ЖАЛҒАНДЫҚҚА ЖАНЫМ ТӨЗБЕЙДI

ЖАЛҒАНДЫҚҚА ЖАНЫМ ТӨЗБЕЙДI

Ол кiсiге қарасаңыз, мiнезi жiбектей, ұстамды, сабырлы түрiн байқайсыз. Шығармаларында да ұстамдылық, сабырлылық көрiнедi. Бiрақ ұлттық мәселелерге келгенде, халықтық дүниелерде жаны шыдап тұра алмайды. Үнемi ұлттық мәселелерге тiл қатып, азаматтық позициясын көрсетiп жүретiн бұл азаматтың аты елге белгiлi, көпшiлiкке танымал қаламгер. Қазақ әдебиетiнде өз орнын қалыптастырып үлгерген Мереке Құлкеновпен бүгiнгi әңгiмемiз де осы әдебиеттiң ауылынан басталды.

– Мереке аға, өзіңіз жақсы көретін ағаңыз, Қадыр ақынның «Адамды ақын мен жазушы ететін жоқшылық, балалық шақта көрген қиындық», – деп еді. Сізді жазушы еткен не нәрсе?

– Бұл сөзге негізінен қосылуға да болады. Бірақ мені жазушы еткен сезім деп ойлаймын. Қазақта ата деген, сосын әже деген арнайы институттар бар. Мен әжемнің қолында өскен баламын. Әже деген адам баласына, келініне айтпайтын сырын, ішкі құпияларын ең жақсы көретін немерелеріне айтады емес пе? Біз де сөйтіп, Бәтима дейтін кемпірдің бауырында өстік. Сол кісінің басынан кешкен тағдырын, өзінің ең жақын адамдарына деген сағынышын, мұңын естідік. Ол кісі ескі әңгімелерді де көп білетін еді жарықтық. Үлкен кісілерде бір өзгеше қасиет бар ғой. Олардың есте сақтау қабілеттері ерекше болады. Қазір көзі тірі классик жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісовтің жадында сақтау қабілетіне таң қалам. Ол кісі әрбір детальді тура қолмен қойғандай, қазір көріп отырғандай қылып әңгімелейді. Менің әжем де солай айтатын әңгімені. Жалпы, қазақтың кезең-кезеңімен өмірінің бәрі қиындықтармен өткен ғой. Мысалы, біздің көрген аздаған қиындықтарды бізден кейінгі ұрпақ көрмейді. Бізден кейінгі ұрпақ ана ұрпақтың көргенін бастан кешірмейтіні сияқты. Өйткені, қалай болғанда да қазақ алға өсіп келе жатқан, жағдайы жақсарып келе жатқан халық қой. Қазақтың жан-жақты халық болып, айналасына қарап, баласын тәрбиелеуіне мүмкіндік туған кезеңі де бүгін. Оның алдында ылғи жаугершілікпен, қиындықпен жүрген халықпыз. Жаугершілікпен, батырлықпен күн кешкен халықтың тағдыры туралы біз тарихтан, ата-әжелеріміздің айтқан әңгімелерінен естіп білдік. Тіпті атамыз туралы да әжем жиі әңгімелейтін. Көзіміз көрмеген атамыз туралы сырды әжем немерелеріне айтып беретін. Әжеміздің айтуы бойынша, оның тұлғасын, бейнесін, өзіміз ішкі сезімімізбен жасап алып, сол кісіге қызығып, сол кісіге еліктеп, сол кісімен мақтанып өстік. Мектеп бітіретін жылы Ғабдол Сланов деген жазушы «Қаһарман біздің Қабекең», – деген очерк-эссе жазды. Біздің елдің адамы еді. Бала кезінде ол кісі біздің үймен жиі араласқан екен. Әкеміздің әкесін, яғни біздің атамыздың қамқорлығын көрген кісі екен. «Қаһарман біздің Қабекең», – деген очерк біздің ел үшін, біздің отбасы үшін үлкен оқиға болды. Осындай дүниелер адамды жазуға жетелейтін болуы керек, ойға итермелейтін болуы керек.

– Ең алғашқы әңгімеңіздің кейіпкерін де атаңыздың бейнесінен алдыңыз ба?

– Дұрыс айтасың. Бала кезімде «Бір тал шырпы» деген әңгіме жазғам. Бұл әңгіменің желісін әжемнен естіген едім. Ақтар мен қызылдардың шайқасы кезіндегі қазақ ауылының тағдыры туралы әңгіме еді бұл. Адам баласы бала кезде нағыз жазушылық көзбен қарамайды. Өзінің сезімімен қабылдаған нәрсесін қағазға түсіреді ғой. Сондай бірдеңе болып шыққан болуы керек.

– Бесінші сыныпта жазған «Бір тал шырпыны» кімге оқыттыңыз?

– Бұл әңгімені мектепте шығарма ретінде жаздым. Мұғалима апай менен «мұны бір жерден көшіріп алдың ба?», – деп сұрады. «Әріп қатең көп екен» деп сын айтты. Ең бірінші оқыған сол мұғалимам болды ғой. Одан кейін де бір-екі әңгіме жаздым. «Сақина» деген алғашқы әңгімем болды. Біздің мектепке тәжірибеден өтуге жас мұғалімдер келді. Біз кішкентай баламыз. Сол қыздардың арасынан біреуіне іштей қызығатын едім. Балалық жақсы көру де болар, бәлкім, әйтеуір сол мұғалима қыздың қолында кішкентай сақина болды. Ондай сақинаны ешкімнен көрген емеспін. Бір күні қарасам, әлгі сақина біздің үйдің қабырғасындағы шегеде ілулі тұр. Сөйтсем, ол қызды ағам жақсы көріп жүр екен. Алғашқы әңгіме жазғанымның қызығы осылай аяқталды.

– Алғашқы әңгімелеріңіз сақталды ма?

– Сақталған жоқ.

– Ол әңгімелердің бәрін жыртып тастадыңыз ба, сонда?

– Қазір есімде жоқ. Бір жерлерде қалып қойды ғой деймін. «Құдық басында» деген әңгіме жазғам, сол әңгімем ғана сақталып қалыпты.

– Қазақ әдебиетінде «жылт» еткенге қуанатын адамдар болған. Сол «жылт» еткен қуанышын қолынан жетелеп, Әдебиет дейтін әлемге жетелеп алып келетіндер де сол кісілер. Мәселен, Сайын Мұратбековтың «Менің қарындасым» деген әңгімесін табанынан тозып жүріп, баспасөз бетіне шығартып, қазақ әдебиеті дейтін ұлы көшке ілестіріп жіберген, одан бөлек, Темірхан Медетбек сияқты белгілі ақынды ақындардың көшіне қосқан, Қанипа Бұғыбаеваны әдебиетке алып келген Әбу Сәрсенбаев екенін бүгінгі әдебиетші қауым жақсы біледі… Сізді танытқан, сізге қамқорлығын жасаған Жан бар ма?

– Жалпы, әдебиетке алып келген адам деп, бірінші Фариза Оңғарсынованы айтар едім. Менің шешем Фаризамен бір ауылда өскен. Фаризаның шешесімен бірге өскен, бірге бойжеткен. Сондай жақындықтарымыз бар. Әскерден келген соң, Фариза апайға бірінші рет өлеңдерімді, әңгімелерімді алып бардым. Сөйтіп таныстық. Ол кісі мені бірден «Қазақстан пионеріне» жұмысқа алды.

– Студент кезіңізде ме?

– Иә. Жалпы, журналистикаға келуіме, жалпы, мінезімнің жас кезімдегіден басқаша қалыптасуына, елді тануыма, өмірді тануға Фариза Оңғарсынова апамыздың үлесі үлкен мен үшін. Сол кісі арқылы үлкен жазушылармен да таныстым. Әбіш Кекілбаев, Жұмекен Нәжімеденов, Қадыр Мырза Әлімен таныстым. Зейнолла Қабдолов, Әбдіжәміл Нұрпейісовпен таныстырды. Бірінші әңгімеме бағасын берген Әбіш Кекілбаев. «Үрей» деген әңгіме жазып, ол әңгіме кейін «Лениншіл жас» газетінде басылды. – Жазушының көбі әуелі әдебиетке өлеңмен келеді. Сіз де өлең жазып бастағаныңызды айттыңыз. Өлеңді емес, қара сөзді таңдауыңыздың сыры неде?

–Ақын болу кез келген адамның маңдайына бұйыра бермейтін нәрсе деп үнемі айтып жүрем. Ол табиғатпен келетін, ананың сүтімен даритын құдірет. Қазір ақын болып жүргендердің біразы ақын емес. Тіпті, бірнеше кітап шығарғандардың өзі ақын емес. Ол тек өлең жазудың техникасын меңгерген, ұйқасты білетін адамдар. Өзім жақсы көретін ақындардың ішінен, әсіресе өзіміздің замандастарымның арасынан Есенғали Раушановты бөлек қабылдаймын. Бұл оны басқалардан жоғары қоям деген сөз емес. Өзім ерекше қабылдаймын. Өйткені оның өлеңдерінде бөлектік бар. Суретті бірден сала салмайды, адамды ойлануға жетелейді. Мысалы, мынадай өлеңі бар. Желтоқсанның кезінде жазған. Аялдамада жан қарындастар

Қара көздерің мөлдіреп,

Бұтағы сынған алманы ұстар,

Сенбеймін енді қысқа деп…

Сонда желтоқсанның оқиғасын айтып тұр ғой. Бір қарағанда, жай лирика сияқты, бірақ, анықтап қарасаңыз, ар жағында көп ой жатыр. Трагедия бар.

– Әдебиет дейтін ауылды араламай тұрып, әуелі журналистикада біраз табан тоздырдыңыз.

Журналистика дейтін қарбалас әлемде кіммен бірге тізе қағып, тірлік еттіңіз? Қаламгер болғысы келетін жанның әуелі баспасөзді аралайтыны белгілі. Сіздің алғашқы есік қаққан басылымыңыз қайсысы еді?

– «Қазақстан пионеріне» келдім. Жалпы, журналистиканы сол журналдан бастадым.

– Нешінші курста оқитын кезіңіз?

– Үшінші курс. Ол кезде балалар әдебиеті сияқты, балалар журналистикасына да қатты көңіл бөлінетін. Бердіқұлов ағамыз «Қазақстан пионерінде» редактор болды. Ол кісіден кейін Фариза апамыз келді. Журналистиканың өзін әдебиетке келетін баспалдақ сияқты қарауға болады. Балалардың жан-дүниесін қалай ашуға болады, балалардың ішкі сезіміне қалай енуге болады? Үлкенге жазған сияқты балаға жазуға болмайды ғой. Баланың өз тілі болады. Баланың ойымен, баланың қабылдауымен жазу керек. Журналистикадағы да ұстазым Фариза апай екен, қазір ойлап отырсам. Өйткені, өте қатаң редактор болды. Әрбір сөзге мән беретін, әрбір сөйлемге мән беретін адам болды. Менің екінші редакторым – Шерхан Мұртаза. Ол енді қазақ журналистикасының аталарының біреуі ғой. Қазақ бас редакторларының төрінде тұрғандардың бірі. Ол ешкімге жазуды үйретпейтін. Жалпы, лездемеде ойларын айтқаны болмаса, «Мереке, сен былай жаз» деп айтпайтын. Бірақ сол жазған нәрсеңді қабылдау арқылы, бағалау арқылы ол кісі біраз дүниені үйретті. Содан кейінгі үшінші редакторым – Мұхтар Шаханов. Бұл кісіге көбіне ақын деп қарайды ғой. Бұл кісінің редакторлығы Фариза апаға да, Шерағаңа да ұқсамайтын. Әрбір сөздің орнында тұруына үлкен мән беретін, бір жазғанды он рет жазғызатын редактор еді. Ол кісінің жанынан талай журналистер тәрбиеленіп шығып жатыр.– Сонда сіз «Шерағаңның шекпенінен» де емес, «Бердіқұловтың бешпентінен» де емес, Фариза апаның мектебінен шықтым дейсіз ғой…

– Солай деп айтам. Мінезімнің қалыптасуына да, өмірдегі өз жолымды тауып кетуіме де ең бірінші әсер етіп, ең бірінші жол сілтеген – Фариза апай.

– Қазақ журналистикасында қалам тартып жүрген кезіңіз Кеңестік идеологияның цензурасы қақап тұрған уақытқа тап келгені белгілі. Сіздің шығармашылығыңызға Кеңестік цензура қаншалықты сұғын қадады?

– Жазу кезінде адамға зиян болмайды ғой. Ол кезде жалпы, кітап түгілі, әдеби журналға өлеңің мен әңгімең шығудың өзі үлкен қиындық болатын еді ғой. Бір жағынан бұл жазуыңа үлкен мүмкіндік тудырады. Адамның қалыптасуына, кімнің шығармасының қандай деңгейде екендігіне, әдебиет дейтін ауылға тек талантты жандардың кіруіне үлкен ықпалы болды. Қазіргідей кім көрінген шығып жатпайтын. Менің соған жаным ауырады. Ал, ол кезде басқаша болатын.

– Сонда сіздерді неден шектейді?

– Талантына қарап, бағалайды ғой. Шектеу болғанда, Кеңес үкіметіне қарсы, кеңес жүйесіне қарсы жазылып жатқан нәрсе емес қой. Адамның талантына қарап шектейді. Ал кітап шығару оңай емес. Кітап темпланға кіреді, кезекте тұрып қалады. Оның ар жағында сол жерде отырған адамдардың сені жақсы көре ме, қабылдай ма, қай жерденсің деген мәселелері тағы бар. Сөйтіп, менің «Үрей» деген кітабым «Жазушы» баспасында бес жыл жатты.

– Жоспарда тұр, бірақ шықпайды ма?

– Жыл сайын жоспарға енгізіліп қояды, бірақ шықпайды. Бір күні Мұхтар Мағауин жолығып қалып: «Кешір, менің кінәм жоқ. Бірақ сенің кітабың осылай жатып қалды. Негізі, шығатын кітап еді» деп айтқаны бар. Ол кезде жабық рецензия деген болады. Кейбір ниеті түзу емес адамдар жамандап жазып жібереді. Жабық рецензиялардың негізінде кітап кідіріп қалуы мүмкін. Бірақ адамның өсуіне, жақсы жазушының алға ынталануына осы бір кедергілер қиындық келтірді. Кейбіреулер тастап кетіп жатты. Жаза алмай қалғандар да болды. Жазушылардың табыс көзі қаламақы еді ғой, өйткені.– Бес жыл бойы кітабыңыздың бағын байлапты. Сіздің жазуға деген құлшынысыңызды төмендетіп жіберген жоқ па, бұл уақыт?

–Ол уақытта тағы бір жақсы үрдіс бар еді. Әдебиеттің ауылында жүрген адамдар бір-бірімен іштей бәсекелеске түседі. Сосын Мереке бір әңгіме жазды ма, соны біраз жазушы оқып, баға беріп, ана жазушының әңгімесіне қарағанда жақсы екен деп сын жазылатын, жылы пікірлер айтылатын. Жазушының бір кітабы шықса, ол назардан тыс қалмайтын. Қазақ әдебиетінде сын деген жанр болды. Жаман болсын, жақсы болсын, сын болды. Ол кеңестік әдебиеттің қалыптасқан дәстүрі болатын. Ресейде Распутиндер шықты деревенский әдебиет деп. Распутиннің қатарында Кекілбаев, Мағауин, Мұратбековтер шықты. Бұлар әр деңгейде, әрқайсысы өз талантын жұртқа мойындатып келген қаламгерлер болды.

– Жабық рецензия кезінде болсын, ашық рецензияда болсын, орынсыз сын естіген кезіңіз болды ма?

– Сын естідім. Бір кісі мені бекерден бекер сынапты. Жабық рецензия қолыма түсіп қалып, содан байқадым. Ал, кейінірек ол кісі менің өзіме әңгімелерің жақсы екен деп айтты. Ұялған болуы керек.

– Аға, сіздің мінезіңіз бір қараған адамға өте жұмсақ, сабырлы, мейірімді көрінеді. «Ақынға керек ақыл көп, Асаулық керек аздаған» демекші, қаламгер болу үшін асаулық қажет деп ойламайсыз ба?

– Балаларға арнап, екі повесть жаздым. Әсіресе, «Шаттық» деген повесім бар. Сол «Шаттықта» кішкентай баланың әкесі мен шешесінің арасындағы түсініспеушілігін қабылдайтын кездегі сәтерінде менің бейнем бар шығар.

– Жалпы, өмірде де осындай сабырлысыз ба?

– Төзе алмайтын нәрселерім көп. Жалғандыққа жаным төзбейді. Өтірік мақтап отырғанды көрсем, өтірік сөйлейтіндерді көргенде, шыдай алмаймын. Біліп те қоясың ғой. Қазақтың негізгі тіршілігіне айналып кетті ғой, өтірік мақтау. Тойға барсаңыз да, бір жиынға барсаңыз да өтірік мақтап жатады. Соның қандай артықшылығы бар деген жерде ешкім айта алмайды. Өйткені, оны білмейді. Кім екенін де білмейді. Тіпті, кейде кітабын көрмей, оқымай жатып та өтірік мақтап жібереді. Сосын қазақтың басындағы кейбір үлкен мәселелерде сабырлы бола алмаймын. Әсіресе, тілге байланысты дау өрбіп жатқан кезде жұмсақ мінез таныта алмайды екем. Тіл үшін құрбандыққа баруға тура келетін болса, жүз шақты адамның ішінде мен де табылам ғой деп ойлаймын. Тілге, шекарамызға байланысты бұғып қалған емеспін. Қазақ дейтін халықтың қалыптасуына, кейінгі ұрпақтың кері кетіп бара жатқан кейбір мінездеріне жаным удай ашиды іштей.

– Жалпы бүгінгі қаламгердің көбін байқасақ, сіздің қатарластарыңыз болсын, үлкен жазушылар болсын, шығармаларын тек мерейтой қарсаңында ғана шығарып жатады. Бұл өзі үрдіске айналып бара жатқандай. Басқа уақытта шығаруға қаламгердің қалтасы көтермей ме, әлде шығарған кітабына қаламақы алмағаннан кейін не үшін қажет деп ойлай ма?

– Екеуі де бар. Ақша да жоқ, біріншіден. Екіншіден, жарытып қаламақы да алып жатқан жоқ. Ең басты жаман нәрсе, бүкіл жазушының бойында үрей бар. Менің жазғанымды кім оқиды деген. Бұрын іздейтін еді ғой. Тағы бір мысал айтайын, 1956 жылы Қазақстанда «Батырлар жыры» деген кітап шықты. Оны сендер көрген жоқсыңдар. Қалыңдығы – бес елі. Үлкен кітап. Ішінде Қобыландыдан бастап, батырлар жырының бәрі бар. «Айман-Шолпанмен», «Қыз Жібекпен» бітеді. Бұл қазақтың, қазақ дейтін халықтың барлығына жететін, үлкен таралыммен шыққан кітаптарының біреуі. Сол кездері қазақ кітаптары көп болып шыға бастады. «Доктор Дарханов» дейтін Зейін Шашкиннің кітабы шықты. Қазір жазушылық көзбен қарасам, орташа дүние сияқты. Сол кітап шыққан кезде, біздің ауыл кезекке тұрып оқыды. Бүгін біздің үй кезекке тұрып алып, кітапханадан оқып, содан кейін екінші үйге беретін. «Білте шамның жарығы» деген Смағұл Елубайдың бір повесі бар ғой. Сол білте шамның жарығымен кітап оқып өстік. «Батырлар жырын» неге айтып отырмын? Мектепке бармаған балалардың көбі кітап оқырлық сауатымыз болды. Сол балаларға ересектер кешкісін білте шамның жарығымен батырлар жырын оқытатын. Батырлар жырының сюжеттік желісімен оқисың ғой, тыңдаған адамдар да сол сюжетпен тыңдайтын. Батырлар жырымен халық тәрбиеленетін еді. Қарап отырсаңыз, сол батырлар жырының ішінде қаншама тарих бар. «Қыз Жібектің» бір нұсқасы болу керек. Ол жырдың бірнеше нұсқасы бар ғой. Соның «Әлқисса» деген қарасөзінде айтады. Оңтүстік жақта қара теңіз бар деп жазады. Сол теңіздің жағасында Жағалбайлы деген ел болған. Сол Жағалбайлы дейтін елдің Базарбай деген байының Төлеген деген баласы елінен қыз таба алмай жүреді. Сонда бір саудагер келіп, Жайықтың бойында Шекті деген ел бар, сол елдің қыздары сұлу, әдемі болып келеді, сонда бар дейді. Тікелей жүрсең, сексен күндік жол, айналып жүрсең жүз күндік жол деп айтқан. Тарих емес пе? Біздің тарихымыз негізі аңыздарда, батырлар жырында, ертегілерде жатыр. Мәселен, «Ертөстік» деген ертегіміз бар. Сол Ертөстіктің негізі қиял-ғажайыпқа құрылған. Қазіргі фантастикалық фильмдер көріп жүрміз ғой. «Гарри Поттерлердің» жасап жүргенін қазақ сол кезде жазып кеткен. Жердің астына түсіп кетуі, таусоғарлар, көлтауысарлар, саққұлақтар сол ертегіден кездеседі. Ертегіде «Сорқұдықтың басына сорға бола қонды әкем» дейтін тіркес бар. Сол Сорқұдық деген жер бізде бар. Сорқұдық деген жерде қазақтар қола өндірген, мыс өндірген. Ертөстіктің өзі біздің тарихымыз. Әлемде ештеңені адамдар ойлап таппаған ғой. Олардың бәрі бір кездері болған дүниелер. Кейінірек аңызға жырға, ертегіге айналып кеткен.

– Аға, кішкентай кезіңізде батырлар жырын оқығанда сізді тыңдайтын аудиторияңыздың үлкен кісілер болғаны рас. Бірақ сол кісілер батырлар жырын жатқа білді десек те болады. Жатқа біле тұрса да, кішкентай баланың пайым-түсінігі молайсын дей ме, әдейі оқытатын сияқты көрінеді маған. Әлде, ата-әжелер институты дегеніміз де осы ма?

– Оның рас. Кейде сенің сөзіңді түзетіп отырады. Жалпы, сол кездегі адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы да кітаптар арқылы болған сияқты. Оған дейін елді жыршылар, серілер аралап жүрген. Мәселен, біздің ауылда Мұқан деген шал болды. Өзі бізге жамағайын болып келетін. Қартайған шағында көрдік. Наурыз батыста он төртінші наурызда тойланады. Наурыз тойланатын күні біздің үйде сүрдің иісі шығатын еді. Әжеміз сақтап қойған сүрін шығаратын. Мұқан шалды Дәйдәй шал дейтін едік. Үйдің ішінде сүрдің иісі шыққаннан, үйге Дәйдәй шалдың келетінін сезетінбіз. Әжеміз ол кісіні арнайы күтеді. Ол кісілер келіп, біздің үймен көріседі. Дәйдәй деген кісі сүрдің етін жеп болған соң, таңды таңға соғып жыр айтатын. Соғыс кезінде бүкіл ауылды әлгі Дәйдәй шал асыраған екен. Жанында екі тазысы болған. Басына үкі таққан телпек киіп жүреді, астында жақсы жарау аты бар. Қаралы үйге келіп, көңілдерін көтеріп, жыр айтады. Ол кісі келіп отырған кезде, екі тазысы екі жағына келіп жатады екен. Дастархандағы нанды сындырып, бірінші оң жақтағысына салады, екінші сол жақтағысына береді екен. Сөйтіп, аналар кішкене кейін шегініп жатады. Содан кейін ол кісі жырын бастайды. Қыс бойы қоян аулап, құс аулап, бір ауылды асырап шығады екен.

– «Адамның жасы ұлғайған сайын, дос-жарандары да сирей береді» деген екенсіз бір сұхбатыңызда. Қазір қалай, досыңыз көп пе?

– Дос азаятыны рас. Жас кезіңде бәрі саған дос сияқты көрінеді ғой. Жас ұлғайған сайын адамның мүмкіндігі де азаяды. Күшті кездерінде, күні түсетін кездеріңде, онымен есептесетін кезде қасыңда дос көп жүреді. Белгілі бір кезеңге жеткен кезде, достың аз екендігін түсінесің. Нағыз дос адамды сатып кетпейтін, адамды бағалайтын, кім болса да, қандай бір деңгейде болса да, қандай бір байлығы болса да қарамайтын адам болуы керек. Өзінің байырғы достығын сақтап қалатын адамдар өте аз. Сол азғантай адам ғана сені түсінуі мүмкін түсінсе. Түсінбесе құдай біледі. Сондықтан, досқа көп сене бермеймін. Өзің біреуді дос деп тауып, соны бағалай білсең, соған өзіңнің мүмкіндігіңді, қамқорлығыңды жасап, соның жан-дүниесін түсіне білуге тырыссаң, сонда сенде дос болады. Әйтпесе, дос болу қиын. Дос азайып кетті, жоқ десе де болады.

– Қадыр ақынның атында Қор құрғандарыңыздан хабардармыз. Қор жұмысы қалай жүріп жатыр?– Кеше Тұманбай аға дүниеден өтті. Екеуі де бағы бар, ақын ретінде өте бақытты адамдар деп есептеймін. Олардың бірінші бақыты – ұзақ өмір сүргендігі. Біздің мықты ақындарымыздың көбі жас кетіп қалды. Төлеген Айбергенов 29 жасында, Жұмекен Нәжімеденов те жас кетті. Мұқағали Мақатаев елуге толмады. Кеңшілік ақын да жас кетті. Бұлар кеудесіндегі, бойындағы Алла берген талантын пайдалана алмай кетті. Беретінін бере алмай кетпеді ме? Тұманбай да, Қадыр да қазаққа, қазақ әдебиетіне үлкен еңбек сіңірген адамдар. Қадыр Мырза Әлінің 18 томы шықты. Бүкіл шығармалар жинағы. Тұманбай ақында да солай. Олар ешқандай халтура жасаған жоқ. Қазаққа керек нәрсені берді. Балалар әдебиетінен бастап, ойлы, салиқалы қазақ поэзиясын жасауға, қалыптастыруға, соңынан шәкірт ертуге, талантты адамдарды өздерінің шығармасы арқылы тәрбиелеуге үлкен еңбек сіңірген жандар. Біз қор құрдық. Өйткені, қазір насихат мәселесі жоқ. Мектепті бітіріп келген шәкірттер Абайды білмей жатқан кезде таң қалам. Сонда мұғалімдер не оқытты деп ойлайсың, әлде ұмытып қалды ма? Әлде санасында ештеңе жоқ па? Мұғалімді де кінәлай алмаймыз. Оларға оқыт деп сағат бөлді, сол сағатта Әуезовті, Абайды оқытпауы мүмкін емес. Қазақ болып қалу үшін осы кісілерді біліп отыруымыз керек ғой. Қадырларды, Мұқағалиларды, Тұманбайларды халықтың жадынан шығармауымыз керек. Мұқағалиды, Жұмекенді білмей өскен қазақтан көп ештеңе шығады деп ойламаймын.

– Ол үшін қазақ әдебиетінің ірі тұлғаларын мектеп қабырғасынан бастап оқыту, жиі насихаттау жұмыстарын жүргізу қажет деп ойламайсыз ба?

– Мектептерде жиі насихаттау керек. Оқулықтарға кіргізілген ғой бұл кісілер. Бірақ шығармалары азғантай. Үзінділер ғана. Бес-алты сағат оқытылады да, одан кейін ұмытып кетеді. Біз оқулықтарды, яғни әдебиет, тарих оқулықтарын реттей алмай отырмыз. Кезінде кеңестік жүйенің шылауында келген халықпыз ғой. Орыстар оқулыққа не жазса, соны қазақшаға аударып жазып келдік. Әлі күнге содан арыла алмай келеміз. Біреуге тәуелділіктен, біреудің ойына, біреудің идеясына тәуелділіктен арыла алмай келеміз. Оны мойындауымыз керек. Әсіресе, екінші тіл болып кіргеннен кейін, орыс тілі біздің санамызды жаулап алды. Орыс тілін түк білмей ауылдан келген қазақтар үш-төрт айдан кейін орысша шүлдірлеп шыға келеді. Мұның бәрі біздің жан-дүниемізді, санамызды, бізден гөрі басқа тілдің мықтырақ жаулап алғандығының кесірі. Бір үйдегі екі баланың екі тілде тақпақ айтып жатқанын көріп, менің жаным ауырды. Біреуі Лермонтовтың Полтава шайқасын орыс тілінде оқыды. Ана өлеңді тыңдап отырсаңыз, керемет. Орыс дейтін халықтың батырлығы, ержүректігі сұмдық көрсетілген. Ана бала жан-дүниесімен орыс дүниесін қабылдап жатыр. Екінші бала қазақ тілінде Сұлтанмахмұттың тіл туралы өлеңін оқыды. Сұлтанмахмұттың өлеңінің балаға рух бергендігі, қанаттандырғаны қуантады. Өз тіліміз арқылы, өз поэзиямыз арқылы да баланы тәрбиелеуге болады екен. Ешкімнен кем қылмай өсіруге болады екен. Қазақ тілінің білімі төмен деп, орыс мектебіне ауыстырып жатады кейбіреулер шала бүлініп. Мен осыны түсінбеймін.

– Қаламгерлердің көбі өзге кәсіппен айналысып, өз нәпақасын әр жерден тауып жүр. Оған бүгінгі нарықтық қоғам итермелеп жатқаны белгілі. Сондай қаламгерден біз қандай шығарма күтеміз?– Шығармашылық деп, Толстой айналадағының бәрінен құтылу, өзіңмен өзің қалу деп айтқан екен. Қазіргі заманда оған мүмкін емес. Мықты талантты адамдар ел басқарып, үлкен шенеунік болып кетіп, өзінің қаламынан айрылып қалды. Шығармашылыққа қайтып келу қиын. Билік, үлкен қызметтер адамның ішкі жан-дүниесін жұтаңдырып жібереді. Баяғы жиған-тергенінен айрылып қалады. Екінші бір нәрсе бар, біздің өмірімізді, біздің мәдениетімізді, әдебиетімізді, дінімізді, салтымызды, санамызды құртып жүрген бір-ақ нәрсе бар. Дүниеге келіп, тіл шыға бастаған баланың бәрінде байысам деген психология қалыптасты. Бұрын бала «жазушы болам» дейтін еді, қазір «әкім болам» дейді. Мәдениеттегі ең қиын жер, «әнші болам» деген психология бар. Өйткені, дауыссыз да әнші болуға болатынын біліп алды көбі. Ән айтқанның, эстрадаға шыққанның ақшасы бар екенін көрді. Кеңес үкіметінің кезінде жазсаң, ешкімнен кем болмайтын едің, кітабың шықса, онда ауқатты адамдардың қатарына қосылатын едің. Қазір кітабыңды шығару үшін үкіметтен мүмкіндік алу керек, я болмаса, өз қалтасынан ақша шығару керек. Сосын оны өзің таратуың керек.

– Қаламгердің шығармаларын іздеп оқитын оқырман қалды ма бүгінде. Жалпы, сіздің шығармаңызды іздеп келген жан бар ма?

– Ол бар. Бірақ, бірен-саран ғана ғой. «Неге жазбай кеттің?» деп сұрайтындар бар. Көптен бері ештеңе шығармай кеттім, бірақ жазып жүрмін. Кез келген дүниені жазып, оны шығара салуға да болмайды. Қазір әдебиет өсіп кетті. Қазақ әдебиеті әлем әдебиетімен салыстырып қарағанда, бір орнында тұрып қалған сияқты. Нағыз айтылатын дүние айтылмай жатыр.

– Қазақ әдебиеті тоқырауды бастан кешіп жатқан сияқты…

– Тоқырауды бастан кешіп жатқан сияқты емес. Қазақ әдебиетінде тоқырау бар. Ол прозада да, поэзиядан да байқалады. Қазір поэзия деп, өлең оқып жүр ғой. Олардың көбі өлең емес. Құлақпен қабылдағанда керемет өлең сияқты. Қағазға түскеннен кейін оқып қарасаңыз, жай нәрсе болып шығады. Бүгінгі қазақ әдебиетіндегі үлкен мәселе осы – тоқырау. Чехтің Милан Кeндера деген жазушыcын жақсы көрем. Сол адамзаттың тоқырауын, сезімнің, ойдың тоқырауын керемет береді. Солай жазғым келеді. Бір оқиғаны айта салу емес, адамның әрбір жүріс-тұрысын, ішкі жандүниесіндегі өзгешеліктерін, қазіргі оқырманды селт еткізетіндей қалай жазуға болады? Жазушының шеберлігі деген сол болу керек.

– Мүмкін, оны жазуға қаламгерде уақыт жоқ шығар.

– Ең әуелі талант болу керек. Мәселе – төпеп жаза беруде емес, талант керек, талғам керек. Сондықтан, өте қиын нәрсе осы.

– Қаламгерден оқырманның күтетіні де – көркем дүние. Сіз не жазып жүрсіз?

– Бір повесть жазып бастағам. Басталады да, аяғы бітпей қалады. Бүгінгі жақсы боп тұрған дүнием, ертесі қайта оқысам, жаман болып шығады. Сосын қайта жазуға тура келеді. Тоқырау деген сол шығар мүмкін.

03.10.2011

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА