«Абай.KZ» интернет-порталында Мәдени саясат және Өнертану институты директоры Ерлан Саировпен интернет-конференция өттi. Интернет-конференция барысында саясат, мәдениет, ұлт мәселелерi де шет қалған жоқ. Осы орайда, аталмыш интернет-конференцияда айтылған кейбiр келелi мәселелерден үзiндi берудi жөн көрiп отырмыз.
— Менi сiздiң елiмiзде ендiгi 20-30 жыл iшiндегi ұлттық саясаттың негiзгi ерекшелiктерi қандай болуы мүмкiн деген сауалға беретiн жауабыңыз қызықтырады.
Екiншiден, бiздiң қоғамдағы қазiргi интеграциялық үрдiстерге әсер етiп отырған этникалық мәдениеттiң ролi туралы не айтасыз?
Үшiншi сұрағым. Бiлiм жүйесiндегi ұлттық құндылықтардың дамуы және ұлттық идеяның дамуы контекстiндегi көзқарасыңыз қандай? Мақсым Бiрғали.
— Соңғы 20-30 жылдардағы саяси процесстердi бiрнеше кезеңге бөлген жөн.
Желтоқсан және Ұлтсыздық кiнараттарынан арылу кезеңi деп. Және «Перестройка — Қайта құру кезеңi» деп. Сол жылдары ұлттық Жаңғыру басталды. Бұрын айтылмаған ойлар және ащы шындық ашық талқыға салына бастады. Қоғамдық пiкiр алаңына Шерхан Мұртаза, Сәбетқазы Ақатаев, Сағат Әшiмбаев сияқты ағаларымыз шықты жарқылдап.
Ш. Мұртаза өзiнiң өткiр мақалаларымен, Сәбетқазы Ақатай өзiнiң саяси ұстанымымен, Сағат Әшiмбаев «Парыз бен қарыз» атты өзiнiң авторлық бағдарламаларымен қазақы ортаның серпiлуiне, сiлкiнуiне ықпал еттi.
Екiнiшi кезең Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары-1991-1998 жж. Бұл жылдары мемлекеттi құру және оны сақтап қалу қиынның қиыны едi. Бұл кезеңнiң бас лидерi Нұрсұлтан Назарбаев болды.
Бүгiнгi таңда қоғамда Елбасының тарихтағы ролi, қазақ ұлты алдындағы ролi жөнiнде пiкiрталас өрбiп жатыр. Ең бiрiншi, Қазақстанда бүгiнгi әлем тенденцияларына сәйкес келетiн билiк институттары қалыптасты. Қазақ мәдениетi кең ауқымда дами бастады. «Мәдени мұра» ұлттық бағдарламасы қазақ ұлтының қайта өрлеуiнiң негiзгi элементтерiнiң бiрiне айналды.
Ұлт, мемлекет деген саясаттану ұғымы бар, қазақтар саяси ұлтқа айнала бастады, яғни англо-саксон, классикалық немiс, француз тәрiздi «ұлық» ұлттарымен терезесi тең жағдайға жетiп қалды. «Болашақ» бағдарламасының арқасында қазақтың балғын жас жеткiншектерi шет елге барып қана қоймай, қазақ ұлтының интеллектуалды ұлт екендiгiн көрсете бастады. Егер осыдан жиырма жыл бұрын қазақ деген ұлттың бар екендiгiн ешкiм бiлмесе, бүгiн Кембридж, Оксфорт, Сорбонна тәрiздi оқу орындарында бiздiң жастар оқып жатыр және алдыңғы санатта. Бұл ұлт болашағының жарқындығына кепiл жайттардың бiрi. Тарихтан бiр мысал келтiрейiн. Жиырмасыншы ғасырдың басында қытайлар өздерiнiң өркениеттен көш-керуен қалып қойғандығын сезе отырып, балаларын Еуропаға жiбере бастайды. Олар өз кезегiнде сол елдерге барып үйренiп, Қытайға көптеген технология енгiзедi. Солардың қатарында Вань Минь, Дэн Сяопин, Цзянь Цземинь тәрiздi болашақ мемлекет қайраткерлерi болды. Қытайдың қарыштап дамуының фундаментi сол кездерi жасалған. Сондықтан «Болашақ» бағдарламасының потенциалы келешекте ашылатын болады.
Мен Қазақстанда үлкен қазақ ұлтының пайда болатынына сенiмдiмiн.Ұсақ этностар қазақпен интеграцияға кiредi. Аккультурация және жұмсақ ассимиляцияның арқасында Қазақстандағы түркi тiлдес халықтар, белгiлi бiр мәдени автономия ала тұра өздерiн қазақ деп сезiне бастайды. Сонымен бiрге Қазақстанға Башқұртстаннан, Татарстаннан, ноғайлыдан бiздiң ағайындар көшiп келе отырып, қазақ халқының санын көбейтедi. Қазақстан тек Орталық Азияның емес, Еуразия аумағының мәдени-рухани диалог алаңына айналып, ғылыми-интеллектуалдық трансферттер орталығы болады. Дәл осы уақытта қазақтың белгiлi қоғам және мәдениет қайраткерлерi Нобель сыйлығын алып қана қоймай, дүниежүзi мәдениетiнiң асыл мұрасына кiретiн туындыларды бiрiнен соң бiрiн бере бастайды. Халықаралық дәрежеде қазақ туралы түсiнiк табысты, салмақты, ақылды, парасатты, ойлы, мазмұнды деген сөздердiң синонимiне айналатын болады.
Осындай алғышарттардан кейiн қазақ болудың өзi модаға айналады, қазақтың саны күрт өседi. Құдай бұйыртса, 30 млн.-ға жетемiз.
Ұлттық құндылықтар дегенiмiз қазақтың дәстүрлi мәдениетiне негiзделуi керек. Бүгiн ұлттық құндылықтар жаһандық процесстерге байланысты тарылып келедi. Жаһандану жақсы жақтарымен қатар ұлттық мәдениетке өзiнiң залалын тигiзiп қана қоймай, бiздiң ұлттық мәдени кодымызға керi әсерiн де тигiзiп отыр. Бүгiн бiздiң балаларымыз «Спанч Бобты» көредi, «Нарутоны» пiр тұтады, Джетикс пен Николодеоннан өзiнiң рухани азығын алады. Осының барлығы мәдени кодқа әсер етедi. Бiр үйде тұрып әкесi мен баласы екi әлемнiң өкiлi. Бүгiнгi күннiң шындығы осы. Жаһанданудың арқасында шекара, алыс-жақын деген ұғымдардың бәрi түп-тамырымен жойылды. Ендi осындай жағдайда не iстеу керек. Мектеп бағдарламаларына қазақтың дәстүрлi мәдениетi деген пән енгiзу керек. Ол балабақшадан бастап, орта, жоғары оқу орындарында мiндеттi пәнге айналуы керек. Сонда бiзде тек қазақ емес, барлық жастар қазақи тәрбие алады. Бархытты ассимиляция дегенiмiз осы.
Бiздiң мемлекет, бiздiң ұлт объективтi түрде «алтын миллиард» елдерiнiң даму сатысынан өтедi, бұл объективтi нәрсе, сондықтан ұлттық мәдениет, ұлттық құндылықтар деген әрбiр қазақтың бойында болуы керек. Бiз аз халықпыз, егер ХХI ғасырдың сахнасына шығамыз десек, ұлттық рухты арттыратын жобаларды iс-жүзiне асыруымыз керек. Әрбiр қазақстандық осы қазақи рухпен бiлiм алып, ержетуi керек. Түркияда бiздегi тәрiздi пәленбай ұлт өкiлдерi тұрады. Қолмен санайтын болсақ, құмық, ноғай, черкес, өзбек, әзiрбайжан, армян, еврей т.т. Бiрақ барлығы өздерiн «түрiкпiз» дейдi, екiншiден, бәрi шетiнен Түркияның патриоты. Олар осыны қандай жолмен жасап отыр, осыны зерттеуiмiз керек.
Орыстардың өзi Федерация бола тұра бүкiл мектептерден ұлттық компоненттi алып тастады. Ол деген не мектепте татар, башқұрт, якут басқа да тiлдер оқытылмайды, тек орыс тiлi болады деген сөз. Ал унитарлы мемлекет бола тұрып бiздегi жағдай қалай? Ойлану керек.
— Ерлан Биахметұлы, интернет-конференция барысында кеше сiз өз ұлтын сүйген саясаттағы ұлы тұлғалардың есiмiн атап, оларды нағыз ұлтшылдар дедiңiз. Тарихты тұлғалар жасайды ғой. Осы ретте Батыс және Шығыс қайраткерлерiнен тағы кiмдердiң есiмiн атар едiңiз? Қайрат Молқы.
— Нұрсұлтан Назарбаев, дүнижүзi саясатының заңғар биiгiне шыға бiлген бiрден бiр қазақи тұлға. Ұлттық лидер, басқа Президенттер тек Президент қана бола алады. Ал Назарбаев қазақтың ұлттық лидерi, мәдени құндылықтарды өзгертiп қана қоймай, қазақтың бүгiнгi таңдағы саяси мәдениетiн қалыптастырған бiрден-бiр тұлға. Бұл ақиқатпен қазiр дауласатындар бар шығар, бiрақ оны алдағы уақыт әлi-ақ әйгiлейтiн болады. Менiң ойымша, бiздiң Елбасы түркi дүниесiнiң Лидерi дәрежесiне жетiп отыр.
Уинстон Спенсер Черчилльдiң «ағылшынның мәңгi достары жоқ, мәңгi мүддесi ғана бар» деген әйгiлi сөзiн бiлетiн шығарсыз. Екiнiң бiрi алайда, бұл кiсiнiң оқу бiтiре алмағандығын, оқуға түсе алмағандығын, оны әкесiнiң «осы балам әумесер ме, әлде көтерiлiп кететiн жыны бар ма?» деп дәрiгерге көрсеткендiгiн бiле бермейдi. Ал сол Черчилль 22 жасында үлкен кiтап жазып, мансабын жазушылықтан бастаған екен.
Л.Лойд Джордж. Черчилль екеуi екi таптан шыға отырып, бiр-бiрiне бәсекелесе отырып, мемлекет мүддесi тұрғысында әрқашан ортақ пiкiрге келе бiлген.
Махатма Ганди. Ол кiсiнi әлем халқы ұлы гуманист ретiнде бiледi. Ал ол барып тұрған ұлтшыл болған адам. Бiрақ барлығын «ақылмен» iстеген. Д.Неру мен М.Гандидiң ұлтшылдығы шектен шығып кеткендiгi сонша, «Британ Үндiстанын» мұсылмандармен ортақтастырғысы келмей, Үндiстан мен Пәкiстанға бөлуге дейiн барған.
Бұл жөнiнде бiздiң космополиттер айтпайды.
Дэн Сяопин «мен өмiрiмде социализмнен бұрын капитализммен кездестiм, бiрақ социализм түбiнде жеңедi» деп айтқан. Ол Францияда Пэжо зауытында құрастырушы болып еңбек еткен. Сяопиннiң болжамын бүгiнгi саяси тенденциялар жанама түрде болса да дәлелдейтiн тәрiздi, тарихтың маятнигi сол жаққа, әлеуметтiк жаққа ауып отыр.
— Сiздiң ойыңызша, 2010 ж ЕҚЫҰ-ға Қазақстанның хатшылық етуiнiң бiздiң елiмiзге, мәдениетiне тигiзер әсерi, маңызы қандай? Асылбек.
— ЕҚЫҰ (ОБСЕ) беделдi халықаралық ұйым. Жоғарыда Лондонда, Кембриджде болып қайтқанымызды айттым ғой. Сол сапарда еуропалықтардың Қазақстанда болып жатқан мәдени-гуманитарлық процесстерге қызығушылығының мол екендiгiне көзiм жеттi.
Еуропаны бiздегi саяси процесстер аса қызықтырмайды, олардың бiзге деген экономикалық мүдделерi басым. Ал бiз ЕҚЫҰ-ға қазақты тек қана мұнайға бай ел емес, мәдениетi терең де тұңғиық, гуманитарлық салада көшбасшы ел ретiнде көрсете бiлуiмiз керек. Сондықтан сол 2010 жылы Еуропада қазақ мәдениетiнiң промоушнын жасау керек. Бiздiң ғылымды көрсете бiлу керек, Еуропаның ғылыми алаңдарына жас ғалымдарымызды шығару керек. Сонда қазақтар жөнiнде заманауи ойлай бiлетiн, Еуропа мәдениетiнен сусындаған, интеллектуалды ұлт ретiнде көзқарас қалыптасады. Осы тұрғыдан келгенде, ЕҚЫҰ-ға төрағалық етудiң мәнi өте жоғары.
— Ерлан мырза, бұл өзi нақты шешiмi табылмай жұрттың бәрiн ығыр еткен мәселеге айналғалы көп болды. Сондада болса мен сiздiң пiкiрiңiздi бiлгiм келедi. Елiмiзде қазақ тiлi тасада қалып, орыстың тiлi әлi де өркендеп тұр. Ал мемлекеттi құраушы ұлт — қазақ. Неге осы Тiл туралы заң қабылданған 20 жылдың мұғдарында бiз тiлiмiздi «тiрiлте» алмай келемiз? Тiлге жұмсалған қыруар қаржы қайда кетiп жатыр? Тiл түйткiлiн шешудiң жолдары ретiнде қандай ұсыныстарыңыз бар? Айбар Қасен, Қарағанды қаласы
— Бұрыннан белгiлi жайттарды қайталай бермей, мен бiрден ұсыныстарыма көшейiн. Көпшiлiк тарапынан қабылданар, бәлкiм қабылданбас, менiң тiл мәселесiн реттеуге қатысты мынандай ұсыныстарым бар:
Тәуелсiздiк алған 17 жылдың iшiнде мемлекеттiк тiл мәселесiн түбегейлi шешетiн уақыт жеттi. Қазақстанда қазақ тiлi мемлекеттiк және ұлтаралық қатынас тiлi болуы керек. Заңға өзгерiс енгiзiп, орыс тiлiне берiлген стаусты алып тастайтын уақыт жеттi. Қазiргi бiздiң тiлдiң дамымай жатқан себебi қасында «сыңаржақ егiзi» бар.
Орыс тiлi ұлтаралық тiл деген шешiм егемендiк алған алғашқы кездегi бiздiң қоғам ұстанған мәмiлегерлiк жол едi. Бұл жол өзiн өзi түбегейлi ақтады. Ендi сол жолдан табан аудармай жүрiп алудың қажетi шамалы. Өйткенi, бүгiнгi Қазақстан қоғамы түбегейлi өзгерген. Мемлекетте саны жағынан басым ұлтқа айналған қазақ ағымдағы жылда болып өткен халық санағының алғашқы нәтижесi бойынша 67 пайызға жеттi. Сондықтан 90 жылдардың басқы кезеңiндегi кейбiр шешiмдердi қайта қарау керек.
Келесi қадам тiлдi кодификация жасау. Мемлекеттiк қызмет өкiлiнiң осыншама сөздiк қоры болуы керек, қызмет саласындағылар осыншама сөз бiлуi керек деген заңның қосымшасы болуы қажет. Бұл қосымша ғана болып қоймай табандаған талапқа ұласқанда адамдарда тiлге деген сұраныс артады.
Тiл мәселесiн шешуге азаматтық қоғамның потенциалын енгiзу керек. Ауылдарда, мәселенки қазақ тiлiн үйренемiн дейтiн талапкерлерге арнап неге тiл курстарын ашпасқа? Мысал үшiн қазақша мүлдем бiлмейтiн басқа ұлт өкiлi қазақша үйренемiн десе, ауылда бiр-екi ай тұрып, тек қазақтармен сөйлесетiн жағдай жасау керек. Ағылшын тiлiн үйренемiн дейтiндер АҚШ-қа барып, американдық отбасында тұрады ғой, дәл сондай әдiстердi бiзде қолдануға тиiспiз.
Саяси географияның экономикалық, география болатыны тәрiздi тiлдiң де географиясы, даму ареалдары бар. Мұндағы айтпағым, қазақ тiлi ауылдарда немесе аудан деңгейiнде қалып жатыр деп пайымдау ұят. Өйткенi, қазақ тiлiнде сөйлейтiндердiң қарасы Ақтау мен Атырауда, Шымкент пен Таразда, Торғай мен Жезқазғанда, Талдықорған мен Семейде жылдан жылға молайып келедi. Астана – шенеунiктер қаласы. Сондықтан Астанада мемлекеттiк тiлдi ерiксiз игередi халық.
Менiң ойымша, Алматыда қазақ тiлiнiң бiраз мәселесi бар. Оның негiзгi себебi Алматы урбанизацияға мейлiнше мол ұшыраған, жаһандау мәдениетi еркiн дамыған халықаралық қалалардың бiрi. Сондықтан, Алматыда тiл мәселесiн шешудiң мүлдем басқа формалары жасалуы қажет. Алматыда көптеген сауда орындары бар: «Мега-Орталық», «Рамстор» басқалары осы жаһандану мәдениетiнiң объектiлерi, халықтың мәдени кодын бұзатындар да осылар, осы жерлерде қазақ тiлiн пайдаланудың аясын кеңейте отырып, iшiнде қазақ мәдениетiнiң элементтерiн енгiзу керек. Ол үшiн алдымен сол орталықтардың қожайындарымен ашық әңгiме болуы тиiс. Осындай жерлерде және халықаралық аэропорттарда мемлекеттiк тiлдiк инспекция ұйымдастыру керек. Одан қорқудың ешқандай қажетi жоқ. Өйткенi Майндағы-Франкфурт, Хитроу сияқты терминалдарда немiс немесе ағылшын тiлдерiнде сөйлемеудi елестетiп көрiңiзшi.
— Қазақ мәдениетi мына жаһандану дәуiрiнде жоғалып кетпей ме? Қайтсек бiз қазақ мәдениетiн әлемдiк мәдениеттермен терезесiн тең қыламыз? Алдын ала рахмет. Қымбат.
— Қымбат, былайынша сауалың көптен қойылып, көптен талқыланып жүрген тақырып болғанымен, сенiң сұрағыңды өте маңызды, салмақты және қызықты деп ойлаймын.
Қазақтың мәдениетi — дүниежүзi мәдениетiне ересен зор үлес қосқан көшпендiлер мәдениетiнiң тiкелей мұрагерi.
Осы күнi ат әбзелiнiң бiр түрi ғана болып көрiнетiн үзенгiнi алайықшы. Үзенгiнiң пайда болуы заманында адамзат тарихына ұшақ, автомобиль пайда болған тәрiздi әсер еткен. Атилла (Едiл батыр) Батыстың қарашаңырағы Римдi тiзе бүктiрген кезде, оның әскерi үзеңгiге табан тiреп отырған.
Егер поэтикаға келетiн болсақ, орыстың ұлы ғалымы, Шоқанның досы Потаниннiң Батыс әлемi қабылдамаған «Батыс эпостарындағы Шығыс мотивтерi» атты еңбегiнде Ромео Джульетта, Тристан-Изольда Шығыс бояуларын жұқтырған, соның iшiнде Қозы Көрпеш — Баян Сұлу жырынан алған тұстары көп дейдi.
Бүгiнгi қазақ мәдениетi осындай бай мұраны ары қарай дамыта бiлуi қажет. Қазақ мәдениетiнiң брэндi деген термин осыдан шығады. Бiздiң қазақ мәдениетi экспансияның мәдениетi болуы керек. Батысқа қазақтың мәдени экспансиясын жасау қажет. Ол үшiн «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» эпосын насихаттау, қазақтың киелi аспабы домбыраны халықаралық деңгейге шығару керек. Сонда бiз өзiмiздiң мәдениеттi сақтап қана қоймай, дамытудың тетiктерiн жасаймыз.
Мәдениет деген ХХI ғасырда мұнай, газ тәрiздi стратегиялық ресурстар қатарына кiредi. Бұл процесс басталып кеттi, сондықтан мәдениет, мәдени мұра үшiн қақтығыстар да болады. Бiз осыған дайын болуымыз керек.
Менiң экспансия жасайық дегенiм, Еуропаға қазақтың Құрманғазы оркестрiн алып барып ойнату ғана емес. Мысал үшiн 70 жылдары «Биттлз» тобы дүниежүзi мәдениетiнiң құндылықтарын мәдениет туралы, мәдени құндылықтар туралы ұғымның өзiн төңкерiп жiбердi. Ауылда өскен қара бала мен де өз құрбыларыммен бiрге сондай атақты топтың бар екендiгiн естiп жүрдiм. Ал олар Қазақстанға келген жоқ қой. Мәдени құндылықтар деген осы. Бiзге қазақ мәдениетi аясында дамытатын тетiктер жасау керек. Сонда бiздiң мәдениет құрып кетпейтiн мәңгi мәдениет болады.
Сонымен бiрге Қазақстан дүниежүзi экономикалық-қаржы процесiнiң мүшесi болғандықтан, әсiресе Алматы мен Астанада тұтыну мәдениетiнiң элементтерi «Мега», «Рамстор» тәрiздi сауда-мәдениет орталықтары қалыптаса бастады. Бұлар сауда орындары бола тұра жаһандану мәдениетiнiң субъектiлерi, сонымен бiрге, егер назар аударсаңыз, ол жерлерде бизнесмендер, зиялы қауым өкiлдерi, қаржы өкiлдерi, шет ел азаматтары көп жиылады. Осы жерлерге қазақ мәдениетiнiң элементтерiн енгiзу керек.
Алпамыс, Қобыланды, Ер-Төстiк тәрiздi эпостардан бiздiң балалар көруге қабiлеттi мөлтекфильмдердi көптеп шығару қажет.
— Қазақ ұлтшылдығының позитивтi потенциалы бар ма? Ғалымжан Қасен, Талдықорған қаласы.
— Ұлтшылдық деген әрбiр азаматтың тек қана саясатта ғана емес, күнделiктi өмiрде өз ұлтын, тамырын терең түсiнiп қана қоймай, басқаға түсiндiре бiлудi талап ететiн құбылыс.Мен 90 жылдардың басында «Азат» қозғалысының белсендi мүшелерiнiң бiрi болғанмын. Өкiнiшке қарай, Кеңес дәуiрiнде ұлтшылдыққа қарсы стереотиптер көптеп қалыптасқан. «Алашты» ұлтшыл дедi, пантюркизм деген айдар ойлап табылды.
Ал шын мәнiне келетiн болсақ, дүниежүзiнiң белдi саясаткерлерiнiң барлығы ұлтшыл болған. М. Ганди, Дж. Неру, У. Черчилль, Де Голль, Ататүрк, Г. Насер, Дэн Сяопин. Осылардың барлығы ұлтшыл болған қайртакерлер. Кейбiр космополит жiгiттер В. Путин немесе Д. Медведев өздерiн ұлтшылмын дегенде аузын ашпайды. Ал қазақ ұлтшылмын десе, көздерiн алайтып «құбыжық» жасағысы келедi.
Дегенмен де қазақ ұлтшылдығын бүгiн реформалау қажет. Бiздiң жiгiттер қазiргi заманның күн тәртiбiн жасай алмай жүр. Сонымен бiрге, ұлтшылдықтың интеллектуалдық-креативтiк деңгейiн көтеру қажет. Бiзде ұлтшылдық деген айқай-шу жасап, жылай беретiн, ешкiмнiң алдында беделi қалмаған бiр бейшара жанды елестетедi. Әлiптi таяқ деп бiлмейтiн, саяси технологиялардың заңдылықтарының исi мұрнына бармайтын, гуманитарлық мәселелерден мүлдем мақрұм кейбiр азаматтар ұлт мүддесiн айтқысы келедi. Әрине, осыдан кейiн ұлтшылдық құндылықтары моральдық-рухани инфляцияға ұшырайды. Қазақты иландыру үшiн қазаққа ұғынықты саяси және идеологиялық технологияларды пайдаланған абзал. Өзiн мен ұлтшылмын деп кеудесiнен соқпай ұлт мүддесi үшiн күресiп жүрген азаматтарды мен жақсы бiлемiн.
Әңгiмемiзге орай бiр мысал келтiрейiн. М. Ганди ұлттық мүдделер үшiн Британдық Үндiстанды дiни принциптермен бөлуге дейiн барған адам. Ал сол Ганди Англияны тек қана интеллектуалдық қабiлетпен, «қарсылықсыз қарсылық», «зорлық-зомбылықсыз қарсылық» принциптерiн iс-жүзiне асыра отырып, ағылшындарға өзiнiң нақты талабын таңа бiлген азамат. Ағылшындардың отарлық саясатын әшкерелей отырып, Ганди нәсiлшiлдiк нигилизмiне, ұлтаралық қақтығыстарға қарсы шығып қана қоймай, өзi сондай пәлекеттердiң алдын алып отырған.
Менiң ойымша қазақтың ұлтшылдығы интеллектуалдық, сапалық ұлтшылдыққа айнала тұра, ұлтшылдық сезiм басқа ұлт өкiлiнiң төбесi көрiнген кезде тоқталуы керек екендiгiн түсiну қажет. Ұлтшылдық пен басқа ұлттың өкiлiн жек көру – екi басқа дүние, ал бiзде осы ұғымдар ауысып кеткен тәрiздi
— Белгiлi француз мәдениеттанушысы Андре Мальро бiр сөзiнде: «Мәдениеттi мұра ете алмайсың, оны тек жаулап алу керек» деген екен. Ciз не дейсiз? Жарас Нүкеш, Алматы қаласы.
— Орынды айтылған пiкiр деп ойлаймын. Бiзге мәдениетке деген көзқарасты түбегейлi өзгертпей болмайды. Мәдениет деген мұражай, кiтапхана, театрлардың жиынтығы деп «қарабайыр» ойлайтын азаматтар бар. Шын мәнiнде мәдениет ұлттың стратегиялық ресурсы. Бүгiн экономика тұрақты ұғым болудан қалған, өйткенi бiр жыл бұрын мығым болып көрiнген ұлтаралық корпорациялардың өздерi мемлекеттiң «юбкасының астына» кiрiп кеттi, банктердiң барлығы мемлекеттендiрiлдi. Бүгiнгi дағдарыстың үлкен рухани тамырлары бар. Ол жаһандау кезiндегi адамдардың бойындағы «тұтыну ауруының пайда болуы», бiз өзiмiз өндiргеннен көп тұтынатын болдық. Тұтыну мәдениетi деген теория пайда болды. Осының барлығы жүйе дағдарысына алып келдi. Осындай жағдайда мәдениетке деген көзқарас түбегейлi өзгеретiн болады, өйткенi қазiр мәдениетке қатысты пайымдаулардың ауқымы кеңейiп кеттi. Сол себептi мәдени мұра үшiн күресте бүгiн басталып кеттi. Мысалы үшiн, бiздiң ағайын өзбектер Алпамысты меншiктеп алғысы келедi, қырғыздар айтыс өнерiн өздерiне бұрып алуға мүдделi дегендей, тағысын-тағылар.Сондықтан бiзге ТҮРКСОЙ арқылы бiраз жұмыс iстеу керек болып тұр. Бiрiншiден бiз ортақ мәдени мұра жөнiнде конвенцияға қосылуымыз керек. Өйткенi бiз бiлетiн Алпамыс, Қобыланды, Қозы Көрпеш — Баян Сұлу бүкiл түркi халықтарына ортақ жыр, ортақ мұра. Осыларды ЮНЕСКО-ға, басқа да ұйымдарға енгiзу үшiн ортақ мәмiлеге келе отырып, жұмыс жасау жөнiнде келiсу керек. Екiншiден, домбыра, айтыс, терме тәрiздi ұлттық құндылықтарымызды ЮНЕСКО-ның тiзiмiне енгiзу керек. Бұл өте маңызды. Өйткенi осы мұраларымызды шет елдерде кең насихаттау қажет. Үшiншiден, шет елдерге қазақ мәдениетiнiң элементтерiнiң экспансиясын жасау керек. Экспансия жасау деген бүкiл әншi-күйшi, оркестрлердiң барлығын шет елге шығару емес, ол өте таяз пiкiр. Инттелектуалдық өнiмдер жасау керек. Мысал үшiн Қозы Көрпеш — Баян-Сұлуды Ромео-Джульеттаның дәрежесiне көтеруге болады ғой.
— Сiз билiк сатыларында жүрiп бiрқанша лауазымды қызметтер атқардыңыз. Сол қызметтердi атқара жүрiп қандай тәжiрибе жинақтай алдыңыз? Сiзге басшы болған Алтынбек Сәрсенбайұлы, Виталий Метте, Мұхтар Құл-Мұхаммед сияқты азаматтар туралы не айтасыз? Марат Ыбырай, Алматы қаласы.
— Мемлекеттiк қызметтегi мансабымды сол кездегi Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келiсiм министрлiгiнен бастадым. Кеше ғана Қазақстан саясаттанушыларының конгресi болды. Сол кезде бiздiң елде саясаттану мектебi жоқ деген пiкiр айтылды. Мен әлгiндей пiкiрмен мүлдем келiсе алмаймын. Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан кейiн жан-жақты «жамырай» дамыған осы саясаттану ғылымы болды. Бiрiншi Иманғали Тасмағамбетов, Қырымбек Көшербаевтың басшылығымен Қазақстан Даму Институтының мектебi ашылды. Одан Е. Карин, Д, Сәтбаев, А.Чебаторев, Е. Бабақұмаров, марқұм менiң досым М. Машандар шықты. Дәл сол кездерi сырт көзге «жасырын» саясаттану мектебi болды. Ол А. Сәрсенбайұлы мен М. Тәжиннiң мектебi едi. Бұл қайраткерлердiң мектебiнен «Нұр-Отанды» саяси ұйым дәрежесiне жеткiзiп, басқарып отырған Д. Калетаев, Президент әкiмшiлiгiнiң идеологиялық блогын басқарып отырған М. Әшiмбаев,сонымен бiрге әртүрлi мемлекеттiк жауапты қызметтерде болған Л. Тараков, А. Бисенбаев, Ғ.Телебаев, Ж.Құрманғалиева және бүгiнгi саясаттанудың тарландары, менiң жақын достарым мен әрiптестерiм А Сарым, Б. Әбдiғалиев, Ю. Черкасов, Т.Ешенұлы, Г.Елеуовалар шыңдалып шықты.
Өкiнiшке орай, аяққы кездерi идеялық тұрғыдан «ергежейлi» жiгiттер Алтекеңнiң мұрасын «приватизация» жасағысы келетiн тәрiздi. Олар Алтекең аман-есен ортамызда ойнап күлiп жүрсе, маңайына да бара алмас едi.
Алтекеңнiң екi ғана идеялық «бауыры» болды. Олар: Айдос Сарым мен Берiк Әбдiғалиев. Менiң өзiм Алтекеңе жақын бола тұра, оның оқушысы статусына жеттiм деп айта алмаймын. Ал бүгiн қағылғандар мен соғылғандардың барлығы Сәрсенбайұлының шәкiртi болғысы келедi. А. Сәрсенбайұлының мұрасы бүкiл қазаққа арналған, оны белгiлi бiр адамдар құрып жүрген шеңбердiң iшiне тықпалап, тынысын тарылтуға болмайды.
Алтекеңнiң маған деге көңiлiн бiр нәрседен бiлемiн. Айдос екеумiз министрлiкке келiп қызмет еткен бiр жылдың iшiнде нақты айтсақ, 24 қараша күнi бөлiм меңгерушiсi дәрежесiне көтерiлдiк. Мәселе мансапта емес, ол кiсi тұңғиық ақыл, терең фәлсафа, қазақи ой-жүйесiнiң адамы едi. Жастарды жақын тартып, жастарға қамқор бола бiлетiн. Сондықтан ол кiсi туралы жазу мен айтудың өзiне зерде, парасат керек деп ойлаймын.
Виталий Метте ұрқы өзге нәсiлден жаралған нағыз қазақ едi. Елбасының жақын достарының бiрi болған, адамдарға өте сенгiш, бауырмал адам едi марқұм. Екеумiз сырлас адам болдық. Бiраз сырларын маған айтатын. Өскеменге барған кезде марқұм әке-шешемнiң (Бияхмет-Жәния) басына барамын, сол кезде мiндеттi түрде Виталий Леонидұлының басына барғанды өзiм үшiн мiндет санаймын. Орыстар Виталий Леонидұлының қазақшылығын кешiрмей кеттi. Өскемендегi бiр көшенiң атын оған әрең қиды. Лениннiң Өскемендегi ескерткiшiн алып тастаған сол Метте едi жарықтық.
Бұл кiсi екеумiз Қытайдан қоныс аударған қазақтарды Тарбағатай, Күршiм, Зайсан аудандарына көшiру жобасын бастаған болатынбыз. Шiркiн, уақыт жетпей қалды. Ол кiсi, өскеменшiлеп айтсақ, жоян экономист-тұғын. Бүкiл есеп-қисаптың барлығын өзi жасап, шешiмдi де тез қабылдаушы едi.
Мұхтар Құл-Мұхаммед менiң ұстазым, жақын аға, ақылшы. Қазақ мәдениетiнiң жанашыры, сонымен бiрге дүниежүзi мәдениетiнiң қатпарларын еркiн ақтаратын бiлiмдi, дегдар азамат. Бiздiң Мұхаңнан үйренетiнiмiз көп екенiне кәмiл сенемiн.
Дайындаған Гүлзина БЕКТАСОВА