«Өз басым қазақ тiлiн бiлмейтiндерден қорқамын»

«Өз басым қазақ тiлiн бiлмейтiндерден қорқамын»

Жарасбай Сүлейменов:

«Петропавлға Қызылжарды қайтып беруiмiз керек» деп шырылдағанымызға да бiр жыл өтiптi. Арнайы депутаттық сауал жолдап, Қызылжарды қайтарайық деп ұсыныс жасаған ҚР Мәжiлiсiнiң депутаты Жарасбай Сүлейменовтiң бұл жолдауынан кейiн де еш өзгерiс бола қоймады. Депутат бастап, БАҚ қостап, Қызылжар үшiн күрес бастағанымен, «баяғы жартас – бiр жартас» күйiнде қалды. Депутатпен бүгiнгi әңгiмемiз де осы Қызылжар тақырыбынан басталды.

–Жарасбай аға, Петропавлдың атын Қызылжарға ауыстыру керек деп депутаттық сауал көтергенiңiзге де мiне, бiр жыл болыпты. Бiр жыл өтсе де, қаланың аты бәз-баяғы қалпында. Қызылжар болсын деп Сiз бастап, БАҚ қостап, дабыл қаққанымызбен, билiктiң бұған селт етпеуiнiң сыры неде? Ресей бiр кездегi Ленинградты – Санкт-Петербург деп, Сталинградты-Волгоград деп ескi атауын қайтарып бердi. Санкт-Петербургтың қайта өз есiмiн иемденгенiне ресейлiктер еш қарсы бола қойған жоқ. Ендеше, бiз неге өре түрегелдiк?

– Иә, уақытта тоқтау жоқ, Қызылжар мәселесiн көтергенiмiзге бiр жыл өте шығыпты. Сол кезде менде үкiмет басшысына депутаттық сауал жолдасам, қаланың атауы бiрден өзгере қалады деген ой болған жоқ. Кейбiреулердiң өре түрегелетiнiн, өңешiн созып өзеурейтiнiн бiлгем. Бiрақ көп уақыттан берi халықтың көкейiнде жүрген ойды қозғау, ортаға салу, сөнiп бара жатқан үмiттi қайта тұтату керек болды. Өйткенi Қызылжар атауына қарсылық «бiлдiрiп жүргендер» бiздiң айтқанымыздан шығып қайда барасыңдар, тырп еткiзбеймiз деп масайрай бастағандай едi. Сауал арқылы көп нәрсеге көз жеткiздiк. Елiмiзде ұлттық мүдденi бәрiнен жоғары қоятын, сол жолда ештеңеден аянбайтын азаматтар бар екен. Қазақ ояна бастапты! Сауал жолданғаннан кейiн елiмiздiң түкпiр-түкпiрiнен көптеген адамдар, араларында танитындар да, танымайтындар да бар, өзiме хабарласып, қолдау бiлдiрдi.

Сауал жасадым,сонымен iс бiттi деп қарап отырған жоқпын. Бұл мәселеге тереңiрек бойлап, оны шешу жолдарын iздестiрдiк. Сөйтiп биыл шешiлмесе, ертең шешiлетiнiне көз жеткiздiк.Дәл қазiр не қолбайлау болып отыр дегенге келсек, баяғы құлдық санадан арыла алмағандардың жасқаншақтығы мен жалтақтығы, қазақтың өз арасында бiрлiктiң жоқтығы аяққа түскен тұсаудай iлгерi басуымызға мүмкiндiк бермей отыр. Сол сияқты ел азаматтарының бәрi бiрдей менiң Отаным-Қазақстан деген ұғымға бас ие қойған жоқ. Санада сiлкiнiс жасап, ұлтын шын сүйетiн азаматтардың қатарын қалыңдата алсақ алдағы кезеңде мұндай мәселелер жеңiл әрi тез шешiлетiн болады. Бұдан бұл ондаған жылдарға созылатын жұмыс деген ұғым тумайды. Бiзге ономастика туралы жақсы заң керек. Ешкiмге жалтақтамай, сол заңды ұлт мүддесiне қызмет ететiндей етiп жасай алсақ, көп нәрседен ұтарымыз анық. Күнi кеше ғана өзiмiзбен бiр шаңырақтың астында бiрге өмiр сүрген елдер – Қырғызстан, Ресей, Белоруссия, Украинаның тәжiрибесiнен осыны аңғаруға болады. Оларда «Географиялық атаулар туралы» арнайы заң қабылданып, жер-су атауларының мемлекеттiк каталогы жасалған. Польша, Түркия, Венгрияда да осы саладағы жұмыстар арнайы заңға сәйкес жүргiзiледi. Осы заңдарда көше атауларын немесе үйлердiң нөмiрлерiн өзгертудiң жеңiл жолдары қарастырылған. Ал бiзде бұл орайда кедергiлер көп. – Қызылжар ғана емес, жалпы елiмiздегi кеңестiк кезеңнiң көзiндей болып келе жатқан кейбiр аудандар мен ауылдар да әлi күнге өзiнiң байырғы аттарын қайтара алмай отыр. Онамастика демекшi, халықтық жер-су, қала атауларының өзi ерекше әуездiлiгi, әуендiлiгiмен бiрден жатталып қалады емес пе?!

-Байқайсыз ба,ойымыз бiр жерден шығып отыр. Шын мәнiнде кезегiн күтiп тұрған iстер ұшан-теңiз. Өзiнiң өсiп-өнген жерiне, тауы мен тасына, өзенi мен көлiне, сай-саласына дейiн ат қойып, айдар тағып отырған, тарихын тасқа қашаған, өзiнiң болмыс-бiтiмiн, ежелден келе жатқан далалық дүниетанымын, тiлi мен дiлiн, мәдени ерекшелiгiн, рухани құндылықтарын шашасын шығармай, шашып-төкпей болашақ ұрпаққа аманаттай бiлген қазақ үшiн белгiлi жазушы, ғалым-этнограф марқұм Ақселеу Сейдiмбектiң тiлiмен айтсақ, «…атау арқылы белгiлi бiр жаратылыс пен құбылыстың мазмұндық мәнiн танып-түсiнуге жол ашылады, бағдар айқындалады».Ұлы жазушымыз Мұхтар Әуезов: «Бiздiң қазақ – жер аты, тау атын әманда сол ортаның сыр-сипатына қарай қоя бiлген жұрт. Қайда, қандай бiр өлкеге барсаң да жер, су жапан түзде кездескен кiшкене бұлақ атының өзiнде қаншама мән-мағына, шешiлмеген құпия сыр жатады», — десе, халқымыздың бiртуар перзентi Шоқан Уәлиханов: «Көне түркi салт-сана, әдет-ғұрпының қаймағы бұзылмаған қазақтарда өмiрдiң бiр саласын қамтитын тарихи оқиғалармен байланысты жер-су атаулары, адам аттары, тағы да басқалары есте сақталып, атадан балаға жалғасып жатады» деп, жер-су атаулары елдiң болмысы, салт-дәстүрi, тiлi-дiнi екенiн, ешқашан жөн-жосықсыз, ойсыз-мәнсiз кездейсоқ қойыла салмағанын дәттейдi.Сайып келгенде, мұның бәрi бiздiң бүгiнгi таңда тек тарихи-мәдени мұра ретiнде ғана емес, сонымен қатар қоғамдық-саяси маңызға ие болып отырған ономастика мәселелерiне көзқарасымызды айқындауға тиiс.

Елбасымыздың Қазақстанның бүгiнi мен болашағы жайында ой толғағанда үнемi оның көне тарихына шолу жасап, одан тағылым алу қажеттiгiн ескертiп отыруы да кездейсоқ емес. Осы арада Нұрсұлтан Әбiшұлының: «Ономастика мәселелерi әркез ел басшылығының назарында болады. Бұл ретте жалтақтаудың еш қажетi жоқ. Жердiң байырғы тарихи атауына үйлеспейтiн, халқымыздың абыройы мен беделiне көлеңке түсiретiн, отарлық кезеңнен қалған атаулардан арылу керек», – деген сөздерiн еске сала кетсек артық болмас.

Иә, бүгiнгi таңда отаршылдық пен тоталитарлық режимдер идеологтарының ономастиканы қоғамның тарихи-мәдени санасына әсер етудiң саяси құралына айналдырғаны, соның салдарынан қазақ ономастикасының өзiндiк болмысына, ұлттық ерекшелiгiне, әсiресе оның топонимикалық және антропонимикалық жүйелерiне орасан зиян келтiрiлгенi, Қазақстан картасының едәуiр бұрмалауларға ұшырағаны тайға таңба басқандай белгiлi болып отыр. Кешегi солақай саясат елдi-жұртты салт-санасынан айырып, рухани тамырынан ажырату үшiн алдымен жер-су аттарын өзгерттi, халық санасында сан жылдар сiңiстi болған атаулардың сырына үңiлмей, ту-талақай еттi. Тәуелсiздiгiмiзге бiз осындай мүсәпiр халде қадам бастық. «Атау-нысанға таңылып қалған нәрсе емес, ол тек қана қоғамда өмiр сүредi және әрбiр әлеуметтiк құбылыс сияқты әрқашан тарихи заңдылықтарға бағынады», – дегендi еске алсақ, ономастикалық жұмыстарды үйлестiруге, ұлттық мүддемiзге сәйкестендiруге, ономастика жөнiндегi қағидаларымыз бен тұжырымдарымызды Қазақстан тәуелсiздiгiнiң бүгiнгi рухани биiгiнен қайта қарауға, ескi атауларды қалпына келтiруге, тарихи әдiлеттiлiктi орнатуға жедел кiрiсiп кетуiмiз керек едi. Тәуелсiздiктiң таңында осындай бiр құлшыныстың ел тарихын құрметтейтiндердi тың iзденiстерге бастағаны анық.

– Осы атқарылған iстер елiмiз тәуелсiздiк алғаннан бастап ұлттық ономастика кеңiстiгiн өзiнiң төл нақыштарымен ажарландыруға берiк бағыт ұстады деуге негiз бола ала ма?

– Бұл арада нық сөйлеу қиын,содан да жауабымыз әркез солқылдақ шығады. Көсiлiп сөйлей алмай күмiлжимiз.Өйткенi отаршылдық пен тоталитарлық дәуiрлерден қалған атаулардан бiртiндеп арылып келемiз десек те, әлi шешiлмеген мәселелер, кезегiн күтiп тұрған iстер жетiп артылады.Тоқетерiн айтсақ, елiмiз, жерiмiз үш ғасырға созылған отарлау кезеңiнiң ономастикалық белгiлерiнен түбегейлi тазартылмай отыр. Әсiресе, елiмiздiң солтүстiк, шығыс, орталық облыстарында орысша атаулар әлi де сiресiп тұрғаны кiмдi де болсын қынжылтпай қоймайды.– Өткен ғасырлардағы отаршылдық заманды, одан кейiнгi кешегi кеңестiк кезеңдi еске салатын қалалар мен аудандардың және жүздеген елдi мекендердiң атаулары әлi күнге орыс тiлiнде табжылмай тұрғанына нақты кiм кiнәлi?

– Ұлттық мүдде ұтатын жерде арқаны кеңге салып, мәселенiң шешiлуiн сағыздай созып, тәуелсiз елдiң топонимикасы да тәуелсiз болуы керек дегендi ескермей келе жатқан өзiмiз кiнәлiмiз.Осы iспен тiкелей айналысатын ономастикалық комиссиялардың белсендiлiгi тым төмен екенiн жасырудың қажетi жоқ. Олар жүйесiздiкке жол берiп, еңсесiн тiктеген егемен елiмiздiң бүгiнгi жаңару, өркендеу үрдiсiне iлесе алмай отыр. Жалпы, осы iстi алға бастырамыз десек,ономастикалық комиссиялардың жұмысын түбiрiнен қайта құруымыз керек. Олар өшкенiмiздi зерттеумен, зерделеумен айналысатын,осы iске үздiксiз қозғау салып отыратын,тұрақты жұмыс iстейтiн ғылыми орталықтарға айналуға тиiс

. Шынтуайтына келгенде, жер-су атауларын өзгерту туралы бастамалардың халықтан шығуы – мiндет емес. Себебi, бұрын осы атауларды өзгерткенде билiк ешкiмнен сұраған,ешкiммен ақылдасқан жоқ. Петропавлға ежелгi Қызылжар атауын қайтару туралы мәселе көтерiлгенде халық атынан сөйлеуге құмарлар не iстедi деңiз?! Қызылжардағы мемлекеттiк телеарна қоғамдық пiкiрталас клубы деген сайт ашып, дауыс беру ұйымдастырды. Орысы ормандай өңiрде оның нәтижесi қандай болатыны айтпасақ та түсiнiктi ғой. Мұны елiмiз үшiн маңызды, болашақ үшiн маңызды жұмысты алға бастырмауды ойлаған әлдекiмдердiң жымысқылығы деп бiлемiн. Өз басым елдi мекендерге, көшелерге, нысандарға дұрыс ат беру, түптеп келгенде, қазақ елiн, ұлтты, тарихты құрметтеу деп түсiнемiн. Қазақтың жерiн басып,суын iшiп жүрген бауырларымыз осыны ұмытпаса екен деймiн.

Тарихи атаулардың ұрпақ игiлiгi, атадан балаға жалғасып келе жатқан асыл мұра, қайталанбас құндылық екенiн ескерiп, оны жаңа мазмұнмен байыта түсудi мемлекеттiлiктi нығайтудың басым бағыттарының бiрi ретiнде қарастыруымыз және оны ешқандай дау-дамайсыз шешуiмiз керек. Оны жер иесi – қазақ жақсы түсiнедi. Ал басқалар ше? Өкiнiшке қарай, тәуелсiздiк алғанымызға жиырма жылдай уақыт өтсе де, орынды ұсынысқа қарсы өре түрегелу, қоқан-лоқылық жасау тиылмай отыр.

«Тiлдi сату туған анаңды сатумен бiрдей»

– Жуырда мемлекеттiк тiлге байланысты «үкiметаралық жиындар, ресми кездесулер мемлекеттiк тiлде жүргiзiлсiн!» деген сауал көтердiңiз. Ресми кездесулер мен үкiметаралық жиындардың түбегейлi мемлекеттiк тiлде жүргiзiлуiне мүмкiндiк бар деп ойлайсыз ба?

– Олай ойламасам бұл мәселенi көтермес едiм. Мемлекеттiк тiлiмiздiң аса зор қоғамдық және саяси маңызын ешкiм жоққа шығара алмайды.ХХ ғасырдың аяғында қазақ халқының тiлi мен мәдениетi жойылып, құрып кетуге аз-ақ қалғаны баршаға белгiлi. Сол себептi, ұлтымыздың жоғын қайта түгендеуге ұмтылып жатсақ, оның несi айып.Ана тiлiнiң уызына жарып өскен, оның қадiр-қасиетiн бiр адамдай бiлетiн Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев өзiнiң “Тарих толқынында” деп аталатын кiтабында : “Дауға салса алмастай қиған, өмiрдiң кез келген орайында әрi қаруы, әрi қалқаны болған, әрi байырғы, әрi мәңгi жас, отты да ойнақы ана тiлiнен артық қазақ үшiн бұл дүниеде қымбат не бар екен? Әрине, одан қымбат ештеңе жоқ деп айтуға болады. Ғасырлар бойы қазақтың ұлт ретiндегi мәдени тұтастығына ең негiзгi ұйытқы болған – оның ғажайып тiлi”деп жазған болатын. Республика Президентi 1998 жылдың 8 желтоқсаны күнi қол қойған “Қазақстан Републикасындағы тiл туралы” Заңның 4-бабында: “Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттiк тiлдi меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбiр азаматының парызы. Үкiмет, өзге де мемлекеттiк, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiлдi барынша дамытуға, оның халықаралық беделiн нығайтуға мiндеттi”, – деп көрсетiлдi.Көрiп отырсыздар, Президент тарапынан қамшылау аз болып жатқан жоқ.

Мемлекет тарапынан тұрақты көңiл бөлiнуi нәтижесiнде қазақ тiлiнiң қалыптасу және оны дамыту процесi қоғамда барған сайын бұқаралық қолдау тауып, өрге басуда. Мемлекеттiк тiлдiң қажеттiлiгi мен қолданылу аясы кеңейе түстi,Мемлекеттiк тiлдi дамытудың тиiстi заңнамалық, институттық және әдiстемелiк базасы жасалды. 1997 жылы мемлекеттiк тiлдiң тек бiр ғана тiл – қазақ тiлi болуын бекiткен “Тiлдер туралы” Заң қабылданды. Осылайша, мемлекеттiк тiлдiң рөлiн, жеке адамның қоғамға табысты кiрiгуiнiң аса маңызды шарттарының бiрi ретiнде оны меңгерудiң қажеттiлiгiн бiрте-бiрте, бiрақ түпкiлiктi сезiну жүзеге асып келедi.

Әрине, жоғарыда келтiрiлген деректер“Тiл туралы” Заң қабылданғаннан бергi жиырма жыл үшiн бұл соншалықты мақтан етерлiктей көрсеткiш болмағанымен, көңiлде “Қазақстанның … мемлекеттiк тiлдi дамытуға бағытталған дәйектi ойластырылған саясаты” арқасында қазақ тiлiн насихаттау, үйрету бағытындағы жұмыс осы қарқынмен жүргiзiле беретiн болса, болашақта бұл көрсеткiштер ұлғая түседi деген үмiт ұялайды.

Ол үшiн билiк те, атқарушы органдар да, жалпы жұртшылық та бұл көрсеткiштердi ұлғайтудың бар амалын қолдануы керек. Орайы келгенде, мемлекеттiк тiл аясын кеңейте түсу үшiн тағы бiр тиiмдi амалға осы уақытқа дейiн жеткiлiктi дәрежеде көңiл бөлiнбей келе жатқанына назар аударғым келдi. Ол туралы Елбасымыздың осыдан он жыл бұрын Халықаралық Қазақ тiлi қоғамы өзiне “Ана тiлiнiң айбары” алтын белгiсiн тапсыру рәсiмi кезiнде: “…ана тiлiмiздiң қолданылу ауқымын кеңейту амалдарының бiрi – бүкiл республика көлемiнде үлкен мәжiлiстердi iлеспе аудармамен қамтамасыз ете отырып, қазақ тiлiнде жүргiзуге көшу” деп айтқан болатын.

– Сауалыңызда «Алашқа аты шыққан азаматтар! Көсемдiктерiңдi адаспай, түзу iстеңдер! Сендер адассаңдар, артарыңнан Алаш адасады» деген Ахмет Байтұрсыновтың сөзiн мысалға келтiрген екенсiз. Халықтың көшiн бастаушы көсемдерi – зиялы қауым өкiлдерi екенi белгiлi. Бiздiң зиялы қауым қаншалықты түзу жолмен көш бастап келедi деген ойдасыз?

– Тiл мәселесiне келгенде зиялы қауым өкiлдерiне кiнә тағуға болмайды. Тек бiзде солардың жанайқайына құлақ асу жағы кемшiн. Десек те,қазiр кiмнiң зиялы екенiн,кiмнiң зиянды екенiн ажырату қиын. Бiр ғана мысал келтiрейiн,бiздiң елiмiзде жүзге, руға бөлiну өршiп барады. Соның отын көсеп жүргендер- қарапайым халық емес, зиялысымақтар. Қазiр зиялы адамның бөркiн киiп алып,соның салмағына шыдай алмай сүрiнiп-қабынып жүргендер көп. Қаншама уақыт өтсе де, Алаш арыстарының, Мағжанның, Смағұлдың орындары үңiрейiп бос тұр.

– Сыртта жүрген, шет мемлекеттерде тұратын қазақ қандастарымыздың көбi «өзге елде» жүрсе де, ана тiлiн ұмытпай, қазақ тiлiнде емiн-еркiн сөйлейдi де, жаза да алады. Бiзде, өз мемлекетiмiзде ұлты қазақ бола тұра, өз тiлiн бiлмейтiндердiң саны жетерлiк. Бұл ненiң көрiнiсi?

– Жоғарыда ономастикаға саласында болған зорлық-зомбылық туралы айттым ғой. Бұл да отарлаудың зардабы.Осылай деп жуып-шайсақ, жауырды жаба тоқу болып шығады. Содан берi де жиырма жыл өттi ғой. Өкiнiшке қарай, қандастарымыз өз тiлдерiн меңгере алмай досқа күлкi, дұшпанға таба болуда. Бұған не дейсiз. Намыс жоқ. Ұлттық сана-сезiм төмен, тоғышарлық басым. Осылай тiзе берсек, ана тiлiн бiлмейтiн, бiлгiсi келмейтiн қазақтардың кейпi тым сиықсыз болып шығары анық. Өкiнiштiсi сол, олар аз емес.Үйренем дегендер үйренiп жатыр ғой. Мен өз басым қазақ тiлiн бiлмейтiндерден қорқам.Тiлдi сату туған анаңды сатумен бiрдей. Ал Анасын сатқан адамнан не күтуге болады?!

– Мәжiлiс депутаттары соңғы аптада көтерген мәселелердiң бiрi – дiнге қатысты өрбiгенi белгiлi. Сiздiң дiнге көзқарасыңыз қалай? Өзiңiздi қаншалықты дiншiлмiн деп ойлайсыз?

– Жақында Мәжiлiс қабылдаған «Дiни қызмет және дiни бiрлестiктер туралы» заңды талқылауға мен де қатыстым, ұсыныстар бердiм, бiразы қабылданды. Дiн дегенде менiң көз алдыма әкем келедi. Өмiр бойы коммунист болған әкем зейнет демалысына шықпай жатып намазға жығылды. Бiрақ менi таңғалдырғаны бұл емес,орта мектептi бiтiрерде әкем қайда бармақ ойың бар деп сұрағанда, журналист болғым келедi дедiм. Ол ойланып отырды да,Самарқандта дiн қызметкерлерiн даярлайтын оқу орны бар дейдi, соған барсаң қайтедi дедi. Бұл мен күтпеген сөз едi. Не дерiмдi бiлмей қалдым, үндемей құтылдым. Әкем де түсiндi ғой деймiн, одан әрi қинамады. Соңғы жылдары менiң де дiнге көзқарасым күрт өзгердi. Құдайға сенетiн болдым. Дiни әдебиеттердi көп оқимын. Қайда жүрсем де,таңертең де, кешке де Алла Тағалаға жалбарынып, елiмнiң тыныштығын, қазағымның, отбасымның, бала-шағамның амандығын сұрап жүремiн. Бiрақ намаз оқымаймын.Дiнге ден қою үшiн белгiлi бiр дайындық, жағдай керек. Ол үшiн мына қарбалас тiршiлiктен, лас дүниелердiң бәрiнен шеттеу керек. Әзiрше менде ондай мүмкiндiк жоқ.

– Елiмiзде биыл бұрын-соңды болмаған астық жиналғалы тұр. Ол астыққа Солтүстiк Қазақстанның да қосқан үлесi мол. Әрбiр жиналған астықта қарапайым диқаншының маңдай терi мен тынымсыз еңбегi жатқаны белгiлi. Қыруар астық жинап, елдi «ас атасымен» қамтамасыз етiп отырған диқаншы жерлестерiңiз Сiзге проблемасын айтып, жиi келе ме?

– Солтүстiк Қазақстан облысы – ежелден мол астығымен даңқы шыққан өңiр ғой. Биылғы астықтың шығымы тiптi ересен. Жазда ауылда болғанда, армансыз араладым, өз көзiммен көрдiм. Оған ендi ауа-райы да әсер еткен шығар. Дегенмен, соңғы жылдары елiмiздiң қай өңiрiнде болмасын егiншiлiк мәдениетiнiң айтарлықтай жақсарғаны анық.

Маған депутат ретiнде шағым айтып, көмек сұрап келетiндер аз емес.Тек өзiм сайланған облыстан ғана емес,басқа өңiрлерден де хабарласып жатады. Кiмге де болсын есiгiм ашық. Бұл – бiр. Екiншiден,өзiм аймаққа шыққан сайын қалада көп бөгелмей, ауылға асығамын. Солтүстiк Қазақстан облысында мен бармаған ауыл жоқ десем, мақтанғандық болмайды. Сол сияқты Қызылорда, Павлодар облыстарының да бiраз ауылдарын араладым. Жасыратыны жоқ, қазiр ауылдағы жағдай мәз емес, түйткiлдер бастан асып жатыр.

– Биыл тәуелсiздiгiмiздiң – 20 жылдығы. 20 жылда елiмiз бiрқатар экономикалық көрсеткiштерге қол жеткiздi. 20 жылда атқарылған шаруалар да аз емес. Жалпы, ұлт ретiнде жеткен жетiстiгiмiз қандай, жоғалтқанымыз ше?

– Халқымыздың сан ғасырлар бойғы арманы жүзеге асып, бодандықтың бұғауынан босап, тәуелсiздiгiмен қауышқанына, азат ел болғанына жиырма жыл толғалы отыр. Жиырма жылда бiз керемет жетiстiктерге қол жеткiздiк. Қытайлар:“Дәуiр алмасып жатқанда өмiр сүрме”, – дейдi екен. Сорымыз деуге келмейдi, бағымыз шығар, бiздiң заманымыз екi дүние арпалысқа түскен ғасырлар тоғысына тұспа-тұс келдi. Бiз «қой үстiне бозторғай жұмыртқалаған» кеңестiк заманды да көрдiк, нарықтың дауылын да бастан кештiк…Бәрi жадымызда жатталып қалған. Бабаларымыз «Өткен күнде белгi жоқ» десе де, ұмытылмайды,жылдармен бiрге жаңғыра бередi.

…1965 жылдың жазында Қызылжардағы №2 қазақ мектеп интернатының бiр топ жоғары сынып оқушылары Мәскеуге баратын болдық. Қуанышымызда шек жоқ. Мәскеу-Кеңестер елiнiң астанасы, оны көрген де, көрмеген де арманда. Бiрақ Мәскеу топырағына табанымыз тигеннен кейiн қуанышымыз су сепкендей басылды. Мұндағылар «Қазақстанды бiлмеймiз» дейдi. Қазақпын десең кәдiмгiдей ойланып қалады,қиналады, естерiне түсiре алмайды. Сенгiмiз келмейдi. «Қазақстанды,одақтың құрамындағы ең iрi республикалардың бiрiн, сол елдiң иесiн қалай бiлмейдi? Бұлар тарихты, жағрапияны оқымай ма?» деп таң-тамаша қаламыз. Қазiр ойлап отырсам, бiлген де шығар-ау,бiрақ жеке ел, тiлектес халық деп көзге iлмегендерi анық едi. Осыдан кейiн басқалар – сонау мұхиттың ар жағында жатқан Америка, Англия, Жапония туралы не айтуға болады. Осылай бала жүрек тұңғыш рет намысымыз табанға тапталып, тарихта есемiз кетiп жатқанын сезгендей болып едi.

Сол одақ аяқ астынан ыдырап, кеңестiк құндылықтар далада қалған, баршаны қайтiп ел боламыз, қайтiп күн көремiз деген сауалдар мазалаған кездер де ұмытыла қойған жоқ. Дүние бiр-ақ күнде астаң-кестең болды. Жарты әлемге әмiрiн жүргiзiп, қойдай жусатып өргiзген кеңестiк билiк келмеске кеттi. Бiр шаңырақтың астында түтiн түтетiп келген республикалар бiрiнен соң бiрi егемендiк алып жатты. Бiз де жаңа заманның есiгiн аштық. Имене аштық.Сол кездерi көңiлде үмiттен күдiктiң басымырақ болғаны шындық. Бұл ел адамдардың әлеуметтiк күйзелiсi мен бейжайлығы, психологиялық шиеленiсi тәрiздi әлеуметтiк дерттердiң сынағына түскен күрделi кезең едi. Президенттiң өзi “Қазақстан жолы” деп аталатын еңбегiнде: “Бiз “талмау күйдiң” өлiара жағдайы соншалықты тұрақсыз және екiжақты болатынын, кез келген кешiгу мен терiс шешiм қабылдаудың зардабы “өлiммен аяқталатынын” түсiндiк” деп жазды ғой.

Сүйiнiштiсi сол, тарих сынынан сүрiнбей өттiк. Жиырма жыл – тарих үшiн көп уақыт емес,қас-қағым сәт! Алайда,осы уақыт iшiнде ұлы даланың төсiнде жаңа мемлекет құрылып, оның тиiмдi басқару құрылымдары қалыптасты. Ал мұның өзi өмiрiмiздiң барлық салаларын жеделдете жаңғыртуға, елдiгiмiздi нығайтып, болашаққа нық қадам жасауымызға жол ашты. Ел де, адам да өзгердi, өмiрдiң қай саласы болмасын, өзгеше сипат алып, жаңа арнаға түстi. Қазiр бiздiң әлеуметтiк-экономикалық өсiм деңгейi жоғары қарқынмен дамып келе жатқан, мемлекеттiк және қоғамдық негiздерi берi қалыптасқан, нарықтық экономикаға батыл қадамдар жасаған ел екенiмiздi бүкiл әлем мойындап отыр.

Жоғалтқанымыз да аз емес. Менi, әсiресе, ауылдың бүгiнгi жайы алаңдатады.Ауыл жүдеп кеттi.Ауылдағы ахуал бұзылды.Ауыл құндылықтарынан айрылды.Осының бәрi мен үшiн үлкен өкiнiш. Оның үстiне адами құндылықтардан айырылып жатқанымыз да жығылғанға жұдырық болып тиiп жатыр. Қалтасы қампиып жүргендердiң iшкi дүниесi шiрiк. Руханият деп аталатын бәйтеректiң тамыры суалып барады. Балалар кiтап оқудан қалды.Қоғамды қатiгездiк жайлап кеттi… Осылай тiзе берсек,етегiмiз жасқа толады.

– Депутат ретiнде, айтыңызшы, ұлт үшiн не iстедiм деп ойлайсыз?

– Ренжiмесеңiз,осы сұрағыңызға жауап бермей-ақ қояйыншы. Ананы iстедiм,мынаны iстедiм деуге тiптi аузым бармайды.

Әңгiмелескен Гүлзина БЕКТАСОВА

06.10.2011