"ҚОЖАНӘСIР" ҚАЗАҚТЫҢ НАМЫСЫН ҚАЙРАЙДЫ
"ҚОЖАНӘСIР" ҚАЗАҚТЫҢ НАМЫСЫН ҚАЙРАЙДЫ
Өнер деп аталатын қиын да ғажайып әлемнiң төрiнде жас та болса өзiндiк айшықты iз қалдыра бiлiп, жаңашылдығының, үздiксiз iзденiс, биiк талғамының арқасында бүгiнде театр сүйер көрерменнiң ыстық ықыласына бөленiп жүрген М.Әуезов атындағы Қазақтың академиялық драма театрының әртiсi Шалқар Жеңiсұлымен аз-кем тiлдесудiң сәтi түскен едi.
— Танымалсыз ба?
— Жалпы танымалдылығымды екi жақтан қарауға болатын сияқты. Бiрiншiден, театрдың киелi сахнасында өнер көрсетiп жүргеннен кейiн ойнап жүрген рөлдерiм арқылы көрермендерiме, театр сүйер қауымға танымалмын. Екiншiден, театрдан тыс жерде көпшiлiк менiң түр-түсiмдi танымағанымен, дауысымды жақсы таниды деп ойлаймын. Себебi, Қазақстан бойынша поэзиялық туындылардың орындаушысы ретiнде менiң дауысым жүр.
— Сахнадағы ең алғаш орындаған рөлiңiз және бүгiнге дейiн ойнап келе жатқан кейiпкерлерiңiздiң iшiнен қайсысын жаныңызға жақын санап, ерекше жақсы көресiз?
— Менiң алғаш сахнаға шығып ойнаған рөлiм үшiншi курста оқып жүргендегi У.Шекспирдiң "Ромео-Джульеттасындағы" Ромеоның рөлi болатын. Курстасым Гүлнәр деген қыз екеумiз Ромео мен Джульеттаның балкондағы көрiнiсiн ойнадық. Содан ұстаздарымыздың ұйғарымы бойынша, аталмыш спектакльдi дипломдық жұмысымыздың жалғасы ретiнде ары қарай жетiлдiрiп, сахнаға шығардық. Алғашында, бұл рөлдi Ақтау театрында ойнап бастадым. Кейiн Алматыға келгеннен кейiн Джульеттаммен қайта қауышып, Ромеомнан әлi де болса ажырамай, бүгiнге дейiн ойнап келемiн. Одан кейiн де "Ай тұтылған түнде" Ақжiгiттiң, "Күзгi романста" Әлiбектiң, "Мөлдiр махаббатта" Бүркiттiң, "Бәкей қызда" Сейiттiң және тағы басқа рөлдердi сомдау үстiндемiн. Әрине, "Актердiң әр ойнаған рөлi iшiнен шыққан баласымен бiрдей" деп жатады ғой. Бұл пiкiрмен мен әбден келiсемiн. Себебi, әртiс қандай рөл ойнамасын, барлығын да өз жанынан шығарады. Сондықтан актер үшiн ойнаған рөлiнiң әрқайсысы өзiнше жақын, өзiнше ыстық болып келедi. Десек те, осы рөлдерiмнiң iшiндегi жаныма өзгелерiне қарағанда, сәл де болсын жақындауы "Ромео-Джульеттадағы" Ромео рөлi ғой деп ойлаймын. Әрi классикалық шығармалар актердi шыңдайды, бағытын айқындап бередi. Мысалы, "Ромео-Джульеттада" бар-жоғы екi-үш-ақ күннiң iшiнде екi жастың басынан осындай қайғылы жағдай өтедi. Әрине, ешкiмнiң басына ондай тағдыр бермей-ақ қойсын. Бiрақ, қойылым сонысымен де құнды, махаббат сонысымен де бағалы. Мiне, осындай талас-тартыс, шытырман оқиғаның iшiне жүру актердiң актер ретiндегi шеберлiгiн шыңдайды.
— Сiз ойнаған "Ромео-Джульеттадағы" Ромеоның, "Мөлдiр махаббаттағы" Бүркiттiң, "Бәкей қыздағы" Сейiттiң образдары арқылы адал сезiм, шексiз сүйiспеншiлiктiң куәсi болсақ, "Қылмыста" Темiрдiң тағдыры арқылы қоғам дертiмен бетпе-бет келдiк. Ал, "Қожанәсiр тiрi екен…" комедиясын тамашалап отырып, заман шындығына ашынғанымызбен, ащы мысқыл, терең әжуа әрi әртiстер шеберлiгiне тәнтi болып, ерiксiз езуiмiзге күлкi үйiрiлдi… Өнерде де, әдебиетте де әр жанр өзiнше бiр әлем десек, сiздiң жан дүниеңiз қай жанрға жақынырақ? Яғни, сiз үшiн комедия мен трагедия жанрының қайсысын ойнау жеңiлiрек?
— Актер болғаннан кейiн, спектакльдiң әсерлi яки әсерсiз шығуы тiкелей өзiмiзге байланысты болады. Сондықтан қай актер болмасын өзiне берiлген рөлiн барынша қызықты, барынша әсерлi, барынша шынайы ойнауға тырысады. Оған актер тарапынан көп мүмкiндiктер керек. Егер бойыңдағы барлық мүкiндiктi аша бiлсең, кез келген қойылымың сәттi шығады деп ойлаймын. Ал, ендi оңай, қиын жағына келер болсақ, қай жанрдың болмасын өзiндiк қиындықтары болады. Мысалы, драма, трагедия жанрлары ауыр жанр. Ал, комедияда ой жеткiзуде жеделдiлiк һәм өткiрлiк екi есе қажет.
— 2009 жылдың желтоқсан айының 10-ы күнi тұсауы кесiлсе де, бүгiнге дейiн үлкен аншлагпен өтiп жатқан Т.Нұрмағанбетовтың "Қожанәсiр тiрi екен…" спектаклiн сәттi шыққан қойылым деп айтуға әбден болатын шығар. Дегенмен, спектакль өн-бойында бiзге түсiнiксiз жайттар да аз емес. Мысалы, Қожанәсiр бабамызды сатып, пайда таппақ болып жанұшырып жүрген алыпсатар коммерсанттар, яғни бас кейiпкердiң немересi мен оның досы қазақ ұлтының азаматы ретiнде көрiнедi. Ал, қалған сатып алушылар Қожекеңнiң жолында бар дүниесiн, мал-мүлкiн аямайтын өзге ұлт өкiлдерi. Бұл жердегi айтпағым, Қожанәсiрдi ұлттық болмыстың, руханияттың алтын дiңгегi деп қарайтын болсақ, руханиятымызды, мәдениетiмiздi ақшаға саудалауға, сатып пайда табуға неге асықпыз? Өзiмiздi өзiмiз осыншалықты төмен түсiруден не мән табамыз? Басқа ұлт өкiлiне Қожекең керек те, ал бiзге қажетсiз болғаны ма?
— "Қожнәсiр тiрi екен…" спектаклi негiзiнен қоғамдағы үлкен өзектi мәселелердi көтерген қойылым. Бұл қойылымның негiзгi желiсi миф, аңызға сүйенедi. Сол қиял жетелеп отырып, қоғамда болып жатқан тартыстарды, қайшылықтарды айтқызып, халық санасына ой тастау үшiн өмiрге қайтадан Қожекеңдi алып келген болатын. Спектакль барысында көтерiлген ұлттың барлық өзектi мәселелерi түгелiмен сол Қожекең бабамыздың аузымен айтылады. Ал ендi сiз айтып отырған ұлтты төмен түсiру мәселесiне келер болсақ, бұл жерде Қожекең тек қана қазақтiкi емес. Ең бiрiншi осыны ескергенiмiз жөн және оқиға негiзiнен қазақ сахнасында өрбiп жатқаннан кейiн, басқа ұлт өкiлдерiн орынсыз қаралағанымыз қисынға келмейтiн едi. Бiздегi мақсат – өзге елдiң емес, өзiмiздiң iшiмiздегi келеңсiздiктердi, орын алып жатқан өзектi мәселелердi көрсету болатын. Егер оқиға басқа елде, яғни түрiк, өзбек, не болмаса қырғыз елiнде өрбитiн болса, олар да бәлкiм сөйтер ме едi? Ол жағын бiлмедiм. Бiрақ, бiз қоғам дертiн көрсету арқылы, көрермен түйсiгiне теңiз бетiне тамған тамшыдайын болсын ой салғымыз келдi. Бiз намыстансақ, сахнада жамандығымыз көрiнiп қалды деп емес, қоғамда расымен де осындай дерттiң, мәдениетiмiздiң, руханиятымыздың, тiптi адамның өзi сатылып кете беретiн жағдайлардың белең алғанына, оның алдын алуға мысқалдай болсын тосқауыл бола алмай отырғанымызға намыстануымыз керек. "Ауруын жасырған өледi" демей ме? Қашанғы бос мақтанға салып, "ауруымызды асқындыра" бермекпiз?
— Қойылымды тамашалап отырып, әр ұлттың өз Отанымен, өз халқымен, өз дәстүрiмен мақтанатындығын, ұлттық құндылықтырына табынатындықтарын жазбай тануға болады. Ал, қазақ ше? Шын мәнiне келгенде, қазақта да таңдай қағарлық дүниелер, мақтан тұтатын құндылықтар аз емес қой…
— Ұлттық құндылықтар, руханият, мәдениет дейсiз. Мен өзiм "қазағым" деген кезде артық ештеңе айтпай-ақ қояйын. Барлығы менiң мына жүрегiмде. Сiздiң ойыңызша, қойылымда қазақ тым төмен көрiнiп қалыпты, солай емес пе? Ендi өзiңiз ойланып көрiңiзшi. Егер спектакль барысында немересi атасын сатпаса, жаңағыдай оқиғаға тап болмас едi ғой?! Комедияның негiзгi шарықтау шегi де сол жерде жатқан жоқ па? Оны солай қарау керек. Ал егер оқиға басқаша өрбитiн болса, онда осыншалықты әсерлi болмайтын едi. Сондықтан бұл мәселенi бiржақты қарауға болмайды. Егер тiптi болмайтын болса, онда қойылым құрамына қазақтың ұлттық киiмiн киiп келген ұлтжанды тағы бiр саудаласушы қазақты қосу керек едi. Алайда, мен ол жерден керемет қисын көрiп тұрған жоқпын. "Әдептiлiктi әдепсiзге қарап үйрендiм" деген шығыс ғұламасының сөзiн негiзге алатын болсақ, бұл жердегi бiздiң негiзгi мақсат — алыпсатар қазақ жiгiттерiнiң пасық әрекеттерi арқылы қоғамымыздағы проблемалардың, келеңсiздiктердiң себебiн ашып, сол арқылы өз кемшiлiгiмiздi көзiмiзге көрсету едi. Сондай-ақ, бұл жерде берiлген арнайы шартты жағдайлар да бар ғой. Әлбетте, оны да ескергенiмiз жөн.
— Сын, әжуа деп жатырсыз. Бұдан бiраз жыл бұрын сынның, ащы мысқылдың рөлi қоғамда өте жоғары болатын. Қандайда бiр фельетон, сыни дүниелер газет бетiнде жарық көрсе, не болмаса театрда сахналайтындай жағдай болса, қоғамда үлкен дау көтерiлiп, сол олқылықтың орнын толтыруға күш салынып, нәтиже шығарылатын. Бүгiнгi өлшеммен қарар болсақ, сiздiңше, қоғамдық пiкiр тудыруда театрдың орны қандай? Осындай өзектi мәселенi арқалаған спектакль неге қоғамда үлкен пiкiрталас тудыра алмай отыр?
— Бiз осы "Қожанәсiр тiрi екен…" қойылымын дайындаған кезде қоғамның тыныс-тiршiлiгiне барынша әсер етсек екен деген мiндеттi алдымызға мақсат етiп қойған болатынбыз. Спектакль көрерменiн күлдiре отырып, заманның олқылықтарын, адамның кемшiлiктерiн тiлге тиек етедi, қоғамдық өткiр мәселелердi көтередi. Сахнадан өзiнiң, ұлтының кемшiлiктерiне куә болып отырған көпшiлiк (әрине, егер мүлдем санасыз болмаса) сол көрiнiстер арқылы күлiп отырып ойланады ғой деп ойлаймын. Тiптi, дәл сол спектакль үстiнде сезiнбесе де, күнделiктi өмiрде сондай жағдайларға кездесiп қалып жатса, ондай олқылықтарға жол бермеуге, келеңсiздiктердiң тiгiсiн жатқызуға тырысатындығына мен сенемiн. Оған дәлел, қойылымнан шыққаннан кейiнгi көрерменнiң жан сезiмi, көңiл-күйi, сол төңiректе өрбiген әңгiмелерi. Тiптi, сiздiң комедияның әр көрiнiсiнен саяси астар iздеп отырғандығыңыздың өзi осы пiкiрiмнiң айғағы болса керек. Ал, ендi қоғамдық пiкiр, арқалаған мақсатқа келсек. Айып етпеңiз, бiрақ бұл жерде мен сiздiң пiкiрiңiзбен келiсе алмай отырмын. Менiңше, "Қожанәсiр тiрi екен…" спектаклi өзi арқалаған мәселе жүгiнiң, алға қойған мақсатының мысқалдайын болсын орындады деп ойлаймын. Сондай-ақ, бұл қойылымның тағы бiр ерекшелiгi деп қоғамдағы әртүрлi өзгерiстердi дер кезiнде спектакль құрамына кiрiстiрiп, мәселенi ортаға сала алатын мүмкiндiгiн айтар едiм.
Әңгiмелескен Айзере СМАҒҰЛ