ҰЛТ ЖАНЫН ТҮСIНГЕНДЕ ҒАНА ҰЛЫ ДҮНИЕ ТУАДЫ
ҰЛТ ЖАНЫН ТҮСIНГЕНДЕ ҒАНА ҰЛЫ ДҮНИЕ ТУАДЫ
Қазақ киносы туралы екiұдай пiкiр көп. Қазақ көрерменiне лайықты жақсы фильм түсiрiлдi ме? Түсiрiлсе қандай? Саусақпен санарлықтай фильмдердiң аты еске түскенiмен, арасынан көңiл сүйсiнiп, тұщынып көретiн фильмдердi таба алмаймыз-ау!
Дамыған мемлекеттердiң киноөндiрiсiне қарасаңыз, жылдан жылға кино саласы дамымаса, кемiген емес. Мәселен, бiр ғана Болливуд жылына мыңдаған фильм жарыққа шығарады. Сол фильмдерден 1,5 миллиард доллар көлемiнде пайда табады екен. Ал, "Қазақфильмде" түсiрiлiп жатқан фильмдер қанша қаржы табатыны белгiсiз. Шығыны туралы әңгiме айтылады, бiрақ, түскен пайданың қаншалықты екенiнен қоғам мүлдем бейхабар.
"Көш жүре түзеледi" десек те, тәуелсiздiк алған жиырма жылда "Қазақфильм" көрерменнiң көңiлiнен шығатын жақсы туындыларды түсiрдi ме?! Әй, қайдам?! Соңғы бiрер жылда ғана киностудияның тiрлiгi жанданып, көшке iлесе бастады. Көшке iлесе бастады десек те, бадырайып көзге ұрып тұратын iрiлi-ұсақты кемшiлiктер әлi де қазақ кино саласының соңынан қалмай келедi. Ұлттық идеологияны насихаттайтын бiрден-бiр пәрмендi құрал – кино өндiрiсi, әйтсе де, қазақ киносының ұлттық мүддеге, ұлттық идеологияға қосар үлесi кемшiн болып тұрған сияқты. Алдыңғы фильмдердi айтпай-ақ қояйық, соңғы түсiрiлген, түсiрiлiп жатқан "Махаббат тәлкегi", "Жалған сезiм" ("Нереальная любовь"), "Қара майор", "Алтын адам" фильмдерi ұлттық киноға айтарлықтай үлес қоса ала ма?! Қазақ жiгiтi мен орыс қызының, керiсiнше қазақ қызы мен орыс жiгiтiнiң арасындағы махаббатты дәрiптеуден ары аса алмай жүрген фильмдердiң көбi бүгiнгi жастарымыздың сұранысы үшiн түсiрiлiп жатқандығын да тiлге тиек етiп жүргендер бар. Аға буын өкiлдерiнiң санасына жат фильмдердi жастар қалайды деген пiкiр қайдан шықты? Егер жастарымыздың қалауы әлгiндей фильмдер болса, ендеше неге жас буын өкiлдерi "Келiн" фильмi мен "Махаббат тәлкегiне" қарсы өре түрегелдi?! Сол жастарымыз жуырда арнайы бас қосып, қазақ киносының төңiрегiнде дөңгелек үстел өткiздi. Әңгiменiң арқауы ұлттық кино, ұлттық идеология төңiрегiнде өрбiдi. Осыған орай, бiз бiр топ жастарымызға кино саласына қатысты бiрер сауал тастаған едiк.
1. Өзге елдiң актерiн немесе актрисасын басты рольге ойнатуды әлемдiк кино режиссерлердiң тәжiрибесiнен де кездестiрiп жүрмiз. Жалпы, мұндай көрiнiс ол елдiң табиғи кино өндiрiсiне нұқсан келтiредi деп ойлайсыз ба?
2. "Қазақфильм" ұсынып отырған соңғы фильмдер көңiлiңiзге ұнай ма?
3. Бүгiнгi ұлттық фильмдердiң ұлттық идеологияға қосып отырған үлесi қандай?
Жанар ЕЛДОСҚЫЗЫ, журналист:
1. Иә, нұқсан келтiредi деп ойлаймын. Әсiресе, тәуелсiздiгiн ендi ғана алған қазақ халқы үшiн бұл орны толмас кемшiлiк. Корей мемлекетiнiң тарихи сериалдарын қараңыз, бәрiнде сол ұлттың әртiстерi ойнайды. Батыстың жұлдыздарын шақыруға олардың қаржысы жетпей отырған жоқ.
Режиссердiң қабiлетi онсыз да жұлдыз әртiс арқылы көрермен жинау емес, керiсiнше көпшiлiк байқай бермеген табиғи дарынды тануында. Мәселен, Шәкен Айманов Асанәлiнiң қазақ киносының шоқ жұлдызы боларын жете түсiндi. Абдолла Қарсақбаев Қожаны қаншама iздедi? Қыз Жiбек 700 қыздың iшiнен таңдалып, осы сынға республикалық басылымдардың өзi атсалысқанын неге ұмытамыз? Неге қазақтың тарихи тұлғаларын ойнайтын әртiстер үшiн ұйымдастырылатын кастингтер халыққа кеңiнен жарияланып, бұқаралық сипатқа ие болмайды? Абылай, Мұстафа, Махамбет рөлдерiнде өзге ұлттың ойнауы сүйекке таңба емес пе? Бiз қазақ жайлы кино түсiрiп тұрып, атын "Көшпендiлер" қоямыз. Ал Шыңғыс хан жайында туынды шығарсақ, "Моңғол" деп көкке көтеремiз. Қысқасы қазақ киносына ұлттық көзқарас керек деп ойлаймын. "Адамның құқығы" деп байбалам саламыз, ал ұлттың құқығын неге аяққа таптаймыз? Менiң пiкiрiмше, қазақтың киноларында қазақ ұлтының құқығына нұқсан келiп жатыр.
2. Арагiдiк көрiп жүрмiн. "Мұстафа Шоқай", "Келiн", "Бiржан сал", "Қош бол, Гүлсары" және т.б. Тек соңғы екеуi ғана ұнады. Көпшiлiгiне қазақылық жетiспейтiн секiлдi.
3. Өз басым 30 пайыздай ғана деп бағалар едiм. Бұл жерде ұлттық мекемеден шыққан кино өнiмдерiнiң санының аздығын емес, ұлттық сипатының аздығын желеу етiп осындай тоқтамға келiп отырмын. Әйтпесе жылына ұлттық идеологияға қызмет ететiн 2-3 фильмнiң өзi жетiп артылар едi. Қалған 70 пайыз бос кеңiстiктi шетелдiк ақпарат тасқыны толтырып жатыр. Сондықтан бүгiнгi жастардың арасында орыс болып тумағанына қынжылатын, Еуропада, Америкада өмiр сүргiсi келетiн жастар өсiп келедi. Олар үшiн мұның өзi мақтаныш. Сондықтан әрине жақсы болып көрiну үшiн тек мақтауға болады бiрақ одан ешкiмнiң ұтпасы анық. Қатты айтсаң, қарындасқа жақпайсың, бiрақ бүгiнгi ұлттық ұстанымнан ада кинолардың тууы сол ақырын айтқанымыздың кесiрiнен болар. Қысқасы "Қазақфильмнiң" фильмдерiнен бұрын оның қазақылығын iздеп жүрген жайым бар.
Өркен КЕНЖЕБЕК, "Жас қазақ" газетiнiң тiлшiсi:
1. Бұл тәжiрибе бар болса да, тек Голливудке тән. Себебi сұрамай-ақ белгiлi. АҚШ-тағы бiртектi ұлттық құрамның болмауы, сәйкесiнше алып кинокомпаниялардың өнiмдерiн әлемдiк нарыққа лайықтауы – осының бәрi немiс режиссердiң фильмiнде испан, ағылшын, афроамерикандық әртiстерi түсе беретiндей трендке айналып кеттi. Осы ретте Голливуд ұлттық шеңберге сыймайды. Ол мемлекеттiк, одан да асып түсiп, әлемдiк киноиндустрияның метонимиясына айналды. Болливуд, Еуропа, Гонконг, жапон, иран, орыс киносына келгенде, өзге елден актер-актриса тасу деген оларға өз беттерiне шiркеу салғанмен тең. Әрине, мұхиттың арғы бетiнен шақыртса да, басты рөлдi бермейдi. Сырт көзге әдейi сол елдiң шаңырағын сыйлатқызғандай әсер қалдырады. Мысалы, әйгiлi қытай режиссерi Чжан Имоу "Он үш қыз" атты драмасындағы эпизодтық рөлдерге түсуге Том Хэнкс, Том Круз, Брэд Питтiң келiсiмiн алып отыр. Басты рөлiн қытай актерлерi ойнайды. Режиссер болсаң, әлемдi осылай мойындат. Ал, қазақ киносына келгенде, бiзде антропологиялық келбетiмiз қалыптаспағандай, алыстан актер шақырту сәнге айналды. Бұны жас режиссерлерiмiздiң көзқамандығы деймiз бе, әлде "балалық ауруы" деймiз бе, тура диагнозын қою – қиын. А-а, сылтау бар екен ғой, ол – шетелден актер шақыртып, киноның танымалдығын арттыру. Тамаша қалқан осы болар едi, бiрақ әлемдiк тенденцияға қарасаңыз, "жұлдызды құрам" деген сөздiң құны жоғалып барады. Соңғы зерттеулерге сүйенсек, қазiр көрермендi жұлдызды есiмнен гөрi оның айшықтығы (3D форматта түсiрiлгендiгi, арнайы эффектiлердiң молдығы, қым-қуыт сюжет) көбiрек елiктiредi. Содан да, қазiр Эдди Мерфи, Брюс Уиллис түскен фильмдерден гөрi жұрт актерлерiн жыға танымаса да, "Сумерки", "Битва титанов" деген ленталар көп пайда түсiредi. Сондықтан, бұл "сылтау" ендi сылтау болудан қалды…
2. Шамам келгенше қалдырмай көруге тырысамын. Қай фильм болса да, баспасөз беттерiнде жарық көрiп жатқан терiс пiкiрлермен, сын-рецензиялармен толық келiсемiн. Соңғы фильмдерден Ақан Сатаевтың "Адасқандары" мен Досхан Жолжақсыновтың "Бiржан салы" ұнады. Ал негативке келгенде, авторлық фильмдердегi шетел классиктерiне шексiз елiктеуден туған оспадарсыздық жирендiрсе, кейiнгi фильмдердегi коммерцияның мүддесiн жоғары қойып, ұлт мақсатын ұмыту ойландырады.
3. "Қасықтап жиған абыройды шөмiштеп шашты". Бұл теңеу бiр ретi келсе, бүгiнгi қазақ киносының ахуалына келер. Басқа елдiң киноиндустриясы сол мемлекеттiң ашық та астыртын идеологиясына тастүйiн жұмыс iстеп қана қоймай, сыртқы экспансиядан сауыт та рөлiн атқарады. Бiздiкi не бiрiншi, не екiншi функцияны жарытып атқармай отыр. А-а, идеологияға келгенде, ұлттар достығы, отбасылық құндылық деп "Махаббат тәлкегiн" түсiрiп, мұнымен шектелудi жөн көрмей отырған "Қазақфильмнiң" тiрлiгiне қайрансың. Жақында журналистермен болған баспасөз отырысында "Қазақфильмнiң" бас редакторы Дидар Амантай "Отбасылық құндылық, ұлттар достығы бiзде бiрiншi кезекте тұруы керек емес пе? Осы орайда депуттаттың не деп дабыл қаққанының мәнiсiн түсiнбедiм (мәжiлiсшi Б.Тiлеуханның "Махаббат мазағына" қатысты депутаттық сауалы – ред.)", – деп күмiлжiдi. Осыған сайсақ, "Қазақфильм" мемлекеттiк идеологияның рельсiнен таймай келедi. Ал ұлттық идея мен мемлекеттiк идеология көп ретте қабыса бермеуi мүмкiн. Ендеше, бiзде ұлтшыл режиссерлер мен оларға қаржылық дем беретiн меценаттардың жаңа толқыны қалыптаспай, жағдай өзгермейтiн көрiнедi.
Жанна ҚҰДАЙНАЗАР,банк қызметкерi:
1. …Екi ойлы болып отырмын. Мәселен, "Көшпендiлер" фильмiн алатын болсақ, ондағы басты рөлдерге шетелдiктер бекер шақырылды деп ойлаймын. Өйткенi олар қазақ жiгiттерiнiң, батырларының мiнез-құлқын, ерекшелiктерiн, ерлiктерiн көрерменге жеткiзе алмады. Мүмкiн, тарихи фильмдерге шетел актерларын тартудың қажетi жоқ шығар? Өйткенi, әрбiр елдiң тарихын тек сол елдiң азаматы түсiнедi, сол ғана шынайы жеткiзе алады деп ойлаймын. Ал "Махаббат тәлкегi" фильмiнде Ресей актерларының ойнауы, бiр жағынан дұрыс болды. Бұл кино жастарға арналғандықтан және екi елге ортақ коммерциялық фильм болғандықтан, аты шыққан актерлардың шақырылуы дұрыс сияқты. Егер қазiр маған: “Осы фильмге Чадовтың орнына қазақстандықтардың iшiнде кiмдi ойнатар едiң?” деп сұрақ қойса, шынымды айтсам, мен тез арада жауап бере алмас едiм….
Мүмкiн, КВН-дегi қазақ жiгiттерi ойнап шыға алар едi. Мәселен, Тұрсынбек Қабатов…
Бiр сөзбен айтқанда, тарихи фильмдерге өзге елдiң актерiн немесе актрисасын басты рөлге ойнату дұрыс емес. Ал комедиялық фильмдерге неге ойнатпасқа?!
2. Көрiп жүрмiн. Бiрақ соңғы шыққан фильмдердiң iшiнен "Бiржан сал" киносын көре алмадым, кинотеатрларда аз уақыт қана жүрдi. Соңғы рет көргенiм "Махаббат тәлкегi" және оның алдында "Қош бол, Гүлсары" фильмi.
3. Қазiргi ұлттық фильмдердiң идеологияға қосып отырған үлесi жайлы ойлану керек. Бiрден жауап бере алмайды екенмiн. Ескi кинолардың ұлттық идеологияға қосып отырған үлесi бар деп айтар едiм. Ал қазiргi кинолардың — бiлмеймiн, салыстыру керек, ойлану керек…
Ерлан ӘБДIРҰЛЫ, журналист:
1. Шетелден актер алдырып, мүйiзiмiз шықса, осы күнi "Қазақфильмде" кiл бұғы басты адамдар жүрмес пе едi? Негiзi бiздегi кино өнерi сол әлемдiк деңгейдегi кино алыптарымен салыстыруға келе ме, келмей ме, алдымен соны анықтап алу керек шығар. Бiздiң Қазақстан Голливуд та, Болливуд та емес. Тiптi келсiн-келмесiн өзiмiздi байланыстыруға құмар Ресейдi алайық. Олардың iзiн баспақ түгiлi, жүрiп өткен жерiне бiздiң "Қазақфильм" жеткенше шаң сейiлiп қалатын шығар. Сондықтан аттыларға iлесемiз деп жаяудың таңы айырылып жүрер — бұл жағынан оларға елiктемей-ақ қойғанымыз дұрыс. Қатты тәжiрибе бөлiскiмiз келiп бара жатса, Ресейдiң қазiргi кино саясатынан үлгi iздегенiмiз дұрыс. Мысалы, олар Колчактың өзiн ұлт батыры деңгейiне көтерiп жiберген жоқ па? Бұл – орыстардың өз ұлтын сүйетiндiктерiнiң, яғни, ұлтшылдығының көрiнiсi. Айтпағымыз, бiздiң режиссерлер өзiнiң қайдан шыққанын, қай ұлттың өкiлi екенiн бiле жүрсе екен. Егер қазақты мойындамайтын, ағылшын, еврей болып туылмағынына өкiнетiн жiгiттер бар болса, жолы болсын.
2. "Қазақфильм" ұсынып отырған соңғы фильмдер" дейсiз бе? Егер "Қазақфильм" осы саясатынан айнымайтын болса, кейiнгi шыққан олардың өнiмдерi шынында да соңғы фильмдерi болса екен деп тiлеймiн. "Келiн" – ата-бабаң ешкiмен етене болған, қазақ болғаныңа ұял деген ойдың ұшқыны. "Қазақфильм" жақтан шығатын кейбiр бейресми ақпаратқа сенер болсақ, бұл – сорақылықтың әлi беташар кiрiспелерi екен. Қазақ баласын қағынан жерiтсе, яғни, осы ұлттың өкiлi екенiне өкiнетiндей жағдайға жеткiзсе, Қазақстанның ен байлығын оңай иемденуге болатынын былайғы жұрт жақсы түсiнедi. Ондай идеологияның кең таралуына кино өнерiнiң ықпалы өте зор. "Қазақфильм" ұсынып отырған соңғы фильмдерге қазақ жастары өте наразы екен. "Келiнге" байланысты да дабыл көтерген олар жақында тағы бiр жиын өткiздi. Олар "Қазақфильм" Елбасы тапсырмасын орындамай отыр деп жариялады. Расында да, былтыр президент бүкiл елдiң көзiнше бiздiң кинобасыларға ұлттық рухты көтеретiн фильмдер түсiрiңдер деп нақты тапсырма берген жоқ па?
3. Өткен жылдары шыққан "Махамбет" те, "Мұстафа Шоқай" да толық ашылмаған картиналар. Сләмбек Тәуекел ағамыздың кәсiбилiгiне күмәнмен қарау емес — ол кiсiге "үшiншi күштер" толық мүмкiндiк бермеген тәрiздi. Ал бiр сұхбатында "Бұл — менiң Мұстафам" деген Сатыбалды Нарымбетов ағамыз дұрыс айтады. Расында да былтыр жарыққа шыққан "Мұстафа Шоқай" фильмi тек Сатыбалды ағамыздың қиялындағы Шоқай. Бiздiң күткенiмiз басқа Мұстафа. Сондықтан жеке өзiнiң шығармашылық құмарын қандыратын емес, жалпыұлттың сүйсiнiп көретiн фильмдерiн түсiруге талпынса екен режиссерлерiмiз.
Қазiр Қазақстанның кинотеатрларында "Робин Гуд" аталатын фильмi жүрiп жатыр. Қазiргi тарихи сананы қалыптастырып отырған киноны қарап, Ұлы Ұлыбританияның асқақ мұратына тәнтi боласың. Ал қазақта ойдан шығарып, қиял қоспай-ақ тарихта болған талай қаһармандар бар. Әншейiнде, данышпан, әншейiнде талант бiздiң режиссерлар мен киноның төңiрегiндегiлердiң бұл тақырыпқа келгенде көзi соқыр, құлағы керең боп қалатыны несi?
Өмiржан ӘБДIХАЛЫҚ, "Азаттық" радиосының тiлшiсi:
1. Мәселе қандай жанрдағы кино түсiруге байланысты. Мемлекеттiң ұлттық тарихы тақырыбына және түрлi саладағы атақты адамдар туралы киноға шетел актерiн шақыруға, оны басты рөлге бекiтуге болмайды. Себебi, кино – ең әуелi, тәрбие құралы. Кино экраннан болып өткеннен кейiн ол көрерменнiң ойында өмiр сүредi. Жас баланың елiктейтiн дүниесiне айналады. Сондықтан, шетел актерi ешқашан ұлттық тақырыптағы және тарихи киноларда басты рөл түгiлi, эпизодта ойнауға болмайды. Бұл дегенiңiз, киноның адам өмiрiндегi аса маңызды орнын ескерсек, ұлттық қауiпсiздiк мәселесi болып табылады.
Ал, басқа жанрдағы кинолардың екiншi немесе үшiншi орындағы рөлдерге шетел актерiн шақыруға болады. Жалпы, әлемдiк кинода бар тәжiрибенiң барлығы да жекелеген мемлекеттердiң кино өндiрiсiнен көрiнiс табуы керек және әлемдiк кинодағы тәжiрибенiң бәрi керемет деген ойдың, ұстанымның өзi қате. Әр қандай мемлекеттiң кино өндiрiсi әлемдiк аренада өзiндiк келбетiн, өзiндiк қолтаңбасын көрсеткiсi келедi. Ал, келбет пен қолтаңба сол мемлекеттiң төл дүниесiнен ғана шығады. Мысалы, Сiз өз елiңiздiң мәдениетiн жетiк бiлетiн, тiлiңiзде жатық сөйлейтiн өзге бiр ұлт азаматымен бiрге, өсiп бiте қайнап кетсеңiздер де екеуiңiз бiр ұлттан емес екендiктерiңiздi ешқашан ұмыта алмайсыз. Адам табиғаты оны ұмыттырмайды. Әлгi бiздiң жоғарыда айтқаны дүниемiзде сол сияқты.
2. Соңғы рет "Бiржан салды" көрдiм. Қоғамда сынға ұшырап жатқан фильмдердi көрмедiм. Кейбiр фильмдердiң жарнамасының өзi ұлтаралық татулықты насихаттап және көршi мемлекетпен мәңгiлiктi достықты жырлап тұрғанынан-ақ, мақтаған қыздың тойдағы қылығының қандай болатынын жария етiп тұр. Бiрақ, киностудияның өнiмдерi бүгiнгi мемлекеттiк идеологиямен қабыспайды деп айта алмайсыз. Тiптi, артығымен үндеседi.
3. Ұлттық киноға тек "Бiржан салды" айтамыз. Мұстафа Шоқайдың тарихтағы күрескерлiк бейнесi мүлдем ашылмай ол қалды. Режиссер ол бетбақтырмайды. Әйтеуiр, бәрi данышпан. Сол кiсiлердiң ойынша, бiздер кино туралы түсiнiгiмiз тым таяз, ұлттық тар ауқымда ойлаймыз. Бәлкiм солай шығар, кiм бiлсiн…
Дайындаған Гүлзина БЕКТАСОВА