымдар адамды қызықтырмайды. Қызықтырмайтын себебiн сұрап жатқан ешкiм жоқ. Ал жұрттың спектакльге бiр рет келiп, көңiлi қалған соң, екiншi рет оны көргiсi келмейдi. Өйткенi көрерменiн тартпайды. Ойландырмайды. Жұртты келмейдi деп сынайды. Бiр рет барасың, екiншi рет барасың. Шаршап, көңiлiң түсiп қайтады. Ең әуелi, пьеса көрерменiн қызықтыра ма деген сауал қоймайды театрдағылар. Екiншi, оған жауап берiп жатқан ешкiм жоқ. Бiздiң көрермендердiң екiншi рет спектакльге келмейтiн себебi, драматургия қызықты болмағандықтан. Спектакль көруге бес жүз адам келер болса, соның бiразы сол пьесадан өзiн тапса, өзiнiң көңiлiн алаңдататын мәселеге жауап iздесе, өзiнiң мұңын, қайғысын көрсе, сонда ғана көрермен қайта келедi. Бiрақ көп жағдайда көрермен мұндай әсерге бөленбейдi. Бiздiң ең үлкен кемшiлiгiмiз осында жатыр. Сахнада болып жатқан оқиғаның көбi – өтiрiк. Ешкiмдi сендiрмейдi. Жасанды. Адамның жүрегiне, сезiмiне әсер етпейдi. Содан кейiн, ол онда бармай қояды. Кезiнде театр сахнасында «Ана – Жер Ана» жүрдi. Өте керемет жүрдi. Неге? Соғыстан кейiнгi уақыт едi. «Ана – Жер Ананың» тағдыры, оның оқиғасы көптеген адамдардың басында болды. Сол адамдардың ұрпағы сахнадан өзiн көрдi. Жасөспiрiмдер мен балалар театрында «Сталинге хат» қойылғанда, оның оқиғасы 86 жылғы желтоқсанның оқиғасын қайталады. Оқиғасы 37 жылғы болғанымен, көтерген мәселесi 86-ға келедi. Жұрт қаптап кеттi. Бүгiнгi режиссерлер осындай мәселелерге жете назар аудармайды; бұл қойылым халыққа әсер ете ме, мұнда халықтың тағдыры бар ма дегендi ойламайды. Мәскеуден көргенiн, тағы басқа жерлерден көргенiн қояды. Бiр дайын дүниенi көрсе, соны сахнаға шығаруға бейiм. Яғни бүгiнгi таңда режиссерлердiң халықтың көкейiндегi проблемаларды түсiнуi жетпей жатыр. Драматургтер соны жаза алмай жүр. Қарапайым халықтың басындағы мұң мен зарын жеткiзе алмай жүрмiз. Ең үлкен мәселе де осында. Бiрiншi, халықтық тұрғыдан сезiну жоқ. Көркем драматургиялық шығарма жетiспей жатыр. Жазылатын шығарманың деңгейi, соған сәйкес шебер болса, режиссер соны қойып, сахнаға шығара алса, көрермен келедi деп ойлаймын. – Соңғы жылдары мұндай спектакль көре алмадыңыз ба сахнадан? – Мен көре алмай отырмын. Өйткенi мұндай сұрақ та жоқ, жауап та жоқ. – Соңғы екi-үш жылда өзге театрларды айтпағанда, алматылық театрлардың сахнасында көптеген жаңа премьералардың тұсауы кесiлдi. Олардың арасында классикалық дүниелерiмiз де жоқ емес. Бұлардың ешқайсысы сiздi елең еткiзбедi ме? – Сiзге шындығын айтайын, мен кейде өзiмнiң пьесамнан өзiм түңiлемiн… Авторы – өзiммiн. Ертең премьера болайын деп жатыр. Актерлер тiптi сөзiн жаттамаған. Актерлер сөзiн бiлмесе, өз образына қалай енбек сонда?! Қазiр жазғым келмейдi. Ондай театрлармен жұмыс iстегiм де келмейдi. Премьера болады дейдi, бiрақ актерлер дайын емес. Көркемдiк кеңестiң шешiмi де дұрыс емес. Қазiр шикi күйiнше жiбере бередi. – Актерлiк iзденiс жоқ дейсiз ғой… – Iзденiстiң болмайтын себебi, көркемдiк кеңес дұрыс шешiм қабылдамайды. Шығарманы пiсiрiп, жанын салып, сахнаға шығарса да сол, жаттамай, асығыс болса да сол – оны талдап, кемшiлiгiн көзiне шұқып айтып, бетiне басатын тәуелсiз сарапшы жоқ. Бұрын көркемдiк кеңес қабылдайтын. Қазiргi театрдағы көркемдiк кеңес басшылық не айтса, соны жасайды. Жақсы ойна, жаман спектакль қой, оны қабылдап, бағасын берiп жатқан ешкiм жоқ. Нағыз кәсiби театр сыншылары мұндай талқылауларға мүлдем қатыстырылмайды. Соған орай, баяғыдай көркемдiк кеңес қабылдап, оның кемшiлiгiн айтқызып, қайта жасататын болса, онда оның нәтижесi басқаша болар едi. Қазiр ешкiм бармайтын себебi, апай-топай қылып қабылдайды да, сахнаға жiбере салады. Асып кетсе, режиссер шырылдап, бiрдеңе айтады. Оның кемшiлiгiн көрiп, әбден пiсiрiп, жұмыс iстеп жатқан ешкiм жоқ. Сондықтан театрға тәуелсiз сарапшы қажет. Премьераға бiр апта қалғанда, сол тәуелсiз сарапшылар спектакльдi әбден тексерiп, көрiп, бағасын беруi керек. Кемшiлiгi болса, айту қажет. Ұнамайтын дүниенi алып тастау керек. Сосын сенiң сахнаңдағы сценарийiң мынандай екен, актерiңнiң ойыны мынандай екен деп, әбден талдап, талқылағаннан кейiн барып, сахнаға шығарған жөн. Бiзде бұл ұмыт қалған. Мұны айтсаң, жаман атты көрiнесiң. Бiздiң театрлардың құлдырап жатқанының да себебi осы. – «Мемлекеттiң есебiндегi әйгiлi кейбiр театрлардың жеке адамдардың жекеменшiк театрына айналып кеткенi» туралы драматургтер тарапынан жиi сын айтылады. Мұның сыры неде? – Бұл туралы жиi жазылып та жүр. «Қазiргi театрлар статусы жөнiнен мемлекеттiк болғанымен, жұмыс iстеуi бiр адамның жекеменшiк кәсiпорны сияқты» деп өзiм де жаздым. Оның себебi театрдың директоры өзi көркемдiк жетекшi, өзi көркемдiк кеңестiң төрағасы болады. Өзi жазады, өзi қояды. Өзi қабылдайды. – Министрлiк тарапынан ше? Бақылау жоқ па? – Министрлiк тарапынан мүлдем бақылау жоқ деуге болмайды. Бiрақ қазiргi кезде Мәдениет және ақпарат министрлiгiнiң бұл саладағы мүмкiншiлiгi шектеулi болып тұр. Яғни алпыстан астам театрлардың жетi-сегiзi ғана министрлiкке бағынады. Қалғандары қалалық, облыстық әкiмшiлiктердiң қарауында. Көп мәселенiң осыдан туындап отырғаны даусыз. Мұның сыртында кадр мәселесi қаншама? Мысалы бүкiл облыстық театрларда кадр жетiспейдi. Көп театрда режиссер жоқ. Кәсiби актер, суретшi жоқ. Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясы мен Астанадағы Өнер университетi көптеген маман тәрбиелеуде. Бiрақ олар қайда кетiп жатыр? Оны сұрап жатқан ешкiм жоқ. Жақсы балалар оқып жүр. Арасында таланттылары да жетерлiк. Оқу бiтiргеннен кейiн, әлгi балалар жоқ боп кетедi. Ол балаларды қадағалап, бiтiргеннен кейiн, ол қай театрға барады, оны сұрап жатқан ешкiм жоқ. Мәселен Ә.Мәмбетов сынды жас дарындарды сол кездегi Мәдениет министрi болған Iлияс Омаров қадағалап, бағыт-бағдар берiп отырған. Қазiр мұның бiрi де жоқ. Осының бәрiне не iстеуге болады? Осыған орай бiз Мәдениет және ақпарат министрлiгi барлық театрларға ықпал жасай алатындай болу керек дегендi айтып отырмыз. Министрлiк кадр мәселесiн де ыждағатты қадағалауы керек. Қазiргi кезде театр мамандарын дайындау Бiлiм және ғылым министрлiгiне қарайды да, Мәдениет және ақпарат министрлiгi көп жағдайда бұдан шет қалады. Сондықтан екi министрлiк кадр мәселесiн бiрлесе отырып шешкенi абзал. Яғни Мәдениет және ақпарат министрлiгi мемлекеттiк театрлардың кадр мәселесi қандай, репертуары қандай дегендi тексерiп отыруы керек. Мұны қалай шешу керек дегенге келер болсақ, ең алдымен мұның заңдық-құқықтық мәселелерiн реттеу керек. Осы мәселе жөнiнде Парламент Мәжiлiсiнiң Әлеуметтiк мәдени даму комитетiне нақты ұсыныстар бердiк. Соған орай алдағы уақытта бұл мәселе нақты талқыланбақ. Бұл жөнiнде тиiстi жауап алып отырмыз. Бiрақ бұған қарсылар да бар. Бiз туралы «жоғары жаққа хат жазыпты, директорлардың барлығын құртайын деп жатыр екен» деген әңгiмелер де шықты. Осыған орай мына мәселенi қадап айтқымыз келедi. Бiрiншiден, бiздiң ешкiмнiң жеке басында шаруамыз жоқ. Екiншiден, қазiргi жағдайда театрдың бiр түгiлi он директорын орнынан алып тастасаң да ештеңе өзгермейдi. Ал жағдайды жақсарту үшiн театрлардың жұмысын ұйымдастыру мен басқарудың бүкiл жүйесiн қайта қарап, түбегейлi реформа жасау керек. Бұған қазiр толық мүмкiндiк бар. Яғни бiздiң елiмiзде басқару саласының барлығында түрлi реформалар қызу жүруде. Мысалы бiлiм беру саласында қаншама жаңалықтар қолға алынуда. Ал театрларда ғана ешқандай өзгерiс жоқ. Театрды басқару мен ұйымдастыру жұмысы баяғы 1990 жылдардағы қалпынан ешқандай өзгермеген. Және бұл жүйе қазiргi директорларымызға өте ұнайды. Яғни олар бәрiн өздерi басқарады, ешкiмге нақты есеп бермейдi. Бұл ретте тiптi Елбасының театр жөнiнде алға қойған мiндет-тапсырмаларының да ойдағыдай орындалмай отырғанын айта кеткенiмiз жөн. Мысалы 2009 жылы Елбасы Алматыда театр қайраткерлерiмен кездестi. Мiне, осы кездесуде Президентiмiз «Қазақстан театрларында бүгiнгi заман тақырыбына арналған көркемдiк сапасы жоғары жаңа шығармаларды көбейту керек» деп атап көрсетiп едi. Бiрақ бiрде-бiр театр оған нақты iспен жауап қайтарған жоқ деуге де болады. Және Президентпен болған сол кездесуде қандай спектакль көрсеткенiмiздi де айта кетуiмiз керек. Яғни сол жолы Ресейдiң алыс бiр деревнясында арақ iшiп, аяғын сындырып алып, шелекке дәрет сындырып отырған бiреу туралы спектакль көрсеттiк. Ең маңыздысы осы.Қазақстанға түк қатысы жоқ. Ал сол жолы тақырыбы өз елiмiзге қатысты жақсы спектакль көрсетуге болатын едi ғой. Әрине, орыс театрлары қазақтың шығармасын қоймай-ақ қойсын. Бiрақ Қазақстанға қатысы бар дүниелердi неге сахналамайды?! Мұның бәрi орталықтандырылған жүйенiң жоқтығынан, талаптың төмендiгiнен туындап отыр. Мысалы Өзбекстанның, Қырғызстанның, Тәжiкстанның орыс театрларын зерттеп көрейiкшi. Оларда бәрi басқаша. Театрлардың негiзi репертуары өз елдерiнiң тақырыбын қамтиды. «Театрларды бүгiнгi нарықтық заманға бейiмдеу қажет» – Белгiлi жазушы Әкiм Тарази театрларды нарыққа бейiмдеу туралы мәселе қозғаған едi. Бұған сiз қалай қарайсыз? – Елбасының берген тапсырмасының бiреуi, Әкiм Таразидiң газетке берген сұхбатында айтылғандай, театрды бүгiнгi күнге бейiмдеу керектiгi болатын. Нағыз заманына қарай бейiмдеу керек деген сөз, театрды жекешелендiру керек деген сөз емес. Оның жұмысын бүгiнгi уақытқа бейiмдеу. Қазiргi заманда театрдың жетекшiсi театрға бөлiнген ақшаны алады. Театрына жөндеу жұмыстарын жасатады. Атақты алады. Бiрақ жұмысы туралы ешкiмге есеп бермейдi. Көрермендi көбейтуге ынталы емес. Көрермен қаптап келiп жатса да, алатын жалақысы сол. Келмей жатса да, жалақысы өзгермейдi. Әкiм Тарази ағамыздың айтып жүргенi осы мәселе. Яғни театрлардың барлық мәселесi қойылған спектакльдердiң көркемдiк сапасына тiкелей байланысты болуға тиiс. Қазiр бәрi нарыққа бейiмделiп жатыр. Соған орай театрлардағы әрбiр спектакль халықты қызықтыратын, халықты тартатын тұрғыда болу керек деген мәселенi айтып отыр. Нақты бейiмдеу дегенiмiз осы. Мысалы мемлекет кең сарайдай зәулiм театр салып бердi, қажеттi ақшасын бөлдi. Бiрақ көрермен залы бос тұрады – бұл не? Спектакльдi қойдың ба, ақша шығардың ба – ендi оның жауапкершiлiгi болуға тиiс. Тағы да қайталап айтамын, бұған қазiр ешкiм жа-уап бермейдi. Сапасыз спектакль қойып, жұрт театрға келмей қойғаны үшiн ең болмаса сөгiс естiген театр директорын бiлесiз бе?! Сiздi қайдам, мен өзiм ондайды көрген де, естiген де жоқпын. Бұлай жұмыс iстеу – рахат. Театр директорларының театрда реформа жасауға қарсы болатыны да сондықтан. Көрермен келсе болды, келмесе, солдаттарды алып келiп, залды толтыра салады. Жұмысын бейiмдеу жоқ. Кинода да осылай. Кино түсiрдiң бе, ол ақшасын ақтау керек. Ұшан-теңiз ақша бөледi. Ол оны ақтамайды. – Бiзде театрда тұлғалар бар ма? Мәселен кезiнде Сәбира Майқанова, Фарида Шәрiпова, Ыдырыс Ноғайбаев, Әнуар Молдабековтiң аты дүркiреп тұрды. Бүгiнгi жастардың арасында актерлерiмiздiң есiмдерi қаншалықты танымал деп ойлайсыз? – Жақсы актерлер бар. Тұлғалардың жоқ болатын себебi, насихаты кемшiн. Спектакль жақсы болмағаннан кейiн, актерлердi кiм бiледi? Мәселен Тынымбек Пiрiмжанов деген актер болды. Өте талантты актер едi. «Сталинге хатта» керемет ойнады. Тағдыры өте өкiнiштi болды. Қайтыс боп кеттi. Спектакль нашар болғаннан кейiн, актер қаншалықты жақсы ойнаса да, оның оқиғасы әсер етпей жатса, көрермен қабылдай алмайды. Сөйтiп, актер елеусiз қалады. Оған қоса актерларға дұрыс насихат жоқ. Сондай-ақ, жақсы актерларға арнап пьеса жазуды да жүйелi түрде қолға алғанымыз жөн. Мен атақты актриса Фарида Шәрiпованың алпыс жылдығына арнап «Ғашықсыз ғасыр» деген арнайы пьеса жаздым. Жасыратыны жоқ, ол кiсiнiң өзi келiп, өтiнiш жасап едi. Бұл маған оңай болған жоқ. Шынымды айтсам, мен өзiм Фарида Шәрiпованың актрисалық шеберлiгiн жете бiлмейтiн едiм. Соған байланысты бiраз қиналдым да. Бұл шығарманың сахнаға жақсы қойылуына белгiлi режиссер Әубәкiр Рахимовтың үлкен көмегi тидi. Кейiн Жұмабай Медетбековке арнап, «Тойдан қайтқан қазақтар» деген пьеса жаздым. Бұл жолы да Әубәкiрмен бiрлесiп жақсы жұмыс iстедiм. Баяғыда театрда жүргенде Лидия Каденоваға арнап, «Ең әдемi келiншек» атты пьеса жаздым. Оның оқиғасының Лидияның жеке басына ешқандай қатысы жоқ, бiрақ бұл шығармада актрисаның бүкiл актрисалық шеберлiгiне бейiмделiп жазылған едi. Бұл жерде мен мақтанып отырғаным жоқ, тек өз тәжiрибемдi ортаға салғым келедi. Яғни жақсы актерлер үшiн арнайы пьесалар жазылғаны дұрыс деп есептеймiн. Оның мүмкiндiгiне қарап отырып, пьеса жазылса, кез келген актер драматургпен жұмыс iстесе, актердi драматург зерттеп, режиссермен қосылып отырып жұмыс iстесе, актерлер танылар едi. Яғни қазiргi актерлердiң де iшiнде тұлғалар бар. Оны халыққа жеткiзе алмай отырмыз. Оларды жеткiзу үшiн насихаттауымыз керек. Талант таусылып қалмайды. Насихаты кемшiн болғандықтан, шықпай жатыр. Мұның бәрiне режиссерден, драматургтен, ең бастысы, театрдың директорында кiнә бар.– Театр сахнасында талай мәрте қойылған классикалық дүниелердi қайта жаңғырту, қайта сахналау қажет деп ойлайсыз ба? – Бұл керек. Бiрақ қазiр режиссерлер көп жағдайда қайта қойғанда спектакльдi бұрынғы қалпында қоя салады. Ал, менiңше, классикалық шығарманы қайта қойған жағдайда, оны бүгiнгi заманның көрерменiне, бүгiнгi заманның мәселелерiне ыңғайлап қойған дұрыс. Бұл ретте Нұрқанат Жақыпбаев шеберлiк танытып жүр. Яғни ол, бұрыннан таныс дүниелердi бүгiнгi күнге жақындатып қояды. Ал режиссерлер бұрынғы қойылған дүниенi дәл бұрынғыдай қояр болса, оның ешқандай жаңалығы болмай қалады. Заман өзгерiп жатыр, халықтың талғамы тек қана киiмге қатысты емес. Оның өмiрге, театрға, спектакльге деген көзқарасы да өзгерiп тұрады. Оның өзгерiп тұратынын да ешкiм зерттеп, бiлiп жатқан жоқ. Менi мазалайтын тағы бiр дүние бар. Ол жас драматургтердiң өте аздығы. Яғни қырық бес жасқа дейiнгi дарынды драматургтер көрiне алмай жүр. Жас режиссерлер туралы да осыны айтуға болады. Театр басшыларын осы мәселенiң ойландырмайтынына таң қалам. Он-он бес жыл басқарған театр басшылары бiрде-бiр шәкiрт тәрбиелемеген. «Қандай шәкiрт тәрбиеледiңiз? Қандай драматург немесе қандай режиссер алып келдiңiз?» деп сұраңызшы. Ешкiм нақты жауап бере алмайды. Тiптi, олар жас толқынның келуiне ынталы емес. Өйткенi жастар шықса, өздерi ысырылып қалам ба деп қауiптенедi. Адам мәңгiлiк емес қой. Мына жарық дүниеден бәрiмiз де кетемiз. Сондықтан әркiм өз орнын басатын шәкiрт тәрбиелеуi керек. Қазiр көзге түсiп жүрген бiр-екi жас режиссерлер бар. Мысалы Гулсина Мерғалиева, Фархадбек Қанафин. Бiрақ ол аз, олар бiр-екеу ғана емес, жиырма-отыз болуға тиiс. Сондықтан жастарды алға шығаруымыз керек. Бұл ретте дарынды жастарды өнерге тартып, тәрбиелеу бiзде кенже қалып отырғанын мойындауымыз керек. Бұл жөнiнде мен ары жаздым, берi жаздым – бiрақ болмады. Тiптi кейбiреулер «тыныш жүрмейсiң» деп өзiмдi кiнәлайды. Бiрақ сонда да алған бетiмнен қайтқым келмейдi. Әрине, барлық мәселенi шеше алмайтынымды өзiм де түсiнемiн. Мысалы режиссерлердi тәрбиелеуге менiң шамам жетпейдi. Бiрақ драматургияға жастардың келуiне үлес қоссам деп армандаймын. Бұған мүмкiндiктер де бар. Жақында белгiлi қоғам қайраткерi Уәлихан Қалижан М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтына басшы боп келдi. Соған орай, осы институттың жанынан Өркениет деген халық университетi ашылды. Мiне осы жерден жас драматургтер клубын құрдық. Осы клубтың болашағынан үлкен үмiт күтемiн. Осы жерден бiраз жас драматургтердi қанаттандырсақ деймiн. Оған қоса Т. Жүргенов атындағы Өнер академиясында Дулат Исабеков, Смағұл Елубай, Шахимардан Құсайыновтармен бiрге киносценарий мен драматургияға бейiм жастарға дәрiс берiп, жетекшiлiк етiп жүрмiн. Яғни, өзiмнiң сабақ беретiн студенттерiм бар. Соларды тәрбиелеп, олардың жұмыстарын дайындап, театрларда қойдырту. Осы мәселенi түбi жүзеге асырамыз. Сондай-ақ, «Мәдениет туралы» Заңға өзгертулер мен жетiлдiрулер енгiзiп, театрлардың жаңа деңгейге көтерiлуiне үлес қоссам деймiн. Сондай-ақ, драматургтерге қаламақы төлеу мәселесiн де қойып жүрмiз. – «Спектакль қою – сыпайы жемқорлыққа айналды» деген едiңiз. Қаламақы мәселесi туралы пiкiрлер көп айтылады. Жетiспей жатқанын айтамыз. Театр соншалықты бай ұйым да емес. Мұнда қандай жемқорлық жатыр деп ойлайсыз? – Әр театр өзiнше жеке кеткеннен кейiн, қаламақы төлеу, белгiлi бiр дәрежеде жемқорлыққа айналып кетiп жатқан сияқты. Қаламақы төлеудi мүмкiн болса, бiр орталықтандыру қажет. Сондай-ақ, қаламақы төлеудi заңды бiр жүйеге түсiру қажет. Ең бастысы, кез келген сахнада арнайы тәуелсiз сарапшылардың талқылауынан өткен шығарма ғана қойылу керек. Оны мейлi театрдың директоры жазсын, режиссерi жазсын, көшеден келiп, бiреу жазсын, мәселе онда емес. Тәуелсiз сарапшылар құрып, сахнаға лайықты ма, жоқ па, соны қарап, баға бергеннен кейiн ғана шығарған жөн. Жемқорлықты күнде айтып жүрмiз ғой. Әрине, театрлардың ұшан-теңiз ақшасы жоқ, бiрақ қаламақы төлеу бiр жүйеге түспесе, мұның аяғы ыңғайсыз жағдайға апарып соғады. Соның алдын алуды осы бастан ойластырғанымыз жөн. Театрларға, жаңа пьесаларға мемлекеттiк сатып алу үшiн байқау жариялау қажет. Режиссерлердiң өзiнде бәсеке болу керек. Бiр пьесаға бiрнеше режиссер шақырған жөн. Олардың қайсысы қойғысы келедi, бiздiң театрлардағы режиссерлердiң арасында бәсеке жетiспейдi. Бiр режиссер өзi қоя бередi, өзi шығарады. Осы тұрғыдан келгенде, бұған да бiр жауапкершiлiк болса деймiз. Бәсеке болған жерде, сапа болады. Сапа болған жерде, спектакльге сұраныс да артады.
Әңгiмелескен
Гүлзина БЕКТАСОВА