ҮРІМЖІ МӘДЕНИЕТТЕРДIҢ– ТОҒЫСҚАН ЖЕРI

ҮРІМЖІ МӘДЕНИЕТТЕРДIҢ– ТОҒЫСҚАН ЖЕРI

Алматы мен Үрiмжi арасы небәрi 1 мың шақырымға жетпесе де, оған же­ту­дiң машақаты жетiп артылады. Алматыдан Үрiмжiге ұшақпен қатынау қымбат, пой­ызбен немесе автобуспен қатынау бiр­шама уақытыңды зая кетiредi. Алма­ты уақытымен таңғы 7.30-да шыққан Ал­маты–Үрiмжi бағытындағы автобус түс­кi үштерде Қорғас шекарасына жетiп үл­гердi. Бiрақ екi шекарадағы кедендiк рә­сiмдеу бес сағатқа созылды. Шекарадан өткен соң, автобустың рәсiмделуiн кү­ту үшiн 1 юаньға автобусқа отырып, автовокзалға жеттiк. Автобустың жол­серiгi қазақ әйелi екен. Шекарадан өт­кен­­де көрген алғашқы қазағымыз осы кiсi болды. Кiргендерден таза қазақ тi­лiн­де жолақысын төлеудi өтiнiп жатты. Ав­товокзалда «Алтын алма» қазақ асха­на­сында түстендiк.

Кешкi сағат 8.30-да Қорғас кеденiн арт­­қа тастап, Үрiмжiнi бетке алдық. Таң­­ғы 4.30-да Үрiмжi қаласына да ке­лiп жеттiк.

Үрiмжiде ең алдымен бас сұққа­ны­­мыз ұйғыр асханасы болды. Қор­ғас­­та асханалар мен дүкендердiң маң­дайшасындағы жазу қытай және тө­те араб үлгiсiндегi қазақ тiлiнде бол­са, Үрiмжiде қытай жазуымен қоса ұйғыр тiлiнде жазылады екен. Үрiм­­жiдегi тiрлiк, әсiресе мемлекет қыз­ме­тiндегiлер үшiн тым ерте бастала­ды. Жергiлiктi уақыт бойынша таңғы 7.00-де, Бейжiң уақыты бойынша 9.00-де басталады. Сондықтан болар көбiнiң сағаты Бейжiң уақытымен жү­редi. Алматы мен Үрiмжi арасында сағат айырмашылығы жоқ. Жан саны 3 миллионға жақындаған Үрiмжi үл­кен­дi­гi жағынан Орталық Азияда Ташкенттен кейiнгi екiншi орынды иеленедi. Мұн­дағы ең биiк ғимарат бiз түскен қо­нақ үйдiң артында орналасқан екен. Би­i­ктiгi – 54 қабат.

Таңертең Үрiмжi уақыты бойынша 8.30-да Үрiмжiнiң ортасындағы «Жин Гу» қонақ үйiне келiп орналастық. Қазақ тiлiндегi мағынасы – «Алтын бидай» дейдi жергiлiктi қазақтар.

Қытайдағы iрi қонақ үйлердiң бiрi са­налатын бұндағы қызметкерлердiң ба­сым көпшiлiгi қытайлар. Қытай тi­лiнен өзге шет тiлiн бiлмейдi. Ағыл­шын­шаға жауап қатпайды. Келген қо­нақ­тармен қалай тiл табысатыны бей­мәлiм. Қонақүйдiң кiреберiсiнде отыр­ған сақшыны қазаққа жорысам да, онымен сөйлесуге бата алмай сәл тұрдым. Қы­тай не дүңгенге келетiн сынды. Деген­мен жақындап келiп:

– Қазақсыз ба? – деп сұрауға баты­лым жеттi.

– Иә, балам, не бiлейiн деп ең? – деп жылы жауап қатты. Бұның өзi ме­нiң төбемдi көкке жеткiзгендей болды. Тiркеу бөлiмiнде отырғандардан осын­да­ғы таныстарға қалай телефон соғуға бо­латындығын сұрап бердi.

– Егер бiрдеңе қажет болса, ұялмай сұ­раңдар, көмектесуге әзiрмiн, – дедi ол кiсi асқан кiшiпейiлдiлiкпен.

Осы қонақ үйде асханада жұмыс iс­тейтiн тағы екi қазақ баласын жолық­тыр­дық. Таңғы ас iшуге жоғары қа­бат­қа көтерiлдiк. Шай сұрап iшуге дә­­тiмiз бармай, тығылып отырған едiк. Қасымыздағы бiр кiсi асханада даяшылық етiп жүрген жас жiгiттi ша­қы­рып, қазақша тiл қата бастап едi, ол да лып етiп қазақша сөйлей жөнелдi. Оның жанындағы даяшы қыз да қазақ екен, ол да келiп бiзге қызмет етуге да­яр екендiгiн айтты.

Жалпақ есеп бойынша Үрiмжiде 100 мың қазақ бар делiнедi. Бұл сан әр жерде әрқалай айтылады. Бiрақ ешқандай рес­ми мәлiмет кездеспейдi. Бұл қалада қа­зақтар сан жағынан қытай, ұйғыр, дүң­геннен кейiнгi төртiншi орынды ие­ленедi. Дегенмен қызмет көрсету орын­дарынан бiр қазақты кездестiрiп қа­луыңыз әбден мүмкiн.

«ТӘҢIР КӨЛI» ЖӘНЕ ҚЫТАЙ ТУРИЗМIНIҢ ҚАЗАҚЫ КӨРIНIСI

Тянь-Ши – қазақ тiлiнде «Тәңiр не­месе Боғда көлi» деген мағынаны бiл­дiредi. Үрiмжiден 70 шақырымдай қа­шық­тықта орналасқан. Туристiк аймақ болғаннан кейiн оған баратын жол өте тамаша жасақталған. Бұған дейiн қа­зақ­тардың жайлауы болып келген тамаша көркем мекен 1984 жылдан бас­тап туристiк орын атағына ие болған. Қазiр мұндағы қазақтардың қолында қазiр мал қалмаған. Алыс аймақтарда мал бағатын ағайындарынан арзанға сатып алып, оны туристерге қымбат ба­ға­да өткiзедi екен. Мәселен бiр қозыны 400 юаньға алса, шетелдiк турист үшiн ол 1800 юаньға бағаланады. Бiрақ туристердiң арасында қазақтар болса, бағамыз анағұрлым арзан болады дей­дi ондағылар.

Бiз Бауыржан есiмдi қазақтың киiз үйiне түстiк. Алты қанат ақорда қа­зiр­гi заманға үйлестiрiлiп, ағаштан емес темiрден жасалған. Iшкi жа­сауы қазақы көрiнiске малынып тұр. Бауыр­жан өзi ән салып, би билеп, келген қонақтардың көңiлiн табуға барынша тырысады екен. Ол бұнда келген туристердiң жүрегiн жаулау мақсатында орысша, жапонша, ағылшынша әндердi де үйренiп алған. Бауыржан бiзге орысша «Катюшаны» орындап бердi. Қазақтың ұлттық биi «Қаражорға» мен «Қамажайды» талшыбықтай бұралған әсем бишiлер биледi. Дастархандағы та­мақтың бәрi қазақтың ұлттық та­ға­мы. Күз мерзiмiнде лақтың етi ем са­на­латындықтан, қонақтарға лақ етiнен сiр­не мен кәуап ұсынылды. Туристер жыл­дың төрт мезгiлiнде де үзiлмейдi екен. Жазда тамылжыған табиғат аясында көл үстiнде серуендеудi (кемемен, шомылуға рұхсат жоқ) мұрат тұтса, қыста шаңғы тебу үшiн таптыр­мас орын. Тек күз бен көктемде келушiлер си­рейтiн көрiнедi. Жергiлiктi халықтың айтуы бойынша, бұл ара Санжы-дүнген облысының Фу­кан ауданына қарасты. Жалпы аудан­да 16000 қазақ болса, «Боғда көлi» сая­­хат басқармасындағы қазақтардың са­­ны – 3000-нан асады екен. Бiз ат басын тiреген базада 56 отбасы бар. Одан төменiректе 104 отбасы күнелтедi. Барлығы жаз айларында киiз үйлерде тұрады, туристердi де осында қабылдайды. Олар өздерi жиналып жеке серiктестiк құрған. Оған қазақ басшылық етедi екен. «Боғда көлi» саяхат басқармасының базасында 94 отбасы жер үлестерiн қосқан. Оның 56 отбасы туристердi қабылдап, содан түскен табыспен жан бағатын болса, қалғандары өздерiне тиесiлi үлестерiн алуға құқылы әрi өзге қызметпен айналысуына мүмкiндiктерi бар.

«Боғда көл» саяхат басқармасы тө­ра­ғасының орынбасары Әдiлет Мақай би­ыл Үкiметке айтып жүрiп 104 отбасы же­рiнiң үлесiн қосқаны үшiн мемлекеттен әрбiр туристен түскен табыстан он юань алуға қол жеткiзгендiгiн айтады.

– Биыл туристердiң саны жыл­да­ғыдан көп болды. Жаңағы 104 отба­сы­ның табысы мамыр айынан есептеген­де әрқайсысы орта есеппен 60 мың юань, 1,5 миллион теңге немесе 10 мыңдай дол­ларға жеттi. Бұл өте жақсы табыс. Ап­та сайын келушiлердiң саны 20-25 мыңнан түспей тұрды шiлдеде, – Әдiлет Мақай, – оның үстiне мемлекет туристiк сала­ны дамы­туды стратегиялық бағыттың бiрi ретiнде қа­рай­ды. Сол себептi де, үкiмет кадрларын демалуға арнайы жолдама бередi. Бұның барлығы қайтып мемлекет қазынасына түседi және сол саламен айналысатын адам­дарға нәпақа болады.

Қытайдағы қазақтардың көшуге асықпай­тын­дығының тағы бiр себебi – Қытайдың ауыл­шаруа­шы­лы­ғына ерекше көңiл бөлуi дейдi жергiлiктi қазақтар. Ол жақта малшы мен егiншi үшiн жасалған жағдай ерекше көрiнедi. Соның бiр куәсi ретiнде бiз Үрiмжiден 70 шақырым жердегi Даваншың ауданының Ақсу ауылы­на барғанда көрдiк. Ол жерде қазақ малшылары күнелтедi екен. Ауылда 855 отбасы, 3470 тұрғын бар. Бiрақ малшылар үшiн құрылған ауылдың көркi де ерек­ше. 60-қа жуық екi қабатты үйлер тұрғызылған. Жер­гiлiктi қазақтардың айтуынша, бұл үйлер осындағы ауыл тұрғындарының барлығы үшiн салынады екен. Со­нымен қатар бұрын зейнетақы тек мемлекеттiк қыз­мет­керлерге ғана төленiп келсе, ендi мемлекет қызметiн iст­емеген, тiптi үй шаруасында болған адамдарға да зей­нетақы төлеу қолға алынған. Қазiргi заң бойынша жұ­мыс iстемегендер үшiн зейнетақы 200 доллар кө­ле­мiнде болса, қызметкерлер үшiн жалақысының 75 пайы­зы төленетiн көрiнедi.

ТАЛДЫҚОРҒАНҒА БАРАР ТАР ЖОЛ, ТАЙҒАҚ КЕШУ

Үрiмжiден қайтар жолда Қытайдың мемлекеттiк мейрамына орай шекара жабылып қалғандықтан «Қорғас» кеден бекетi арқылы емес, «Достық» кеденi арқылы өттiк. Мейрам күндерiнде Қытай кеденi автобус пен жеңiл автомашина үшiн жабық болғанымен, пойыз бен ұшақ үшiн ашық болады екен. Сол себептi де бiз «Достық» пойызы арқылы Алматыны бетке алдық. «Достық» бекетiнде бiр күнiмiздi күтумен өткiзгеннен кейiн, көп ұзамай «Достық» станциясына келiп тоқтадық. Пойыз тағы бiр сағат күттiредi екен.

Осы станциядан вагондарға билетi жоқ «қояндар» отырғызылды. Солардың бiрi Жанел бiзге «Достық» ауылының мұңын шақты. Оның айтуынша, «Достық» станциясынан Алматы облысының орталығы Талдықорғанға, тiптi Алакөл ауданының орталығы Үшаралға немесе Бескөл станциясына жету қиямет қайым көрiнедi. Бiрiншiден, бұл ауылдан автобус қатынамайды. Жеңiл автокөлiк те жүргiсi келмейдi. Өйткенi 20 жыл бойы жөндеу көрмеген жолдың ми батпағы шығып жатыр. Темiр жолмен қатынайтын тек қана «Жiбек жолы» пойызы. Оған жолаушылар Алматыдан Үрiмжiге, Үрiмжiден Алматыға дейiн билет сатып алатындықтан жергiлiктi тұрғындар үшiн билет болмай қалады. Сол себептi де, Үрiмжiден қайтып келе жатқан пойызға таныс арқылы, жең ұшынан жалғасу арқылы отырып кетудi мұрат тұтады. Былайынша, аптасына екi рет қатынайтын, халық арасында «бичевоз» аталып кеткен жүк пойызына екi вагон тiркеледi. Ол вагонмен Бескөл станциясына жетсе, Бескөлден Үшаралға немесе Талдықорғанға, я болмаса Алматыға сапар шегуге болады. Бұл жерден шыққан жеңiл көлiк 12 сағатта Талдықорғанға жеткiзсе, пойызбен 15 сағатта Алматыға табан тiреуге болады. Бұған дейiн «Тұран экспресс» жолаушылар тасымалына қарасты пойызы қатынап келген екен. Бiрақ олардың Қазақстан темiр жолымен өзара келiспеушiлiгi болды ма, бiраз уақыттан берi ол тоқтап тұр.

– «Бичевоз» деген аты айтып тұрғандай, жүк пойызына тiркелген екi жолаушылар вагонында жол жүру азаптың азабы. Ол купе де, плацкарт та емес, кезiнде «общий» деп атаушы едiк қой, сол секiлдi ағаш орындықтар қойылған. Онымен Бескөлге жеткенше мазаң кетедi. Бiзге «Тұран экспрестiң» «Алматы-Достық» бағытымен қатынайтын пойызын қайтарса, жақсы болар едi, – дейдi Жанел.

Басында жолсерiктердiң заңсыз жолаушы алғанына наразы көңiлiмiз су сепкендей басылды, керiсiнше, шекара маңында тұратын жергiлiктi халыққа жанымыз ашыды.

Жанелдiң айтуы бойынша, жалпы шекара аймағында тұратын халықтың тiрлiгi жақсы екен. Бұл жердегi халықтың саны да өзге ауылдармен салыстырғанда анағұрлым көп. Әрбiр үйде дүкен бар, еңбек етем деген адамға мүмкiндiк мол. Осындай ауылда тұрып жатқанына мақтанатындығын айта отырып, жолды жөндеуге не кедергi болып отырғанын түсiнбейтiндiгiн жеткiздi ол.

27.10.2011

Есенгүл КӘПҚЫЗЫ

Алматы-Қорғас-Үрiмжi-Достық-Алматы