БАЙҚАУШЫСЫ БАР САЙЛАУДЫҢ ЕСЕБI ДҰРЫС

БАЙҚАУШЫСЫ БАР САЙЛАУДЫҢ ЕСЕБI ДҰРЫС

Биылғы кезектен тыс Президент сайлауына 1059 халықаралық байқаушы келдi. Сайлаудың заңға сай өтуiне бiрден-бiр кепiл болатын өкiлеттiк иелерi – осы байқаушылар. Сайлаудың барысын, дауыс беру еркiндiгiнiң сақталуын жiтi қадағалап, демократияны қызғыштай қорғаушы уәкiлдер олар.

Бұлардан бөлек, бұл сайлауда жергiлiктi байқаушылар жұмыс iстедi. Орталық сайлау комиссиясы хатшысы Бақыт Мелдешовтiң айтуынша, бұған дейiнгi сайлауларда олардың саны 30 мыңға жуық болған, осы сайлауда да сол шамада болуы керек.

Көптеген халықаралық байқаушылар Алматыға 2 сәуiр күнi ат басын тiредi. Осы күнi олар Алматы қаласындағы сайлау учаскелерiн аралап, сайлау дайындығы қалай жүрiп жатқанын көрдi.

Осы күнi ТМД және Ресейден келген байқаушылар Алматы қалалық сайлау комиссиясының төрағасы Әдiл Жүнiсовтiң қабылдауында болды. Осы делегациялардың бiрi – Татарстаннан келген байқаушыларға Әдiл Жүнiсов сайлау дайындығы жөнiнде әңгiмелеп бердi.

– Алматыда 467 сайлау учаскесi бар. Әрбiр сайлау учаскесiнде оппозициялық партиялар өкiлдерi бар. Әрбiр учаскеде аз дегенде 15, көп дегенде 47 байқаушы болады. Ресми тiркелген 11 партияның әрқайсысы бiр-бiр байқаушы жiберуге құқылы, 4 үмiткердiң әрқайсысында бiр-бiр сенiмдi өкiлдерi бар, 47 бұқаралық ақпарат құралы, оған қоса халықаралық байқаушылар бар. Алматы бойынша кем дегенде 200-дей халықаралық байқаушы жұмыс iстейдi, – дедi Әдiл Жүнiсов.

Сайлау қорытындысына сәйкес, Алматы сайлаушыларының 68,5 пайызы дауыс беруге қатысқаны белгiлi болды.

Кездесуден соң Татарстаннан келген байқаушыны сөзге тарттық.

ТМД және Ресей атынан келген байқаушы, Қазан қалалық сайлау комиссиясының төрағасы Фарит Гараев:

САЙЛАУ ИНСТИТУТЫНЫҢ МАҢЫЗЫ ЗОР

– Қазақстанға бiрiншi рет келуiңiз бе?

– Жоқ. Бұған дейiн Қарағандыда, Темiртауда болғанмын.

– Сайлау комиссиясында жұмыс iстеп жүргенiңiзге неше жыл болды?

– Қазан қалалық сайлау комиссиясының төрағасы қызметiнде 4,5 жылдан берi жұмыс iстеймiн.

– Қазақстан мен Ресейдегi сайлау туралы заңдарда қандай айырмашылықтар бар?

– Жалпылай алғанда, үлкен айырмашылықтар жоқ. Ресей Конституциясында "Ресей Федерациясындағы билiктiң бiрден-бiр көзi – халық" делiнген. Халық қана өкiлеттiк органдарды, президенттi сайлауға құқылы. Бұл құқықтың маңызы өте үлкен. Өйткенi сайлаудан тыс ешкiмнiң де өкiлеттiк органдарды тағайындауға, жасақтауға құқығы жоқ. Ал сайлаушылар дауыс беруге бармаса не болғаны?! Бұл – сайлау құқығы ғана емес, азаматтық мiндет те ғой. Батыс мемлекеттерiне қараңызшы, оларда көптеген мәселелер бойынша дау-дамай болды, адамдар көшеге шығып, шеру жасады. Бiрақ парламенттi таратып, президенттi билiктен кетiру туралы мәселе көтерiп жатқан ешкiм жоқ. Неге? Өйткенi олар президенттi де, парламенттi де өздерi сайлайды. Немесе Ливияны алыңыз. Бiздiң өлшеммен алғанда, Ливияда социализм орнағандай. Өйткенi халықтың тұрмыс жағдайы жақсы. Бiрақ 35-40 жыл бойы елдi бiр адам басқарып отыр. Ендеше уақыт өткен сайын мiндеттi түрде билiк ауысып, сайлаулар ұйымдастырылып отыруы керек. Ал бұл елде 30-40 жыл бойы сайлау өткiзiлмеген. Бiр адам әртүрлi жолдармен әйтеуiр билiк басында қалып отырған. Сарапшылар бұл елдегi төңкерiстiң бiр себебi ретiнде осы жағдайды да атайды.

Мұның бәрiн мен не үшiн айтып отырмын? Шындығында, сайлау өте маңызды. Бiз сайлаудың тұрақты өткiзiлетiндiгiне, сайлауға және сайлануға құқығымыз бар екенiне үйренiп алғанбыз. Ал осы құқық үшiн адамзат қоғамында мыңдаған жылдар бойы күрес жүрдi. Сайлаулар тарихын алып қарасаңыз, бiр кездерi патшалық Ресейде сайлауда дауыс беруге жылжымайтын мүлкi бар адамдардың ғана құқығы болған екен. Ал әйелдерде мүлде дауыс беру құқығы болмаған. Сондықтан да сайлаулар институты өте маңызды. Өйткенi сайлау арқылы билiк пен халық арасында келiсiм орнығады.

– Қазақстанда сайлауға дауыс беруге құқылы азаматтардың жартысынан астамы келсе, сайлау өттi деп саналады. Ресейде ше?

– Ресей президентiн барлық халық сайлайды. Ал Мемлекеттiк думаға және Татарстанның өкiлеттi органдары депутаттары партиялық тiзiм арқылы сайланады. Қай партия қанша дауыс алады, соған орай депутаттық мандатқа ие болады. Қазан думасында 50 депутат бар, оның жартысы партиялық тiзiм арқылы, жартысы бiр мандатты сайлау округтары бойынша сайланады. Қазан қаласы 25 сайлау округына бөлiнедi, әр округ бойынша үмiткерлердiң қайсысы көп дауыс алса, сайлауда жеңiске жеткен болып есептеледi.

– Қазанда қанша сайлаушылар бар?

– Қазан сайлаушыларының саны 900-ден асады. Ал тұрғын халықтың саны Алматыныкiне жақын.

– Халық өз билiгiн сайлау арқылы жүзеге асырады дейсiз. Ал бiраздан берi Ресей субъектiлерiнiң басшысын Ресей президентi тағайындайтын болды емес пе?! Бұл қаншалықты дұрыс?

– Бiрiншiден, бұл уақытша мәселе деп ойлаймын. Бұл жөнiнде Ресей президентi де айтты ғой. Бұл өзгерiс Конституцияға Кавказ маңында жағдай ушыққан соң барып енгiзiлдi. Мұндай жағдайда нақты әрекет ету керек болды деп ойлаймын. Сондықтан бұл мәселе уақытша шешiм деп ойлаймын.

– Қашанға дейiн?

– Бұл сұраққа жауап бере алмаймын.

– Уақыт өте келе федерация субъектiлерiнiң басшыларын сайлау қайта күшiне енедi деп ойлайсыз ба?

– Солай болады деп ойлаймын. Мұны президент те, премьер-министр де айтты. Бiз қайтадан сайлауға көшемiз деп ойлаймын.

– Ал жастар сайлауға қатысуда белсендiлiк таныта ма?

– Қазан – шындығында жастардың қаласы ғой. Жастарды селқос деп сөге алмаймын. Былтыр қалалық дума сайлауы болды. Оның алдында Ресейдiң “Сайлау туралы” заңына кәмелеттiк жасқа толған азаматтар жергiлiктi әкiмшiлiк органдарға депутаттыққа түсе алады деген өзгерту енгiзiлдi. Ендi 18-ден асқан жастардың сайлауға да, сайлануға да құқығы бар.

– Мұндай оқиғалар болды ма?

– Бұл өзгерiс былтыр ғана енгiзiлдi. Үмiткерлер әлi тiркелген емес, уақыт өте келе мұны да көремiз деп ойлаймын.

– Сонда әлi жоғары бiлiм алып үлгермеген жас азамат депутат болып сайлана ала ма?

– Менiңше, қазiргi жастар мен осыдан 20-30 жыл бұрынғы жастардың арасында көп айырмашылықтар бар. Олардың менталитетi, өмiрге көзқарастары көп өзгерген. Оның үстiне сайлану құқын беру арқылы мемлекет жастарды ел басқару iсiне ерте араластыруға құлықты. Бұл – үлкен жетiстiк. Екiншi жағынан алғанда, бiзде өте белсендi жастар бар, олар сайлауға түсуге қарсы емес.

"Қазақстан" қонақүйiне 17 делегация келiп орналасыпты. Қонақүйдiң фойесiнде Қырғызстаннан келген делегация мүшелерiне де сұрақ қойдық.

Қырғызстан Орталық сайлаулар мен референдумдар жөнiндегi комиссиясының мүшесi Клара Сооронкулова:

БӘРI ОЙДАҒЫДАЙ БОЛАДЫ

– Сiздерде де жақында сайлау өттi…

– Иә, Парламент сайлауын өткiздiк. Ендi президент сайлауы күзде, қазан айының iшiнде өткiзiлуi тиiс.

– Ал Роза Отынбаева сол сайлауға қатыса ма?

– Жоқ!

– Неге?

– Отынбаева конституциялық заң бойынша өтпелi кезеңде референдум арқылы президент болып қалды. Екiншi мәрте сайлауға түсуге қақысы жоқ.

– Президенттiкке кiмдер түсуi мүмкiн?

– Әрине, президент болуға дәмелiлердiң саны жетiп артылады. Мысалы бүгiн "Вашингтон пост" газетi арқылы Құрманбек Бакиев президенттiкке түсемiн деп мәлiмдеме жасады. Қырғызстан азаматы ретiнде бұған құқығы бар екенiн, өзiн қолдайтын адамдардың көп екенiн айтыпты.

(Шамасы, бұл жаңалық қырғыз делегациясының басқа мүшелерi үшiн де тосын болса керек, олардың бiрнешеуi "Қалай? Қашан?" деп қалды).

– Бакиевтiң сайлауға түсуге мүмкiндiгi бар ма?

– Шындығында, оның үстiнен қылмыстық iс қозғалған, оның қалай аяқталатыны белгiсiз. Егер сот арқылы жауапқа тартылса, онда тiркеле алмайды.

– Ал сот ақтап шықса…

– …онда, иә… сайлауға түсе алады. Жалпы, одан басқа саяси партиялардың жетекшiлерi де сайлауға түсуi мүмкiн. Бұл “ушактар” ғой…

– Ұзынқұлақ па?

– Иә. Негiзi, қазiргi Конституция бойынша президенттiң қолында анау айтқандай құзырет жоқ. Президентке қауiпсiздiк пен тәртiп мәселелерi ғана қарайды. Ал сыртқы саясатта оған тек өкiлеттiк мiндеттерi берiлген. Негiзгi бағыттарды Парламент анықтайды.

– Парламент сайлауы қандай жағдайда өттi?

– Әрқилы. (күледi)

– Азаматтардың белсендiлiгi қандай болды?

– 76 пайызға жуық. Дегенмен сайлау бастан-аяқ қалыпты, байыпты өттi деуге болмас.

– Сайлау барысына кедергi жасау талпыныстары болды ма?

– Иә, болды. (Осы топтағы бiрнеше адам бас изесiп қалды). Жеңiлген партия өкiлдерi сайлау нәтижесiн бұрыс деп санап, дауысты қайта санауды талап еттi.

– Қайта санадыңыздар ма?

– Жоқ. Сайлаушылардың тiзiмi нақтыланбаған кейбiр учаскелерде ғана дауыстар қайта саналды.

– Қазiр елдегi саяси жағдай қандай?

– Жақсы. Демократиялық. Күн сайын – митинг. Конституция бойынша ендi алдын-ала ескертпей-ақ шеруге шыға беруге болады. Ош қаласындағы оқиғаларда, 7 сәуiр күнгi оқиғаларда қаза тапқан адамдардың туысқандары жиналып, шеру өткiзiп жатады. Тiптi жақында Ақ Үйдiң күзетi күшейтiлдi.

– Жұмыстарыңызға кедергi келтiрмей ме?

– Жоқ. Тобыр жиналып алып, шеруге шығады. Бiз үшiн қалыпты жағдай сияқты. Бойымыз үйренiп алды. (күледi)

– Осыдан бiраз жыл бұрын, Ақаевтың кезiнде әлемдiк бұқаралық ақпарат құралдары Қырғызстанды "демократия аралы" деп атайтын едi ғой.

– Иә-иә.

– Сөзiңiзге қарағанда, демократияға ендi қол жеткiзгендейсiздер. Сонда сол кездегi демократия мен қазiргi демократияның арасында айырмашылық бар ма?

– Қазiр демократия көбiрек шығар. Қырғызстанды "демократия аралы" деп атаған тұста алғашқы кезде шынымен де демократияның бар екенi сезiлетiн. Одан соң авторитаризм басымдық ала бастады. Ал қазiр шын мәнiндегi демократия орнады.

– Сiздiңше, жағдай осы күйiнде тұрақтала ма?

– Менiңше, бiз осы бағытта алға жылжи беремiз

– Ал Бакиевтiң кезiнде жағдай нелiктен қантөгiске дейiн ушығып кеттi?

– Авторитаризмнiң кесiрiнен. Бiр кланның, бiр ғана отбасының адамдары барлық құрылымды өзiне бағындырды. Оппозицияны қудалады. Өздерiне қарсы шыққан адамдарға қарсы компромат ұйымдастырды. Адамдар өмiрлерiне қауiп төнгендiктен елден қашуға мәжбүр болды.

– Ал қазiр ше?

– Қазiр мұның бiрi де жоқ.

– Ал жаңа президент сайланған соң, мұндай жағдай қайталанады деген қауiп жоқ па?

– …Бiз мұны бiлмеймiз…

(Қырғыз делегациясы мүшелерiнiң кейбiрi қозғалақтап, кейбiрi күлiп, "Қайдан бiлейiк?" десiп қалды).

– Кiм бiледi. Үкiмет бар, парламент бар… кiм бiлсiн… Дегенмен ендi қайталанбайтын шығар. Екi бiрдей төңкерiс болды. Ендi ойланатын шығар…

– Төңкерiстiң болуына сыртқы күштердiң ықпалы тидi ме?

– Оны бiз анық бiлмеймiз. Бәлкiм, болған шығар, бәлкiм болмаған шығар… 2005 жылы шынымен де солай болды дейдi. Ал бұл жолы…

– Дегенмен халықтың төңкерiс жасауға деген көңiл-күйi сезiлдi ме?

– Билiк 6 сәуiрде бәрiн ұйымдастырған оппозиция деп ойлап, оның барлық жетекшiлерiн түрмеге қамады. Ал 7 сәуiр күнi халықтың көшеге өзi шыққанын көрген соң, түске қарай оппозицияны түгел босатып жiбердi.

– Қазақстандағы демократия туралы не ойлайсыз?

– Қазақстанда ма? (Ойланып қалды). Салыстырмалы түрде алғанда, сiздерде демократия қалыптаспаған. Ол сiздерге керек те емес… Көзiңiзге елестетiп көрiңiзшi, егер Ресейде демократия орнаса, не болмақ? Сiздерге демократия керек емес! Сiздерде бәрi дұрыс… (күледi).

– Дегенмен…

– Шынымды айтсам, егер жағдайды сәл-пәл демократияға қарай бұрса.. сiздердегi табиғи байлықтың арқасында бұдан әлдеқайда жақсы өмiр сүруге болар едi деп ойлаймын. Сiздердiң құлақтарыңызға "Қырғыздарға қараңдаршы, оларға қарағанда бiзде жағдай жақсы ғой" деп құйып тастаған. Ал сiз екi елдiң табиғи байлығын салыстырып көрiңiз!

– Қырғыз бұқаралық ақпарат құралдарында еркiндiк бар ма?

– Бұл жағынан алғанда, бiзде толыққанды сөз бостандығы бар. Тiптi шындығын айтқанда… шектен шыққан сөз еркiндiгi орнаған. Журналистер ойларына не келсе, соны жазады.

– Ақпараттық салада тiлге байланысты бөлiнiс бар ма?

– Қырғыз тiлiнде шығатын баспасөздiң саны басым. Орыс тiлiнде шығатын газеттер саны аз.

– Былтырғы оқиғалар кезiнде ақпарат құралдарының атқарған ролi қандай болды?

– Төңкерiске дейiн ақпарат құралдарына қысым көп едi. Көптеген газеттер жабылып қалған болатын. Төңкерiстен кейiн олардың саны көбейдi. Телевидение билiктiң ықпалында болды, радиодан тек "Азаттық" қана еркiн хабар тарататын. Бакиевтiң тұсында сөз бостандығы болған жоқ. Есесiне қазiр ешқандай шектеу жоқ. Ненi жазғысы келсе, соны жазады.

– Төңкерiстен соң бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты заң нормалары өзгердi ме?

– Бұрын лауазым иесiне жала жапқаны үшiн журналистер қылмыстық жауапкершiлiкке тартылатын. Қазiр оны алып тастап, әкiмшiлiк жазаны ғана қалдырды. Қазiр журналистердi ешкiм қамауға алмайды.

– Ел iшiндегi ұлтаралық қарым-қатынас қандай?

– Халық iшi тыныш. Жалпы, былтырғы оқиғалар кезiнде ұлтаралық қақатығысты қолдан тудырған сияқты. Қырғызстанның оңтүстiк аймақтары есiрткi тасымалының өткелi болатын, ол жерде iрi-iрi ойыншылардың мүддесi бар. Есiрткi тасымалын қолға алу үшiн сол аймақтағы жағдайды шиеленiстiру керек болған. Бұған кiнәлi деп айып тағылған кiсiлер бар, олар заңнан қашып жүр. Қазiр елде есiрткi тасымалымен күрес жүрiп жатыр. Әзiрге бәрi қадағаланатын сияқты.

– Сiздер президент сайлауына байқаушы болып келдiңiздер. Дауыс берудiң дайындығы көңiлден шықты ма?

– Иә, сайлау барысын бақылаймыз. Бiрақ сiздерде бәрi орнықты, байыпты өтетiндiгiне сенiмiм кәмiл. Дауыс беруде бұрмалаушылық болады деп ойламаймын.

– Әңгiмелерiңiз үшiн рахмет! Жұмыстарыңыз жемiстi болсын!

Гүлбиғаш Омарова