АЛҒА БАСҚАН ҚАДАМНЫҢ КIБIРТIКТЕУI

АЛҒА БАСҚАН ҚАДАМНЫҢ КIБIРТIКТЕУI

Қоғам өмiрiнде маңызсыз мәселе жоқ. Кейде болар-болмас нәрсе де үлкен мәселеге айналып кетедi. Олардың алдын алу үшiн қоғам ол мәселелердiң ақ-қарасын дер кезiнде ажыратып отыруы тиiс. Мәселен, өткен жылдың соңында Қазақстан халықтары ассамблеясы Ұлт бiрлiгi Доктринасын ұсынды. Онда ол қазақ ұлтын ғана емес, тiптi сол ассамблеяның өзiн де жоққа шығаратын "қазақстандық ұлт" идеясын (бәрiмiз "қазақстандық ұлтқа" айналсақ ассамблеяның қажетi бола ма? -Ә.Б) астарлы түрде қайта көтердi. Бiраз дауласқан соң билiк бұл мәселенi ұлт патриоттарымен бiрлесе отырып шешуге шешiм қабылдады…

Жалпы, саяси енжар қоғамда қоғамдық пiкiрдiң оқиғалар легiнен үнемi "кешiгiп" жүретiнi бар.

Бiздегi қоғамды шырмаған сыбайластық пен жемқорлық туралы әңгiмелер де бiрде – асау, бiрде – тұсау. Осы уақытқа дейiн көптеген лауазым иелерiнiң тергеудегi және соттағы iстерi туралы гу-гу әңгiме бiр сәтке толастаған емес. Әңгiме әңгiме болып қалса бiр сәрi, ең қауiптiсi – бұның қоғамның айшықты белгiсiне айналып бара жатқандығы…

Айта-айта арқасы жауыр болған "қазақстандық демократия" мәселесi де күн тәртiбiнен түсер емес. Бұған дейiн де, қазiр де халықтың пiкiрiн ескеру, оған қанағаттандыра жауап беру сияқты үрдiстер толық қалыптасып болмағандай. Тiптен кейде билiк құрылымдары тарапынан заңды белден басу – пiкiрлердiң қарама-қайшы бағытта өрбуiне дем беретiн сияқты. Турасына көшсек, қоғам ешқашан да бұл мәселелердi жылы жауып қоя алмайды. Бұл – билiк пен халықтың бiтпес жыры.

Кезiнде, Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төрағалық етер тұста, көппартиялы парламенттi жасақтайтын жаңа сайлау өтедi деген жұртшылық үмiтi ақталмады. Оның орнына аздап түзеп-күзелген "Сайлау туралы" Заң шықты. Әйтсе-дағы, ЕҚЫҰ-ға төраға болып отырған мемлекеттен оның халқы әлi де шынайы демократиялық қадамдар күтуде.

Әлемдi шарпыған дағдарыс Қазақстанды да айналып өтпедi. Сондықтан оның нақты себептерiн анықтау қажет. Бiрақ қоғамдық санада осы сұрақ төңiрегiнде және билiктiң дағдарыстан шығу жобалары төңiрегiнде бiр арнаға тоғысу жоқ. Бiзде қоғам талқысына ұсынылатын ақпараттар легi де бiр-бiрiне қарама-қайшы келуiмен ерекшеленедi. Жұрт бiр жағынан – билiктiң "Хабар" мен "Қазақстан" телеарнасынан және басқа ресми баспасөз құралдарынан "қазақстандық экономикалық секiрiс" туралы көтерiңкi пафостағы ақпараттар алып жатса, екiншi жағынан – оппозиция тарапынан ол бағдарламалардың "серпiндiлiгiнiң" күмәндiлiгi жөнiнде қарсы мағлұматтар алуда. Осындайда елiмiзде қарама-қарсы пiкiрлердi талқыға салатын Парламент қалыптаспауы дағдарысқа алаңдаған қоғамның "жұдырықтай жұмылуына" керi әсерiн тигiзуде. Онымен қоса, жоғарыдан көп айтылатын "байлығымыздың көптiгi" туралы жарнама мен нақты өмiрдегi "бұқараның төмен жағдайы" бiр-бiрiне кереғар келiп, пiкiр қайшылықтарын көбейте түсуде.

Тағы бiр өзектi мәселе – дәл осы дағдарыс кезiнде халықтан талап етiлiп жатқан патриотизм атқарушы билiк пен қаржылық институттарға, олигархтар мен инвесторларға т.с.с. келгенде "сауытқа тиген жебедей" керi серпiлетiнi. Бұл – капитал заңымен дамуға бет алған қоғам үшiн өте қатерлi жағдай. Себебi, ұлттық байлықтан құралған кез келген қаржы көзi, мейлi ол қандай меншiк түрiнде болмасын, ұлттық мүддеге жұмыс iстеуден бас тартса – оның зардабы көп ұзамай-ақ көрiнедi.

Осы айтылғандардың бәрi қордалана келе қоғамда "не себептен?" деген ащы қомақты сұрақты тудырды. Бүгiнге дейiн оған билiк ресми түрде жауап беруге асыққан жоқ. Бұл құбылысқа жан-жақты сараптама беру әрекетi де әлсiз. Оның орнына тактикалық жекелеген мәселелердi "қаужау" үрдiсi басым. Егер бiз, осылайша, "жауырды жаба тоқумен" жүре берсек, онда мәселелер одан әрi шиеленiсе бермесе – өздiгiнен шешiлмейдi. "Ауруын жасырған өледiнiң" керi келуi мүмкiн.

Сондықтан бұл мақалада бiз "қоғамға iрiткi салатын қатерлердi" анықтауға тырыстық. Автор ретiнде мен Ерлан Ақшаловтың "Брейн клубында" (пiкiр алмасу клубы) айтқан пiкiрлерге сүйендiм. Оған әртүрлi сала мамандары қатысты. Сондықтан аталған қатерлер, шын мәнiсiнде, "ұжымдық ойдың" туындысы десем, қателеспейтiн шығармын.

Бiрiншiден, қазiр билiктiң алдында ұлт мәселесiн дұрыс шешу мiндетi тұр. Бұл мәселе тек қана ұлтаралық қатынаспен байланысты емес. Ол мемлекет құраушы ұлттың өзiндiк "менiн" таныту мәселесiмен тығыз байланысты. Ал билiк болса бұл мәселеге тек "ұлтаралық қатынас" тұрғысынан ғана қарап, ұлттық саясатта қазақ ұлтының жаңа сапалық деңгейге көтерiлу мәселелерiн қозғамайды.

Екiншiден, iшкi саясатта дiн мәселесi атүстi қаралуда. Қазiр халықтың дiндарлығы өсу үстiнде. Және де ол үрдiс Қазақстандағы қалыптасқан дәстүрлi дiндер жағында емес, келiмсек дiндердiң пайдасына қарай өрбуде. Мемлекет тарапынан бұл құбылысқа жауап жоқ. Мемлекет пен дiн арасындағы қатынас қалай құрылуы тиiс деген сұрақ өткiр мәселеге айналып барады.

Үшiншiден, жоғарыда аталған екi мәселенiң жалғасы ретiнде мемлекет пен қоғам арасындағы қатынасты алуға болады. Ол қандай принциптерге негiзделiп құрылуы тиiс? Мұнда жеке тұлға мен мемлекет арасындағы қатынас мәселесi бой көтередi. Бұл – адам құқын қорғау, мемлекеттiң адам еркiндiгiне кепiлдiк болуы және т.с.с. (құқық қорғау органдарының әрекетi ондай кепiлдiкке сенiмдiлiк бiлдiрмейтiнiн жасырудың қажетi жоқ).

Ендi осы айтылғандарға кеңiрек тоқталып өтейiк. Қоғамдық қатынастар жүйесiнде "ұлтаралық қатынас" пен "ұлттың сапасы" мәселелерi – терминдердiң ұқсастығына қарамастан мазмұны мен мәнi жағынан әртектi: бiрiншiсiнде – ұлтаралық бiрлiктi сақтаудағы мемлекеттiң саяси, идеологиялық, құқықтық әрекетi сөз болса, екiншiсiнде – "адам капиталы" мәселесi тұр. Жалпы, "адам капиталын" дамыту алдымен экономикаға тiкелей қатысты екенi белгiлi. Бiрақ экономиканың дамуы да адам капиталынсыз еш мүмкiн емес. Тiптен, мұнда адам капиталы бастапқы ролде тұр десе болады. Қоғамның жан-жақты дамуы, ұлтаралық қатынастың дұрыс шешiмiн табуы да осы – адам капиталының дамуына тәуелдi. Ежелгi Қытай философы Конфуций және әл-Фараби бабамыз ол мәселелер туралы: – Егер қоғамның билiгi өз адамдарының бақытты өмiрiн қамтамасыз ете алса, ол қоғамда бiртұтас бiрлiк (бақытты қоғам) пайда болады. Ондағы әрбiр адам (ұлтына қарамастан) өзi өмiр сүрiп отырған құтты мекендi жанын сала қорғайды. Сол жолда олар ешқашан алауыздыққа бармайды" – деп айтқан. Осы айтқандай, егер билiк адам капиталын өсiруге мән бермесе, онда ұлтаралық қатынас та отқа түскен шыныдай шытынап, қоғамды керi тартар құбылысқа айналады. Өмiрiне разы емес адамдар, әдетте, оның кiнәсiн билiктен ғана емес, өзге ұлттар мен өзге дiннiң болуынан да көре бастайды. Бұл – ыдырау тенденциясына бастайтын жол. Мысалы, КСРО-ның ыдырауына Ресей, Украина, Белоруссия президенттерiнiң шешiмi басты фактор болды. Өйткенi, олар сол кезде орын алған күйзелiске басқа одақтас республикалардың "масыл" болуы себеп деп санады. Олардың тiзiмiне бүкiл қазба байлығын мен азық-түлiгiн орталыққа жөнелтетiн Қазақстан да енiп кеткен-дi. Олар кiнәнi өздерiнен емес, өзгелерден iздедi, сөйтiп, "ыдырау" бiр күнде шешiмiн тапты. Бұл мысалдан бiз сабақ алуға тиiстiмiз. Мәселенi мемлекеттiң негiзiн құраушы ұлт мүддесiмен орайластыра отырып, азаматтардың жоғары тұрмыс деңгейiн, әдiлеттiлiк пен шындықты, мәдениеттi, озық ғылым мен бiлiмдi, тұрақты ортақ мораль (ереже) мен ұлтаралық қатынас нормаларын қалыптастыру сияқты кешендi мәселелер төңiрегiнде жұмыс iстеу тиiмдi болар едi. Бiрақ әзiрге олай болып отырған жоқ. Тiптен, азаматтық қоғам құру қандай принциптерге сүйенiп жүзеге асуы тиiс деген сұрақтың өзi талқыланып жатқан жоқ.

Әрине, бұл сұрақ саясатпен ұштасып жатса-дағы, қазақы дiлдегi әдiлдiк, шыншылдық ұғымдардың мағынасы өзгерiп кеттi деуден аулақпыз… Әйтсе де, әдiлеттi қоғамға авторитарлы қадамдар арқылы немесе директивалық нұсқаулар арқылы жете алмасымыз анық. Ол бүкiл халық болып жұмылып жүзеге асатын шара. Сонымен қатар бүгiнде Қазақстанда бiрiктiрушi басты күш – қазақ халқы екендiгi де ақиқат. Ал билiктiң "бiрлiк" дей отырып, осы "бiрiктiрушi күштiң" талабына кереғар саясат жүргiзуi – бiз үшiн түсiнiксiздеу нәрсе.

Екiншi, көтерiлген дiнаралық қатынас мәселесi – өте нәзiк, әрi абай болуды қажет етедi. Өкiнiшке қарай, мемлекет "дiн мәселесiне араласпаймыз" деп одан тысқары қалып отыр. Бiрақ мемлекеттiк шара аясында бүкiл дүниежүзiлiк дiндердiң саммитiн Қазақстанда тұрақты түрде өткiзiп келедi. Сонда қалай, бiзге әлемдегi тұрақтылық өз елiмiздегi тұрақтылықтан басым болғаны ма? Бiз өзiмiздiң iшкi тұрақтылығымызға баса назар аударуымыз қажет емес пе? Яғни, мемлекет елдегi дiни ахуалды бетiмен жiбермей, оны бақылап отыруы тиiс. Себебi, мемлекеттiң ұлтаралық татулыққа қайшы әрекеттерге заң жүзiнде тосқауыл қоя отырып, сол қайшылықты туындата алатын басты саланың бiрi – дiни қайшылықтың болмауына көңiл бөлмеуi дұрыс емес. Осы уақытқа дейiн тарихтағы барлық қақтығыстар, мемлекеттердiң ыдырауы көбiне дiни негiзде болғанын ұмытпау қажет.

Үшiншi, "азамат пен мемлекет, қоғам мен билiк арасындағы қатынастар" мәселесiне келсек: онда бiзде адамның конституциялық құқының қорғалуы басымдыққа ие болуы керек. Иә, қазiргi заманда қайшылықсыз қоғам жоқ. Бiрақ бiздегi қайшылықтардың көбi "қолдың ауызға жетпей жатқанынан", яғни объективтi себептерден емес, субъективтi себептерден туындап жатыр. Шынын айту керек, ол – қоғамды басқару жауапкершiлiгiндегi "басқару мәдениетiнiң" төмендiгiне байланысты да орын алуда. Қоғамдағы құтыла алмай отырған коррупция да мәдениеттiң төмендiгiнен десе болады.

Оған "Millennium" Қорының аймақтық өкiлi Мұхтар Тұяқбаев мынадай баға бердi: “Шынында да, – дедi ол, – коррупция бiздi iштен шiрiтiп жатыр. Соның кесiрiнен бiз шетелдiк қаржы интервенциясына тап болдық. Өзiмiздiң өндiрiс ошақтарымызды дамытудың орнына, атқарушы билiк жүйесi шет елден ақша тартуды бiрiншi орынға қойды. Бұны олар жақсылық деп түсiндiредi. Бұл жақсылық емес. Қазақстанға неғұрлым көп капитал енген сайын, Қазақстанды өздерiнiң стратегиялық нысаны санайтындардың қатары көбейiп жатыр. Түбiнде бұл тәуелсiздiкке төнетiн қатер болуы мүмкiн. Оның үстiне, келiп жатқан қисапсыз ақша елдегi коррупцияны өршiтуге дем беруде. Соның арқасында қоғамның бай-кедей болып жiктелуi шектен шығып барады. Бұл жiк тереңдеген сайын қазақстандықтардың мақсаттары да әркелкi жолға түсiп, ортақ мүдде негiзiнде мықты мемлекет құру идеясы әлсiрей бередi. Ендеше қазiрден бастап мемлекет мүддесiнен жоғары мүдде атаулыға тосқауыл қою қажет. Және де, осыған дейiнгi орташа тап бүгiнде кедейлерге айналуда. Бұған дiни жiктелудi қоссақ, онда бұл белгiлердiң барлығы да әлеуметтiк жарылысқа, тiптен, азаматтық соғысқа әкелетiн себептерге айналуы мүмкiн. Бәрiнен де сол қатер!”

Әрине, М.Тұяқбаев мырзаның жалпы пiкiрiнде эмоция басымдау болды. Бiздегi коррупция инвестиция әсерiнен бұрын атқарушы билiк жүйесiндегi өрескел қателiктердiң жемiсi. Мысалы, экономиканың классикалық формуласы бойынша капитал нарық заңымен айналыста болғанда – әрбiр центтiң өз орны мен салмағы бар. Ал кез келген коррупциялық қадам сағат сияқты жұмыс iстеп тұрған ол реттi бұзады. Капиталдың өмiр сүруiне бұл аса қауiптi. Өйткенi, онда пайдаға және тұрақты табыс көзiне қатер төнедi. Яғни, коррупция капитал табиғатына жат. Ал бiзде ше?.. Мұны түсiну үшiн бiз, алдымен, "елiмiзге келген инвестиция бастапқыда коррупциялық пиғылдан таза" деген постулатқа жүгiнемiз. Бiрақ бiзге келген соң ол өз табиғатына жат ортаға тап болып, не "керi қашады", не "бейiмделедi". Бейiмделуге, яғни, капиталды төл табиғатынан тыс әрекет етуге нендей құдiрет итермелейдi? Әрине, ол – ПАЙДА! Бiрақ, ол пайда капиталдың дұрыс жұмыс iстеуiнен емес, парақор шенеунiктiң жеке мүддесiне бола қымбат дүниесiн арзанға берiп жiберуiнен құралатын пайда! "Инвестор-капиталист" ондай ойын ережесiн қабылдамаса – мемлекеттiк органдар тарапынан қатты шабуылға ұшырап, "қайта тәрбиелеу" курсынан өтiп шығады. Сондықтан оңай пайданың иiсiн сезген "инвестор" ыңғайлы орта тап келсе, аранын одан да бетер аша түседi. Ал, ендi, елдегi сыбайластықтың қыр-сырына үйренген соң, оған бұл елде не болып жатқаны маңызды емес: "өлмесе ома қапсын", "өз обалы өзiне" деп жүре бередi. Өйткенi, заңсыз әрекетке барушы билiк "заңсыз" коррупцияға заңды түрде қарсылық ете алмайды! Мысалы, баспасөздерде кейбiр "инвесторлардың" бизнесiн мүмкiндiгiнше коррупцияланған елдерге көшiруге тырысатыны туралы жазылды. Сол қатарда үндi-ағылшын-қазақ "миллиардерi" Митталдың да аты жүр. (Оған Машкеевич-Әлiмжанов-Шодиев үштiгiн қосу-қоспау әркiмнiң өз еркiнде болсын). Ендеше, барлық мәселенiң төркiнi инвестиция тасқынынан бұрын өзiмiзден дегенiмiз – шындыққа бiр табан жақын сияқты…

Жаһандану үрдiсi әлемдiк еңбек бөлiнiсiнде қатаң бәсекелестiк орнатты. Соған төтеп бере алатын мемлекет қана өзiндiк келбетiн қалыптастыра алады. Сондықтан әрбiр мемлекет өзiнiң iшкi өмiрiн осы бағытта реттеуi қажет. Егер халықаралық аренада ұлттың, мемлекеттiң өзiндiк брендiн (келбетiн) қалыптастырамыз деп iшкi жағдайды сыртқы саясатқа тәуелдi етiп қойсақ, онда, ондай шамадан тыс альтруизм жақсылық әкелмейдi. Тәуелсiздiктiң алғашқы сатысында елiмiзге көптеп инвестиция тарту мақсатында жүргiзiлген "көпвекторлылық" саясат шамадан тыс созылып кеттi. Қазiр Қазақстанның өзi инвестициялаушы мемлекетке айналды. (Шетелдiк банкiлер мен акцияларға салынған Ұлттық Қордың қаржысы осы функцияны атқаруда). Соның арқасында әлемде Қазақстан туралы "ағыл-тегiл ағылып жатқан байлық (шикiзат) көзi" деген бренд қалыптасты. Ал бiз "бренд" дегенiмiз тек қазба байлық болуы тиiс емес деймiз. Оның негiзi қоғамның өзiн-өзi толық қамтамасыз етуге қабiлеттiлiгiнде, яғни, адам капиталын дамытуда жатыр. Ал, өзiн өзi қамтамасыз ету, басқаша айтқанда – шынайы тәуелсiздiк, халықтың еркiндiгi мен шығармашылық потенциалы толық iске қосылса ғана мүмкiн. Болмаса "қытайлар киiндiредi, азық-түлiктi сырттан сатып аламыз, үйiмiздi өзбектер салып бередi т.с.с." дегендей сенiммен отыра берсек – қолдан келер iстен де, қандай да бiр жасампаздық қабiлеттен халықты ажыратып алуымыз ғажап емес. Ондай ұлт, ондай халық бәсекелестiкке төтеп бере ала ма?

"Агро Әлем" ауылшаруашылығы журналының бас редакторы Дәрiбай Қамзолдаев экономикалық саясаттағы өрескел қателiктер туралы айта келiп, экономикалық даму дұрыс жолға түспеген жағдайда олардың өздерi де қатерге айнала алатынын дәлелдеуге тырысты: – Мен бiр-бiрiмен өте тығыз байланысты екi қатердi атар едiм. Ол, бiрiншiден, шикiзатқа тәуелдiлiк болса, екiншiден, iшкi өндiрiстi дамытуда белгiлi бiр бағыт-бағдардың болмауы. Бiзге осы уақытқа дейiн аса iрi жобалар ұсынылып келдi. Бiрақ ол жобалардың барлығының экологиялық паспорттары жасалынбаған. Жобалар жан-жақты есептелiп, әбден пiсiп, жетiлген күйiнде ұсынылғанына күмәнiм бар. Олай демейiн десең, бiздiң Үкiметтiң бiр жобадан екiншiсiне секiрiп жүруi соны меңзейдi. Соңынан кiмнен жауапкершiлiктi талап етудi де бiлмеймiз. Елiмiзде аймақтарды экономикалық, экологиялық және басқадай тұрғыдан үйлестiрiп отыратын бiрегей мекеме бар ма? Ондай институт түгiлi ресми статистиканың берген есеп-қисаптарының өздерi бiрiмен-бiрi келiспейдi. Бұл – бiздiң әлi де стихия жетегiнде жүргендiгiмiздi бiлдiредi. Қазiргi жағдай сонысымен қауiптi.

Тағы бiр қатердiң басын кәсiпкер Сайрамбек Жексенбин шығарды: – Бiз екi алпауыт мемлекеттiң арасында тұрмыз. Егер абай болмасақ, екi жүз жыл Ресейдiң қол астында болғанымыздай, келесi екi жүз жыл Қытайдың қол астында қалуымыз мүмкiн. Оған қарқынды қарсы тұра алатын халқымыз бар дейiн десем – тұрғындардың қазiргi саяси енжарлығы мен мемлекет түгiлi өзiнiң тағдырына деген салғырттығы күмән туғызады. Ендеше бiз халықтың саяси белсендiлiгiн қайтсек те оятуға тиiстiмiз. Ол үшiн саяси жүйеде бәсекелестiктi орнатып, екi-үш партиялық парламентке қол жеткiзу шарт. Сонымен қатар, елiмiздiң сот жүйесi де сын көтермейдi. Мен "сот шешiмдерiнiң басым пайызы не экономикалық, не тамыр-таныстық негiзде қабылданады" десем артық айтпаған болар едiм. Қазiр бiздiң елде 60 мыңнан астам адам түрмеде отыр. Менiңше, олардың көпшiлiгi жүйенiң құрбаны. Егер бiз еуропалық қылмыстық кодекстiң орнына өзiмiздiң "Жетi жарғыны" енгiзген болсақ, онда осы түрмедегiлердiң жартысынан астамы айып-пұл төлеумен шектелер едi.

Айтылған пiкiрлердi режиссер, жазушы Әнуар Мамыраимов былай жалғастырды: “Бiзге жасалып жатқан идеологиялық экспансия өте қатерлi нәрсе. Осы үрдiспен бiрге қазақ халқы өзiнiң бет-бейнесiн жоғалтып жатыр. Бiз рухани байлығы ешкiмнен кем емес, өзiндiк қайталанбас келбетi бар халықпыз. Оған "Ұлы Жiбек жолы" деректi сериалын түсiру барысында көзiм әбден жеткен болатын. Бiрақ сол асыл қазынамыздың көбi дерлiк қазiргi заманға сай өзiнiң лайықты бағасын ала алмай, тарих қойнауына сырғып барады. Ал ендi сол рухани дүниемiздi алмастырып жатқан жаңа менталитет қазақ халқына қаншалықты пайдалы? Оны бiз бiлмеймiз. Бiздiң елiмiзге қатысты рухани экспансия қазiр әлемнiң бар түпкiрiнен атойлауда. Экспансиялау дегенiмiздiң өзi де – "жаулап алу" дегендi бiлдiредi. Ендеше, сол "жаулап алуға", басқаша айтқанда – рухани отарлауға нелiктен бiз өз еркiмiзбен мойынымызды ұсынуға бейiмделiп алдық. Оған баға беретiн уақыт жеттi”.

Иә, елiмiздегi қоғамдық ахуалға бiржақты баға беру дәп қазiр жеңiл емес. Көп болып ойласар күрделi мәселелер жетерлiк. Ең бастысы, қоғам қалай дамып, қайткенде iлгерiлей алады. Бiзде өткенiмiздi объективтi түрде бағалау үрдiсi жоқ. Бiз "дағдарыстан күштi мемлекет болып шығамыз" деймiз. Қалай? Күштi мемлекет құру үшiн оның iргетасын берiк қалау керек. Ол – жiберiлген барлық қателiктердi қоғам алдына жайып салып, одан бүкiл ел болып сабақ алса ғана мүмкiн. Сонда қоғам бiрiгедi. Отаншылдық сезiмi күшейедi. Халық бiр кiсiдей жұмылып iске кiрiседi. Халық жұмылса алынбайтын қамал жоқ!

Ольга Симакова – "Стратегия" Қоғамдық Қорының жобалар үйлестiрушiсi: “Бiзде атқарушы билiктiң сөзi мен қарапайым халықтың мұқтажы арасындағы алшақтық ұлғаюда, яғни, элитаның "өзiм бiлемдiгi" артқан сайын тұрғындардың да селқостығы артуда. Атқарушы билiк ақпарат ағымын пайдалана алмайды. Бұқаралық санамен жұмыс iстеу тәжiрибесi мүлде жоқ. Барының өзi Сталин заманының тәсiлiне ұқсайды. Тiптен, Үкiмет өзiнiң дұрыс iстерiн де халыққа дұрыс жеткiзе алмайды ғой! Бұқаралық санаға қалай әсер етудемiз – бұл өз бетiмен кеткен тiрлiк…”

Әлеуметтiк және мәдени-идеологиялық қатерлер

Ұлттың өзiндiк "менiн" жоғалтуы;

Ұлттық идеология мен мәдениеттiң әлсiреуi;

Қазақстанға тән емес дiни ағымдардың ықпалының өсуi;

Қоғамның жiктелуi, кландануы;

Халықтың кедей тұрмыс жағдайы;

Орта таптың кедейленуi;

Халықтың саяси енжарлығы;

Элитаның (билiк пен байлық иелерiнiң) жауапсыздығы мен өзiмшiлдiгi;

Қоғамның архаикалануы (керi кетуi);

Iшкi миграцияның реттелмеуi (ауылдардан қалаға кету, шағын елдi мекендердiң қаңырап бос қалуы);

Бала туу санының төмендеуi;

Тұрғындардың патерналистiк (көмек күту) сезiмiнiң жоғарылығы;

Қоғам айнасы – интеллегенцияның ролiнiң төмендеуi;

Рухани азғындау, моралдiк тұрғыдан тозу;

Қоғамның криминалдануы.

Әкiмшiлiк қатерлер

Басқарудың көпшiлiк деңгейiндегi тоқырау;

Билiк әрекетiнде ашықтықтың болмауы;

Сыбайластық пен жемқорлық, коррупция;

Адам құқының жеткiлiктi қорғалмауы;

Сот-құқық органдарының тәуелдiлiгi;

Мемлекеттiк бағдарламаларды жүзеге асырудағы немқұрайлылық;

Тәуелсiздiктен кейiнгi кезеңдегi қоғам мен мемлекеттiң дамуына әдiл баға беруден жалтару;

Қоғамдық пiкiрдi ескеру және онымен жұмыс iстеу механизмдерiнiң жоқтығы;

Ақпарат ағымын бақылау және қорытындылау тәжiрибесiнiң жоқтығы;

Шенеунiктердiң бiлiктiлiгiнiң және кәсiби деңгейiнiң төмендiгi.

Мемлекеттiк бақылау мен реттеудiң берекетсiздiкке тап болуы;

Экономикалық қатерлер

Стратегиялық мақсаттар мен мемлекеттiк бағдарламаларды олардың орындалу тетiктерiмен (механизмдерiмен) байланыстыра қараудың жоқтығы;

Экономикалық дамуда белгiлi бiр басым саланың айқындалмауы, жан-жақты сараланған экономикалық саясаттың болмауы;

Экономиканың шикiзат экспортына негiзделуi;

Экономикалық дамуды жобалайтын, болжайтын сараптамалық органның жоқтығы;

Шикiзаттан басқа өндiрiстiң (шағын және орта бизнес, кәсiпкерлiк) дамымауы.

Сыртқы қауiп-қатерлер (3 белгi)

Мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң әлсiреуi, шетелдiк қаржылық интервенция;

Қытайдан төнетiн қауiп;

Идеологиялық экспансияға жол ашу.

Басқа да қатерлер

Экологиялық;

Бiлiм беру жүйесiнiң бейберекеттiгi;

Бiлiктi мамандардың жетiспеуi.

Р.S. Бiр мақалада сарапшылар көрсеткен қатерлердiң бәрiне түсiнiктеме берiп шығу мүмкiн болмады. Бiз оның аз бөлiгiн ғана талқылай алдық. Бiрақ оқырмандардың ойына да еркiндiк қалдырып, төменде сарапшылар атаған қатерлердiң толық тiзiмiн берiп отырмыз. Бұлардың әрқайсысы да жеке-жеке талдауды талап ететiн сұрақ қатарына жатады. Сондықтан оның ақ-қарасын әркiмнiң өзi анықтауы қажет деп ойлаймын.

Әбдiрашит БӘКIРҰЛЫ, философ-публицист