ҚАНДАСТАРЫМЫЗ – ҚАЗЫНАМЫЗ, БАУЫРЛАРЫМЫЗ – БАЙЛЫFЫМЫЗ
ҚАНДАСТАРЫМЫЗ – ҚАЗЫНАМЫЗ, БАУЫРЛАРЫМЫЗ – БАЙЛЫFЫМЫЗ
Журналист, кәсiпкер Омарәлi Әдiлбек пен жазушы Дидахмет Әшiмханұлының әңгiмесi
Тарихи Отанына оралғанына жиырма жылға жуықтап қалған журналист, кәсiпкер Омарәлi Әдiлбек пен жазушы Дидахмет Әшiмханұлының бүгiнгi әңгiмесi соңғы жылдары Қытай елiнен Қазақстанға қоныс аударған қандастарымыздың өнерi, әдебиетi, тұрмыс-тiршiлiгi жөнiнде өрбiген едi.
Д.Ә: – Омарәлi, мен сенiң аты-жөнiңдi алғаш рет "Ағайын" деген журналдан көрiп едiм. Сол журнал, ұмытпасам, екi-үш нөмiрi шығып, тоқтап қалды-ау деймiн. Аталған журналдың екi нөмiрiн бастан-аяқ түгел оқып, қатты риза болып едiм. Әңгiмемiздi осы журналдан бастайықшы. Не үшiн шығардыңыздар, кiмдер көмектестi және неге тоқтап қалды?
О.Ә: – 1994 жылы Қазақстанға келдiм. Аспирантураға түскен соң, осында келiп, оқуыма тура келдi. Сол жылдары бiзбен бiрге Жiгер деген жiгiт те келдi. Сырттан келген жiгiттер үнемi бiрге бас қосып, жиi әңгiме-дүкен құратын едiк. Жiгер Бiрiккен ұлттар ұйымының осындағы бөлiмiнде бiр жылдай жұмыс iстедi. Сонымен бiрге, тағы бiр курстас жiгiтiмiз әкiмнiң орынбасары болды. Сол Жiгер бiрде маған: "Орталығымыз бар. Ендi сол жерден журнал ашсақ қалай болады?" деген ұсынысын тастады. Әуелде мұндай ой бiздiң басымызға келе қоймаған екен. Жiгердiң ұсынысымен, осылай "Ағайын" журналы дүниеге келдi. Сол жылдары Қытайда оқыған бiлiмдi азаматтар, жастар елге көптеп келе бастады. Сол жақтан келген жiгiттер ақылдасып, "Ағайынды" ашуды жөн көрдiк. Ол журналда өзiмiздiң ойымызды, көрген-бiлгенiмiздi жарияласақ деп ойлаған едiк. Журналдың бiр-екi нөмiрiне мен редакторлық жасадым. Осы аралықта Әкiм Ысқақұлы Көшi-қон заңын жасады. "Ағайын" деген журналда қоғамдық мәселелердi көтеруге тырыстық. Көшi-қон мәселелерi де журналдан тыс қалмады. Қытайда 1,5 млн. қазақ бар. Солардың тарихы, мәдениетi туралы жиi бердiк. Алғашқы санында Зардыхан Қинаятұлына тапсырыс бердiк. Жағда Бабалықұлының да материалы шықты. Сол жылдары бiрқатар кiтаптар шығарып, елге тараттық. Екi-үш нөмiрiнен кейiн, басқа жұмысқа ауысып кеттiм.
Д.Ә: – Бұл журналда Нәбижан Мұхамедханұлының Израильдегi көшi-қонның iс-тәжiрибесiн ала отырып, еврей халқы өзiнiң ұлттық бiрлiгiн қалай сақтап отырды және қалай дамыды дегенге кең көлемдi, танымдық жақсы материал бердi. Менi сол қызықтырды. Жалпы, журнал тым сауатты шыққан журнал едi. "Ағайынның" екi нөмiрi жарық көрсе де, соның деңгейiне жеткендер аз-ау деп ойлаймын. Өте өкiнiштi, әрине, журналдың шықпай қалғаны. Алдағы уақытта республиканың жағдайы дұрыс болып, ұсыныс түсiп жататын болса, көшi-қон жайын бiзден гөрi, өзiмiздiң бауырларымыз әлдеқайда жақсы бiледi. Егер мүмкiндiк туып жатса, журналды шығару iсiн ары қарай жалғастырып жiберсе, дұрыс болар едi. Ендiгi бiр мәселе, жалпы, өзiм бiлетiн тақырыпты қаузайық. Қытайдан бауырларымыз берi қарай қай жылдардан бастап көше бастады? Соңғы жылдары, әсiресе.
О.Ә: – 1991 жылы Қазақстаннан Қытайға арнайы делегация барды. Сол делегациядан кейiн жұртшылықтың бетi берi қарай бастады. Сол алғашқы толқынның арасында бiз де берi қарай аттандық. Сол жылдары бiз өзiмiз Қазақстанның тәуелсiздiк алғанын газет-журналдардан естiп-бiлiп жаттық. Кеңес Одағында болып жатқан оқиғалардан баспасөз арқылы, теледидар арқылы үнемi хабардар болып жүремiз ғой. Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан кейiн, қазақ көшi дүр көтерiлiп, елге бет алды. Көптеген отбасылар елге қарай көш түзеуге бел байлады. Оның алдында Жақсылық Сәбитұлы, Тұрсынхан Зәкiрұлы деген жiгiттер, яғни төрт отбасы елге қарай бет алып, Қазақстанға қоныс аударған едi.
Д.Ә: – Бұл жiгiттер Қытайдан келдi ме, жоқ әлде Моңғолиядан ба?
О.Ә: – Қытайдан.
Д.Ә: – Жақсылық Сәбитұлын Моңғолиядан көшiп келген екен деп ойлап жүрушi ем.
О.Ә: – Төртеуi – ең алғаш Қазақстанға көшiп келген отбасылар болып саналады. Содан кейiн жас жiгiттер де қозғала бастады. Университеттiң аспирантураларына, Ғылым академиясына келiп, оқуға түсе бастады. Елдегi үлкен академик ағаларымыз, қаламгерлерiмiз де бiздi шеттеткен жоқ. Ол кезде көшi-қон жағдайында пәтер алу деген өте қиын болатын.
Д.Ә: – Сол ақсақалдардың бiр-екеуiнiң атын атай кетсең. Ризашылықтары болады ғой. Осы әңгiменi тыңдап отырған бiздiң өзiмiз риза болып отырмыз. Бауырларын бауырға тартудан артық не бар?!
О.Ә: – Манаш Қозыбаев, Серiк Қирабаев деген ағамыз. Серiк Қирабаев туралы айтар болсам, әлi есiмде. Алғаш елге келгенде жатар орын таба алмай қиналған кезiмiз болды. Қытайдан келген аспирантурада оқитын тағы бiр жiгiт екеумiз мұңымызды айтып едiк, ол кiсi бiр аптаға жеткiзбей жатақханаға орналастырды. Сол сияқты Зейнолла Қабдолов, Тұрсынбек Кәкiшев сияқты ағаларымыздың жақсылығын көп көрдiк.
Д.Ә: – Аты аталған азаматтарымыз, үлкен ағаларымыз кезiнде бiзге де үлкен жақсылық жасаған жандар. Қабдолов әдебиетке алғаш келген кезде тұсауымызды кескен адам. Жылт еткен жақсы дүниелердi көрсе, Серiк Қирабаев ағамыз бәрiмiзге жылы пiкiрiн айтып отыратын. Осындай адамдардың сендерге де шапағаты тигенi әрине, қуанышты жағдай… Қазiр қалай? Сол қарқын бәсеңдеп қалған жоқ па?
О.Ә: – Ендi оның әртүрлi себептерi бар ғой. Бiздiң қатарымыздағы көп жiгiттер өздерiнiң кандидаттығын қорғап алды. Қорғай алмағандары да бар. Ол кiсiлердiң қамқорлығын ақтай алмады десек те болады. Оның үстiне бiздiң басымызда түрлi жауапкершiлiктер де болды.
Д.Ә: – Мен 2000 жылдан 2002 жылдары "Хабар-2" деген телеарнада "Отан-оралман" деген бағдарламаны жүргiзiп отырдым. Сол кезде байқағаным, бiзге алғашқы кезде Қытайдан келген азаматтардың көбi халықтың бетке ұстар ғалымдары, өнерпаздары сияқты көрiндi. Бұл менiң өз ойым. Ең алғашында, ұлттық интеллигенция, ұлттық интеллигенцияның iшiнде бетке шығарлары елге келгендей…
О.Ә: – Былай қарасаңыз, 1992-93 жылдары жiгiт-қыздардың көпшiлiгi бiлiктi, бiлiмдi азаматтар едi. Оқу, бiлiм iздеп келдi. Майра Мұхамедқызы, Шұғыла Сапарғалиқызы дегендей. Ермұрат Зейiпхан деген талантты жiгiтiмiз бар едi. Арманда кеттi.
Д.Ә: – Сырт көзбен менiң байқағанымда, 1992-93 жылдар iшiнде шет елден келген бауырларымыздың iшiндегi таланттылары тәуелсiз қазақ елiнiң дамуына, өнерi мен мәдениетiнiң өркендеуiне үлкен үлес қосты. Қазiр мұның бәрi көрiнiп жатыр. Мәселен Нәбижанның өзi тарих саласында көптеген деректердi Қытайдан алғаш әкелгендердiң бiрi болды. Өзiнiң докторлық диссертациясын арқау еткен үлкен еңбегiн маған берген. Соны оқып отырып, бiздiң тарихымызға қатысты қаншама қазынаның Қытайда жатқанын байқадық. Екiншiден, өнер саласында Майра Мұхамедқызы өзiнiң мөлдiр дауысымен, ұлттық бояуымен бiздiң музыка өнерiмiзге үлкен үлесiн қосып жүр. Сол сияқты кешегi дүниеден өтiп кеткен Ермұраттың "Көк тудың желбiрегенi" деген әнi қазақтың гимнi сияқты. Осыны құлағы бар, көзi бар қазақтар мойындаса керек. Ермұраттың дүниеден ерте кеткенi, бiздiң қабырғамызды қайыстырғандай. Одан ұлтқа үлкен пайда бар едi. Ермұраттың бiз "Орхон" баспасы кiтабын шығардық. "Бұ дүние" деген өлеңдер жинағы. Әңгiмемiздi әдебиет жағына қарай бұрар болсақ, Қытайдан келген қандай ақындарды, қандай жазушыларды құрметтейсiң? Несiмен құрметтейсiң?
О.Ә: – Өнерде Майра Мұхамедқызын айтар едiм. Оны бүгiнгi қазақ баласы жақсы таниды. Одан бөлек, жаңа өзiңiз еске алған Ермұрат Зейiпханұлы болды. Ерлi-зайыпты Құрманбек пен Риза сияқты талантты әншiлерiмiз бар. Шаба деген қызымыз бар. Өнер саласында желкiлдеп өсiп келе жатқан жастар көп. Ырысбек Дабей деген жас ақын жiгiттi де бүгiнде көпшiлiк жақсы танып қалды. Ауыт Мұхибекұлы бар. Қазақ поэзиясын бала кезiмiзден жақсы бiлiп өстiк. Мұқағали, Тұманбай, тағы басқа ақындарымыздың поэзиясымен сусындап өстiк. Бiз қанша мықты өлең жазсақ та, олардан асып кете алмаймыз. Бiздегi Омарғазы Айтанұлы деген ақын ағамыздың өлеңдерi өзгеше едi.
Д.Ә: – Омарғазының өлең жазу формасы өзгеше екенi рас. Оның жазу формасы бiздiң Жұмекен Нәжiмеденовтiң формасына келiңкiрейдi. Бiрақ менiң бiлуiмде Омекең ертерек шыққан. Ол кезде Омарғазыны бiлмеймiз. Жұмекеннiң өлең жазу формасы өте бөлек. Оны бiрден түсiну қиын, қайта-қайта оқу қажет. Абайды да қайталап оқып түсiнесiң ғой.
О.Ә: – Қытайдағы ақындарда Тан империясынан кейiнгi дәуiрде поэзия онша дамыған жоқ. Ол империя кезiнде Қытай өте қарқынды дамыды. Экономикасы да, мәдениетi де қатты өркендеген. Одан кейiнгi жылдары қытайлықтар өлең жазбай кеттi ғой. Өлең қытайлықтар үшiн құр хобби болып қана қалды. Қытайдың кейiнгi дәуiрiнде поэзияда мықты адамдар шықты деп айта алмаймын.
Д.Ә: – Қазiр де солай ма?
О.Ә: – Қазiр ендi Қытайда ақындар бар. Бiрақ олардың көбi батысқа елiктеп жазады. Мұның бәрi үлкен идеология. Қазiр ендi қалай жазсаңыз да, қалай жыр жырласаңыз да, қазақтың мықты поэзия дәстүрiнен аса алмаймыз.
Д.Ә: – Бiздегi өлең жанры, поэзия бiр сатыдан бiр сатыға көтерiлiп келе жатыр. Мұны үлкендер көп айта бермейдi. Қазiргi жастар поэзиясын зерттейтiн болсақ, бiз әлдеқайда биiкке кетiп қалдық. Қазiргi мықты дейтiн ақындардың, мәселен Нұрғаламұлының поэзиясын Омарғазылар сияқты, бiрден оқығанда түсiнбейсiз. Мәселе, түсiнiксiз жазуда емес, адамның ойының тереңдеп кетуiнде. Бiздiң поэзия жағына ешқандай өкпемiз жоқ. Прозада сәл-сәл кешеуiлдеу бар, кiшкене кiбiртiктер байқалып отыр. Жуырда қандас бауырларымыздың бiр тойына бардым. Сонда олардың той өткiзу мәдениетiне тәнтi болған едiм. Жалпы, Қытайдағы тойлар қалай өтушi едi? Бiзбен салыстырғанда…
О.Ә: – Қытайда ауылдағы тойменен қаладағы той бiр-бiрiне ұқсамайды. Өзгерiстер бар. Сөз аз. Әрине, онда да кемшiлiктер бар. Көбiне ән салады. Ауылдағы тойлар да өте қызықты өтедi. Көп сөзге жол берiлмейдi. Әзiл-қалжың, әдемi ән айтылып, күй көбiрек шертiледi.
Д.Ә: – Ауылдағы тойларда би жағы қалай болады?
О.Ә: – Би жағына келер болсақ, "Қара жорғаны" көбiрек билейдi.
Д:Ә: – "Қара жорғаны" қай жылдардан бастап билей бастады?
О.Ә: – О бастан бар. Ол кезде бұлай әнмен емес, күймен, яғни домбыраның шертуiмен билейтiн едiк. Әнмен айту бертiнде ғана, 2000 жылдардан бастап, жүзеге асырылды ғой.
Д.Ә: – Бала кезiмде әкем домбырамен "Қара жорға" күйiн тартып отыратын. Биiн көргемiз жоқ. "Қара жорғаның" осы әуенi, осы ырғағы құлағымда қалып қойды. Менiң әкемнiң Қытаймен ешқандай байланысы жоқ. "Қара жорғаның" күйi – исi қазаққа ортақ. Бiз жетi атамыздан берi Шығыс Қазақстанда туып өсiп, сонда тұрып келе жатырмыз. Әкем марқұм "Еңсебай деген күйшiден үйренiп едiм" дейтiн. Ендi бiреулер бұл бидi шамандардың биi, ананың биi, мынаның биi деп әртүрлi әңгiмелер айтып жүр.
О.Ә: – Ол ендi әркiмнiң түсiнiгiне қарай ғой. Ол кезде бiзде бишiлер ғана билейтiн. Жалпы, негiзгi билейтiн адамдар бишiлер болды. Әжелерiмiз жиi билейтiн. Олар өздерiнiң балаларына үйреттi. Кейiн жас қыздар үйренiп, солар билей бастады.
Д.Ә: – Негiзiнен, "Қара жорғаны" делебеңдi қоздырып, өне бойыңды шымырлатып, жүрегiңе жеткiзiп айтып жүргендердiң бiрi – Мұратбек Сарбасов. Сөзi де жақсы. Мұратбектi бұл жағынан жақсы бағалаймын. Өнер жаңаша дамыса, бiрақ ұлттың бұрынғы дәстүр-салтымен, өзiнiң бұрынғы қалпымен дамыса, ол жақсы. Егер мүлде басқаша, еуропалық элементтер қосылып, батыстың әуенiмен кетер болса, онда әңгiме басқаша. Осыдан мен ешқандай шамандықты да, басқаша құбылысты да байқаған емеспiн.
О.Ә: – Әрбiрден соң, шамандықтан да кете алмаймыз. Ол бiздiң қанымызда бар нәрсе.
Д:Ә: – Оның да рас. Бiз де бала кезде "Қамажайды" көбiрек билейтiн едiк.
О.Ә: – Ал Қытай қазақтарының көбiрек билейтiнi – "Айжарық" биi. Бұл би бiртiндеп, осындағы елге де сiңiп келе жатыр. Мұны музыкасымен билейдi.
Д:Ә: – Бұдан өзге тағы қандай би бар?
О.Ә: – Алтай жақта "Аю биi" деген бар.
Д:Ә: – Менiң әкем "Жорға аю" күйi деп, домбырасымен шертiп отыратын едi. Сол "Жорға аю" күйiнiң ырғағымен билеуi мүмкiн. Бiзде бұған билеген ешкiм жоқ, бiрақ күйi сақталып қалған.
О.Ә: – Бұл бидi Алтай жақтағы қазақтардың арасынан көбiрек кездестiруге болады.
Д.Ә: – Бiз өнер жайлы әңгiме қозғап отырмыз ғой. Бiзде түпкiлiктi Қазақстанда тұрып жатқандардың ән әуенiнiң үш-төрт стилi бар. Олар: батыстық, жетiсулық, арқалық, алтайлық болып келедi. Мұны өзiң де байқап жүрген боларсың. Қытайдағы қазақтардың стилi осылардың қайсысына көбiрек келiңкiрейдi.
О.Ә: – Арқаға көбiрек келетiн сияқты. Жетiсу қазақтарына жақын маңдағы елдi мекенде тұратындардың стилi жетiсулықтарға келiңкiрейдi. Оның басты себебi, әр қиырға орналасу ретiне қарай дамып отырған. Жетiсуға жақын маңдардың стилi, Жетiсуға ұқсаса, Алтай аймағындағылардiкi алтайлық стильге жақындайды.
Д.Ә: Алтайдан ел-жұрт арлы-берлi ауып отырған. Табиғатқа, әртүрлi жағдайларға байланысты болса керек. Сол кездерде, Алтайдан кеткендерде Алтайды сағыну басым болған. Сол сағыныш олардың әндерiнiң әуендерiнде жиi байқалады. Алтай әуендерi сағыныштың әуендерi болып келетiн сияқты.
О.Ә: – "Ағажай, алтайды" алыңыз. Жаугершiлiк заман көп болды ғой Алтайда.
Д.Ә: – Қытайдағы қазақтарда әлi де осындай таланттар көп пе?
О.Ә: – "Ел болған соң, ер туғызбай тұра алмайды" дейдi ғой. Әлi де бар, таланттар. Алғашқы ғылым саласында көрiнген бiлiктi азаматтардың көбi атамекенге кеп алды. Қытайда оқыған бiлiмдi азаматтар 1991-94 жылдары Қазақстанға қоныс аударды ғой. 2006 жылы институт бiтiргенiмiздiң 20 жылдығы болды. Сонда барып, курстастар бас қостық. Сонда тұрып жатқан олардың ең үлкен арманы: "Ең құрығанда бiр баламыз Қазақстанда оқыса" дейдi. Сол сәтте, ел тәуелсiздiк алған тұста, елге келiп, орнығып алғанымызға тәубе дестiк. Қиыншылық бар кезде де болады ғой. Сол қиындықтарды бастан кешсек те, ол күндердiң бәрi артта қалды. Қатты қиындық көрдiк, қиналдық десек, астамшылық болар. Қазiр көшi-қон туралы заң бойынша, жыл сайын квота бөлiнiп отыр. Алпысыншы жылдары көшiп келген жандардың көбi шекараны бұзып қашып келдi. Жәркен Бөдеш, Айтан Нүсiпхан, Әлiмғазы сияқты азаматтар сол жылдары келдi. Шетте қой бағып жүрiп, қашып жүрiп, ақыры Алматыға жеттi. Бiз келген жылдары кездескен қиындықтар тiлге байланысты болды. Орыс тiлiнен мүдiрдiк. Көшi-қон саясаты бiр кездерi Қытайда да болған. Олар әлемге шашырап кеткен бiлiктi ғалымдарын, бiлiмдi азаматтарын елге шақырған. Сол саясаттың арқасында әлемде жүрген ғалымдары, бiлiктiлерi келдi.
Д:Ә: "Мәдени төңкерiс" деген кiмдердiң идеясы болды? Идея қайдан шықты?
О.Ә: Билiкке таластан шыққан сияқты.
Д.Ә: Ертеден келе жатқан мемлекет. Мемлекеттiк дәстүрi бар ел. Бiзде бұрынғы КСРО-дан қалған жаман дәстүр бар. Ол мемлекеттен бiр адам кетсе, жарты жыл, бiр жылдан кейiн сол адамды жоққа шығарады. Бұл тек Сталинде ғана болған жоқ. Сталин өлгенше Ленинге бiр ауыз сөз айтқызбай кеттi. Сталин өлдi, Хрущев келiп, Сталиндi жоққа шығарды. Брежнев келiп, Хрущевтi жоққа шығарды. Брежнев кетiп, оны өзгелер жоққа шығарды. Ресейде қазiрдiң өзiнде Горбачевтi жерден алып, жерге салады. Қытайда бұл жағдай қалай? Жамандап, жоққа шығарып жата ма?
О.Ә.: – Маоны кейiнгi билiк халыққа жаппай жамандатқан жоқ. Оның, Маоның кейбiр кемшiлiктерi болды. Оны байқағанымен, бүкiл ел жабыла ит терiсiн басына қаптаған жоқ.
Д.Ә: – Бұл халықтың көрегендiгi ме, жоқ әлде басшының бiлiктiлiгiнен бе?
О.Ә: – Бiлiктi басшының арқасы болар. Доңшаупының өзi не нәрсеге сабырмен қарады. "Кейiнгi ұрпақ бiзден де ақылды. Солар бағасын берсiн" деп отырған да болуы керек. Ендi оның ұлылығы сол – бұрынғы басшыны жоққа шығарған жоқ.
Д.Ә: – "Көшi-қон мәселесi қазiр сәл болса да, тоқырап тұр" дейдi Қытайдан келетiндер. Алдағы уақытта болжам қандай?
О.Ә: – Жақында көшi-қон туралы Парламентте талқыланды деп естiп жатырмыз. Үш жылдай болып қалды, көшi-қон тоқтап қалды. Бұл өзiмiздегi әкiмшiлiктегi кейбiр кемшiлiктiң салдарынан сияқты.
Д:Ә: – Қазақстанға, жалпы атамекенге өтсем деген ынта қалай?
О.Ә: – Халықта ынта бар. Оны оятуға болады.
Д.Ә: – Омарәлi, оралмандар мәселесiмен 2000 жылдардан берi басы-қасында жүргеннен кейiн, бұған қатысым көп. Дегенмен Қытайда қазақтар әлi де болса ұйысып отыр. Ол жерде таза қазақы салт-дәстүрдi ұстаған қандастарымыз отыр. Мүмкiн қытайлар Шыңжаңға жақындағаннан кейiн, тiл жағынан олар аздап болса да, бұзыла бастауы мүмкiн деп ойлаймын. Бұл – менiң болжамым. Ал атамекенге ертерек келiп алған қандастарымыздың көбi қай жағынан болсын елдiң дамуына өздерiнiң үлестерiн қосып жатыр. Ауылдық жерлердiң өзiнде де Қытайдан келген қарапайым отбасылар еңбекқорлығыменен, табиғи өсiмiмен тұрғылықты халыққа өзiнiң үлгiсiн көрсетiп отыр. Осыны бiз, тұрғылықты қазақтар, көрiп-бiлiп, бағалай бiлуiмiз керек. Қажет кезiнде қол ұшын берiп, қай жағынан да көмектесiп отыруымыз қажет. Әңгiмеңе рахмет, Омарәлi!
Жазып алған Гүлзина БЕКТАСОВА