СЕЙIТ КЕНЖЕАХМЕТОВ
СЕЙIТ КЕНЖЕАХМЕТОВ
Со-нау Торғайда жатқан сатирик-жазушы Сейiт ағамен телефон арқылы хабарласқанымызда, көңiл-күйiнiң әлденеге алаңдаулы екенiн аңғардық. Ол кiсi отбасында жайлы, шығармашылығында мол мүмкiндiк жасаған әулет анасының ептеп сырқаттанып қалғанын, соған көңiл алаң, жүрек күптi болып жүргенiн айтты. Сырбаз сатирикке асыл жар, балаларына ақылман ана болған тәтемiзге амандық тiлеп, дайындаған сұрақтарымызға жазбаша болса да асықпай жауап беруiн өтiнген едiк. Әңгiме, әрине, әдебииет, тiл-тәрбие жайлы болған соң, қаламы жүйрiк жазушы оқырман, әсiресе,«Түркiстанның» оқырмандарымен жүздесуге тез келiстi. Олай болса, жазушыны тыңдасақ…
– Сейiт аға, әңгiмемiздi бүгiнгi әдебиет, мәдениет жайынан бастасақ… Тәуелсiздiк алғалы да жиырма жылға жуықтапты, осы жылдар iшiндегi тәуелсiз елдiң тәуелсiз әдебиетi туралы ойыңыз?
– Бүгiнгi әдебиет пен мәдениет туралы тек жазушылар ғана емес, бүкiл зиялы қауым мен оқырмандар да үлкен ой үстiнде. Неге десеңiз, өз тiзгiнiн өзi ұстаған ел есебiнде бiздiң аталған саламыз әсiресе, алғашқы 6-7 жыл iшiнде бәрi де құлдырады. Жүздеген кiтапхана жабылды. Ондағы кiтаптар далада шашылып жатты. Сол әдебиеттi жасайтын жазушыларымыз тек өзiнiң ғана емес, қажетсiз, құнсыз дүние есебiнде қалған әлемдiк классикалық шығармаларын көргенде мүлдем абдырап қалды. Сөйтiп кiтаптың құны, жазушының беделi әбден төмендедi. Мұндай жағдайда не жазылушы едi, әйтеуiр жеңiл – желпi бiрдемелер жазылған болды. Оның өзi басылмайды. Бiрсыпыра жазушылар ақшалы бiреулердiң естелiгiн немесе солардың өздерiн көтермелеп, көлемiн қалыңдатып кiтап жазып берiп, күнiн көрдi. Турасын айтқанда, жазушылар ешкiмге керексiз болып қалды. Жазушылар одағы да, баспалар да бұрынғы абырой– беделiнен айырылып, қаражатсыз отырды. Қысқасы жазушылар үшiн қиын кезең туды. Жазу емес, қалай өмiр сүру жайлы ғана ойлайтын болды.
– Осы кезде өзiңiз қандай күйде болдыңыз? Қалай күн көрдiңiз?
– Мен жасымнан қиындықпен, еңбекпен өскен адаммын. Мәдениетке де, әдебиетке де, қол өнерiне де, суретшi, құрылыс iсiне де бейiм едiм.
Алғашқы қиындық кезiнде жоғары оқу орнында әдебиет, мәдениет тарихынан лекция оқыдым. Ол кезде ұлттық мәдениет пен этнография мәселесi аз зерттелген едi. Ал мен бұл iстi ерте қолға алып, жинақтағанмын. 1993 жылдан бастап менiң этнографиялық бiрнеше жинақтарым: “Жетi қазына”, “Қазақ халқының әдет – ғұрыптары” атты кiтаптарым жыл сайын басылып тұрды. Және оған қаламақы да алып тұрдым.
– Сөз басындағы әдебиет жайына қайта оралсақ.
– Сол тұралаған әдебиет әлi де оңып тұрған жоқ. Рас, аздап қаламақы бөлiндi, кiтаптарымыз да шыға бастады. Бiрақ оның бәрi мардымсыз. Жазушы еңбегiн алып тоймайды. Оқырман оқып тоймайды. Бұрын, осыдан 30-40 жыл бұрын бiр кiтабымыз шықса, ол бiздi бiрнеше жыл асырауға жететiн едi. Рас, қазiр белгiлi қаламгерлерiмiздiң 5-10 томдық таңдамалары шығарылып жатыр. Бiрақ тиражы әрi кетсе 1-2 мың ДАНА ғана. Бұл басқаны қойғанда кiтапханаларға жетпейдi, не оқырмандарға жетпейдi. Оқырмандар қолына тимеген кiтапты бар деп айту ҚИЫН.
Мен өз басым әдебиет жоқ деп айта алмаймын. Халық бар жерде әдебиет бар. Оқырман қауым бар. Бiрақ оқырман қауымның негiзi – әлi де сол аға буын өкiлдерiмiзде тұр. Әдебиеттi iздейтiн де, пiкiр айтатын да солар. Қазiр көпшiлiк: “жастар кiтап оқымайды” дегендi көп айтады. Халық жай айтпайды, мен оған толық қосыламын. Жастардың көбi кiтапқа қарамайды. Бұл жазушы, ақын жоқ деген сөз емес. Е.Ашықбаев, Иран-Ғайып, С.Ақсұңқарұлы, Т.Ахметжан, Адай Сабыр, М.Қожахметова, С.Тұрғынбеков шығармалары қандай. Кәкiмбек, Ғаббастар әлi сiлтеп келедi. М.Мағауин, Г.Бельгер шығармаларын жұрт iздеп оқиды. Осы жерде тағы да ашына айтатын бiр сөздiң ретi келiп тұр. Жазушылардың еңбегi еленiп, мемлекет қамқорлыққа алып жатыр ма? Билiктiң 5-6 жазушыны жарылқағаны жазушы қауымын көтерiп тастағаны емес. Керiсiнше, бiздiң мемлекетiмiз өткен жылы әдебиетiмiздi тұқыртып, жазушылардың беделiн тағы да қатты түсiрдi. Н.Айтұлы, С.Ақсұңқарұлы сияқты бәйгеден озып келген тамаша ақындарымызды тобықтан қағып құлатты. Оларға Мемлекеттiк сыйлық берiлмедi. Жазушылар қауымы жерге қарап қалды. Өздерiңiз айтыңыздаршы, қазақ әдебиетiнiң тарихында Мемлекеттiк сыйлық берiлмей қалған кез болды ма? Болған жоқ. Тiптi бiздiң қаламгерлерЛениндiк, Мемлекеттiк, әлемдiк беделдi сыйлықтар алған жоқ па?! Қазақ әдебиетiнiң беделi жоғары емес пе едi!
Ал, егемендiк алған кезде мынадай ұялатын жайға тап болдық. Бұл аталған 1– 2 ақын ғана емес, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсiрепов бастаған салиқалы қазақ әдебиетiнiң шекесiне тиген соққы болды. Бұл сөзiм билiкке жақпас, бiрақ ақиқатты айту менiң азаматтық парызым. Бәрiн айт та бiрiн айт, ең қиыны кiтаптардың жетiспеушiлiгi жазушыларымыздың еңбегiнiң бағаланбауы халқымызды рухани аштыққа ұшыратуда. Тағы да айтамын әдебиетiмiзге мемлекеттiк қамқорлық болмай, кiтаптар мен газет – журналдарымыздың тиражы өспей, арамшөптей қаптап кеткен зиянды – зиянсыз орыс әдебиеттерi азаймай, өз тiлiмiз өркендемей iлгерi баса алмаймыз.
– Дегенмен, соңғы 5-6 жыл iшiнде сiздiң “Қазақ халқының салт– түрлерi”, “Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениетi”, “Қазақтың дархан дастарқаны” деген аса құнды кiтаптарыңыз 5-10 мың данамен және бiрнеше рет қайта басылды ғой.
– Бұл кiтаптардың жөнi басқа. Өйткенi бұл тағылымы мен танымдық еңбектерiм халықтың талабы мен талғамына сәйкес келдi. Ең бастысы шет елдерге қазақ мәдениетiн танытатын бiрден – бiр танымдық еңбек болып, қазақ, ағылшын, орыс тiлдерiнде басылды. Мәртебелi жерлерде сый – сияпат есебiнде тарады. Қазiр әлемнiң 50-ге жуық елiне тарап кетсе де, өз елiмнiң мектептерi мен кiтапханаларына әлi де жетпей отырғанына қиналамын.
– Сiздi сонау Кеңес дәуiрiнiң өзiнде қазақ тiлi, өз ана тiлi үшiн аз ғана белсендi топтың бел ортасында жүрiп, қазақ мектептерiнiң тағдырына да атсалысқаныңыз, бүгiнде аңызға, тарихқа айналғандай…
– Кеңес дәуiрi тұсында бiздiң халқымыздың тiлi ғана емес, мәдениетi де барынша тоқырады халықтың рухы төмендеп, ұлттық болмысы да өзгерiске ұшырады. 1989 жылдан бастап тiлiмiз туралы сөз қозғала бастады. Сәтiн салғанда тәуелсiздiк алып, жер– жерде, облыс, республикада “Қазақ тiлi” қоғамдары құрылып, олар белсендi жұмыс iстедi. Мен 1991 жылы Торғай облыстық “Қазақ тiлi” қоғамының төрағасы болып сайландым. 1992 жылы Алматыда қоғамның Халықаралық құрылтай съезiнде Ахаң мен Жахаңның әруағы қолдап, менi сөзге бiрiншi шығарды. Мен, барлық шын сөзiмдi, ащы пiкiрлерiмдi осында ашық сөйлеп, ашына айттым. “Бас кеспек болса да, тiл кеспек жоқ” дедiм. Съезд делегаттары маған қатты қолдау көрсетiп, дүркiрете қол соғып, дем берiп отырды. Үзiлiсте Республика Президентi Н.Назарбаев әдейi келiп, қолымды алып, маған зор ризалық сезiмiн бiлдiрдi.
Қоғам барлық жерде жақсы жұмыс iстедi. Торғай облысының, Арқалық қаласында көптеген жаңа қазақ мектептерi ашылды. Оларға лайықтап сөздiктер, кiтапшалар шығардық. Арқалық педагогикалық институтында қазақ тiлi мамандарын даярлайтын 2 жылдық курс ашылды. Өз басым Арқалық қаласынан ұлт мәдениетi мен тiлiн тереңдетiп оқытатын арнайы жеке мектеп, ашып онда он шақты мұғалiм жұмыс iстеп, жалақы алды. Бұл кез – жұмыс жоқ, еңбекақы жоқ ауыр кезең болатын. Тiл мәселесi өте ауыр әрi қиын едi. Арқалық қалалық кеңесiнiң сессиясында “Восточный” деген көшенiң атын – А.Байтұрсыновтың атына өзгерту қанша дау болды десеңiзшi! Әсiресе, осында өнiп- өсiп тойынған басқа ұлттардың ана тiлiмiзге деген табанды әрi арсыз қарсылығы жүректi сыздатты. Бiз бұл жерде өз тiлiмiздiң күшi арқылы ғана жеңiп жүрдiк. Ақыры сол жылдары ашылған орта мектептер, бала – бақшалардың көпшiлiгi жабылып, халық iргесi сөгiлiп, еңбек далаға кеттi. Сол кездегi ашылған ғажайып мектептер мен балабақшалардың қазiр орны да қалмаған.
– Бүгiнде зиялы қауымды “зиянды қауым” санайтындар, жалпы сын айтушылар көбейдi. Ақын-жазушыларды пiр тұтқан халық едiк, әсiресе, бүгiнгi әдебиетшi – жастар, оқырман болсын, Кеңес дәуiрiне шошына, сыни көзқарас қалыптастырған. Бұл пiкiрге қалай қарайсыз?
– Мұның себебi де жоқ емес. Бiздiң зиялы қауым өкiлдерi басылып қалған. Күресте жалтақ. Мен Астана қаласында 6 жылдан астам уақыт тұрғанымда кейбiр ғалымдар мен ақын-жазушылардың жалтақтығын, өз басы мен өз жайын ғана күйттейтiн күйкi тiрлiгiн көрiп, таң қалдым. Мен олармен бұрын сырттай ғана араласқаным болмаса, iштей көрген емес едiм. Өзiм бiлетiн зиялы қауым өкiлдерiнiң кейбiрi атақ, мансап, сыйлық үшiн барын салатын пенде болып шықты. Зиялы қауымның сөзiнiң билiкке өтпеуi, еңбектерiнiң жарық көрмеуi, тұрмыстық жағдайының төмендеуi де жасырын емес. Халықтың да зиялы қауымды ұмыта бастағаны сол себептi болар. Дегенмен, аталған қауым мұндай жағдайда рухы мен намысын төмендетпей Желтоқсандағы Жұбан мен Сафуан ағалардай атой салуы керек – ақ едi! Кешегi Ахмет, Әлихан, Мiржақып әкелерiмiз жеңiлсе де, жеңiске бергiсiз iз қалдырып кеттi ғой. Қайсы бiрiн айтасың, басшылықтан қолдау таппайтындығын сезген жандар тiлiн тiстеп қалды.
Иә, мен Кеңес дәуiрiнде өстiм. Шын сөзiм, бiз сияқты соғыста өлген әкесiз жетiмдердi жеткiздi, оқытты, тәрбие бердi. Соның арқасында мен көптiң бiрi ғана емес жазушы болдым. Және өзiме лайық жұмыс iстедiм. Халықтың әл-ауқаты да жақсы болды. Ең бастысы әр адамға жұмыс болды бұл Кеңес кезеңiнiң жақсы жағы. Бiрақ коммунистiк саясаттың бiздiң халықтың дiнi мен болмысына үнемi жоспарлы түрде балта шауып отырды. Жүрсе аяғына, сөйлесе тiлiне тұсау салды. Қазақтық рух, салт – дәстүр, ұлттық ерекшелiк мүлде жойылып бара жатты. Тiлiмiз тәлкекке түстi. Қазақ азаматтарының өресi қанша биiк болса да, өз биiгiне көтерiле алмады, көпшiлiгi әдейi қуғындалды. Былайша айтқанда бағы да, тiлi де байланды. 1928 жылғы тәркiлеу, 1931-1933 алапат аштық, 1937 жылғы жаппай және жазықсыз репрессия, тағы басқа зорлық, зомбылық табы әлi де ел есiнде. Осындай қырғында менiң ата-бабам да қырғын тапты. 1922 жылғы жұт пен аштықта бабам өлдi. 1932 жылы атам өлдi. 1942 жылғы қырғында өз әкем өлдi. Бұл бiр менiң ғана қасiретiм емес
Демек, Кеңес кезеңiне шошып қараудың толық дәлелi бар. Сондықтан ол заманды аңсаудың қажетi жоқ. Оның басқа да зиянды әрекеттерi жеткiлiктi. Ол кез әлеуметтiк-тұрмыстық жағдайы жақсы болғанмен қазақ сияқты халықтарды түбi құрдымға жiберетiн қоғам болатын. Белгiлi қазақ ғалымы М. Арын: “Кеңестiк дәуiрдiң ғұмыры ұзақ болғанда, қаскөйлiк әрекет жүзеге асып, дәстүрдiң мүлдем жоқ болып кетуi де ықтимал едi. Онда тiл де жоқ болатын едi. Ал тiл мен дәстүрдiң жоқ болуы дегенiң ұлттың жоқ болуына әкелiп соқтырады” деп жазды. Шын сөз.
– Сiздi, әсiресе, жазушылықпен қатар, қазақтың тұрмыстық салт-дәстүрiне деген көзқарасыңыз, тiптi жанашырлығыңыз дегенiмiз дұрысырақ болар, ерекше қаламгер деп танимыз. Бүгiнде тиiп-қашып болса да, той-томалақтарда болмаса, әлi де бұл тақырыпта ауыз толтырып мақтана алар жағдай қалыптасқан жоқ. Сол салт-дәстүрдiң өзiн тәрбие тәрiздi отбасы, ошақ қасынан бастаған жөн-ау …
– Халқын сүйген адам, салтын да сүюге тиiс. Мен халықшыл және өз халқымды барынша сүйетiн адаммын. Менi кейбiреулер “ұлтшыл” дейдi. Менi Кеңес кезiнде де солай дейтiн. Мен оған ренжiмеймiн. Халқын сүйген адам ұлтшыл болмай тұра алмайды. “Ұлтшыл” деген сөз анығына келгенде “халқын сүйетiн адам” деген сөз. Мен де солардың бiрiмiн. Таза қазақы ауылда, таза халық тәрбиесiн алып өстiм. Әке көрмесем де әкемдi көргендер мен қазыналы қарттар кеңесiн алып, үлгiсiн көрдiм. Есейген соң халық тәрбиесi мен оның әдеп, әдет, салт -дәстүрлерiнiң және оның үлгiлерiн, тәлiмдерiн жазып отыруды әдетке айналдырдым. Ұзын сөздiң қысқасы бiр өзiм салт-дәстүрлердiң 430-дан астам түрiн жаздым. Оның сыртында ырым, тыйым, қағида, жөн-жосықтарын және жинақтадым. Не керек қазақ тұрмысы мен мәдениетiне, ұлттық болмысына қатысы бар дүниелердi жастай жинай бердiм. Бұған мәлiмет берген көпшiлiктiң де, өзiмнiң араб, латын жазуларын бiлгенiмнiң де өте зор пайдасы тидi. Алғашында бұл дүниелерiм басылмады. Оған жасыған, мойыған жоқпын. 1990 жылдан бастап газет-журнал беттерiне үздiксiз жариялана бастады. Оны алғаш “Ана тiлi” газетi жариялады. Қазiр Республикалық газет-журналдарға менiң осы еңбектерiмдi жарияламаған баспасөз жоқ шығар. Жақау Дәуренбеков, Серiк Әбдiрайымовтар жеке кiтабымды шығарып бердi.
Көп сөз не керек, 2004 жылдан бастап жоғарыда аталған 3 кiтабым “Алматыкiтап” баспасынан (Э.Баталова) жыл сайын жарық көрдi. Оның сыртында “Ана тiлi” баспасынан (Ж.Дәуренбеков) “Жетi қазына” атты 3 кiтаптан тұратын еңбегiм 6-7 рет қайта басылды. Мұның бәрi менiң аз еңбегiмнiң жанғаны деп есептеймiн. Әңгiме, өлеңдерiм, ғылыми-танымдық жинақтарымды қосқанда 27 жинақ шығардым.
Қазiр, “Елiмiзде тарихымыз, тiлiмiз, салт-дәстүрiмiздi өркендетейiк!” деген ұранды сөздер көп-ақ. Бiрақ сол салт- дәстүрiмiздi қалай жетiлдiремiз, кейiнгi жастарға қалай үйретемiз. Бұл жөнiнде нәтижелi iс жоқ, тек көпiрме сөз. Наурыз мерекесiнде ұлттық киiм киiп, киiз үй тiгемiз, дастарқанға қойдың басы мен арақ қоямыз. Мұны ұйымдастырушылар өздерiнше ұлт дәстүрiн насихаттадық деп бөседi. Қазiр ұлт мәдениетi туралы сөйлейтiн “бiлгiштер” тiптi көп. Олардың қымыздың 40 түрi бар деп соғатындары да бар. Авторы да жоқ, қай баспадан шыққаны да белгiсiз “Қазақ ырымдары”, “Түс көру”, “Салт-дәстүр” сияқты дүмбiлез, сауатсыз кiтаптар көбейiп кеттi.
Салт-дәстүрiмiздi бала бақшада, мектептерде, оқу орындарында оқыту ешкiмнiң ойына келмейдi. Мен бұрын осы iстерге бағдарлама жасап мектепте, жоғары оқу орындарында (Арқалық мемлекеттiк педагогикалық институтында, Астана гуманитарлық колледжiнде т.б) оқытқан болатынмын. Дегенмен жалғыз қаздың да, жалғыз қазқтың да үнi шықпайтыны белгiлi ғой. Бiр қуанатыным мұғалiмдер, ата-аналар, тәрбиешiлер, жастар менiң кiтаптарымды iздеп жүрiп алады, өзiме де жолығады, алыстағылар хат жазады, шақырады. Бұл менiң еңбегiмнiң халық қажетiне толық жарағаны ғой. Демек мен бақытты жазушымын. Түбiнде менiң салт-дәстүр жөнiндегi еңбектерiмдi туған халқым тәрбие iсiнде жүзеге асыратынына менiң еш күмәнiм жоқ. Олай болса, тәрбие от басы, ошақ қасынан бастау алуы қажет. Мен де, менiң замандастарым да тәрбиенi солай алған.
Әр халықтың өзiнде, тарихында ұлт салт -дәстүрiнiң ортасы мен қызметiнiң орны өте жоғары. Оны ештеңемен теңеуге де айырбастауға да болмайды. “Өз ұлтын сыйламау, оны мақтаныш етпеу – сатқындықтың белгiсi” дейде батыр Бауыржан Момышұлы. Не iстейсiң қазiр өз ұлтын сыйламайтын, салт-дәстүрден ада қазақтар өте көп, иә, өте көп. Маскүнем еркек, әйел, жартылай жалаңаш қыз – келiншек, бетiмен кеткен жас…. өзiң қорқасың. Астанада “Отырар кiтапханасының” бiр қызметкер әйелi өз баласының кластасынан жоғарғы қабаттан ұлын шақырып берудi өтiнгенде, анау бала ақысына 20 теңге ақша сұраған. Ең сорақысы Парламентте ерлер екi әйел алу туралы мәселе көтергенде, депутат әйел: “Егер еркек екi әйел, алатын болса, онда мен де бiрнеше күйеуге тиемiн” дептi. Бұл бойында қазақ ұяты, қазақ қаны жоқ адамның сөзi ғой. Осындайлар қалай Парламентте отырады? Е, бiз не iстемей, не көрмей жүрмiз. “Өлiмнен ұят күштi” дейтiн едi. Шамасы сол ұят та кетiп барады-ау деймiн кейбiр адамдар бойынан.
– Әдебиеттегi, өнердегi “жиендiкпен” (плагиаттық) жүздескен, кездескен кезiңiз болды ма?
– Менiң “жанды” жерiмнен тидi бұл сұрақ. 2008 жылы менiң шығармаларымды ұрлағандардың саны 44-ке жеткен едi. Жақында Ж. Серiкбай деген 45-шi “жиенiм” табылды. Ол менiң “Халық ауа райын қалай болжаған?” деген еңбегiмдi сол қалпымен республикалық газетке көшiрiптi. Мұндай “жиендерiмнiң” iшiнде мектеп мұғалiмдерiнен бастап профессорларға дейiн бар. Өкiнiштiсi сол, олар еш шiмiрiкпестен, анығы ұялмастан менiң салт – дәстүрлер туралы үтiр, нүктесiне дейiн еш өзгерiссiз көшiрiп еңбектерiмдi өз атымен жариялаған. Тағы да айтамын, менiң дүниелерiмдi қанша рет пайдаланса да, авторын көрсетсе оларға алғыстан басқа айтарым болмас едi. Өйткенi мен бұл дүниелердi халық үшiн жаздым. Бiр қуанатыным менiң осы жазғандарым халыққа керек екен, пайдалы екен. Мен соған сүйсiнемiн.
Осы iс жөнiнде авторлар қоғамы (М.Сқақбаев) көптеген ұрыларды сотқа бердi. Жеңiп те шықтық, бiрақ осы iстi қарайтын соттар бiрнеше рет әдiлетсiздiк көрсеттi. Соның бiр мысалын ғана айтайын, менiң 48 еңбегiмдi өз кiтабына пайдаланған, ғалымсымақ iсiн қараған Астана қаласының Алматы аудандық соты Диқанбаев өз шешiмiнде: “С.Кенжеахметұлының 1 шығармасын 48 рет пайдаланған” деп үкiм шығарып, 1 ғана еңбегiме өтемақы алып бердi. “Мұныңыз қалай?” дегенiмде, ол: “Мен сотпын, үкiмдi шығардым, жоғары жаққа арыздана берiңiз” дедi. Мұны Астана қалалық соты да бекiтiп жiбердi. Ау, қанша бiлiмсiз болса да бiр кiтапқа бiр шығарманы 48 рет пайдаланды дегенге бала да сенбейдi ғой. Бiрақ егемендi ел соттары соған сенетiн көрiнедi.
“Ұрылар” мен “жиендерiм” әлi де жеткiлiктi. Олармен алдымен соттасып, сот соңынан боқтасып, боқтасып болған соң боқ басып жүруден ендi шаршадым әрi жиiркендiм. Осының бәрi ар-ұяттың азайғандығы, бiлiм мен ғылымның арзандағаны, заңды әдiлеттiң кеткендiгi ме деп қорқамын-ау, қорқамын.
– Сiздiң әйгiлi Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулатов, Амангелдi, Әлiби туған жерде туып-өскенiңiздi бiлемiз. Торғайдағы сол жердiң қазiргi жайы қалай?
– Рас, ұлылар туған өлкенiң ұланымын. Торғайым – менiң пiрiм. Мiржақып әкемiзбен бiр ауылда, бiр Қызбелде, бiр Сарықопада тудым. Оған мақтанамын. 70 жылдық өмiрiмнiң 60 жылы осы Торғай даласында өттi. Туған жерiмнiң өскенi де, өркендеуi де, құлағаны да, құлдырағаны да көз алдымда өттi ғой. Барлық шығармаларым осы Торғай жерiнде жазылды. Торғай облысы екiншi жабылған кезде 3 ай қыс жылусыз, отынсыз, жарықсыз, сусыз тас үйде отырдым. Амалымның жоғынан балаларым арнайы үй салып, 2002 жылы Астанаға қоныс аудардым. Еуразия Ұлттық университетiнiң “Отырар кiтапханасы” ғылыми – зерттеу орталығында жұмыс iстедiм. Сол кездегi университет ректоры М.Жолдасбеков пен кiтапхана директоры жазушы Т.Жұртбай маған айрықша қамқорлық жасады. Ондағы бiрге iстеген 7-тен астам қыз-жiгiттерге шексiз ризамын.
Торғайға жылына 4-5 рет келемiн. Алғашқы жылдары жағдай өте ауыр болғанын бүкiл Қазақстан бiледi. Бiр емес үш микрорайон ұлпатанымен құлап, қирап жоқ болды. Жұрт жұмыссыз, мыңдаған халық ерiксiз қоныс аударды. Еткен еңбек, төккен тер көз алдымда бордай тозып жатты. Қаладағы 75 мың адамның жартысынан астамы көшiп кеттi. Дайын үйдi құлатып, құрылыс материалдарын Астана, Қостанай, басқа да қалаларға әкетiп, ептiлер үй салып алды.
Бұл үрдiс 10 жылға созылды. Уақыт өттi. Бiрақ 1916 жылы Санкт – Петербургтағы ақ патшаға қарсы найзамен шыққан халықтың өр рухы сөнбептi. 1844 жылы Кенесары хан арқа тұтқан елдiң жiгерi жасымапты. Абылай ханның айбарлы серiгi Шақшақ Жәнiбектiң қайраты қайтпаған екен. Жастардың жалыны сөнбеген екен. Дүние түгенделер, құлаған үй тұрғызылар, жоғалған мал табылар. Бәрiнен де өшпеген жiгер, сөнбеген жүрек оты бар елге ештеңе жетпейдi. Мен соңғы бiр-екi жылда осыны көрдiм. Достарым мен замандастарым, қимас жерлестерiм менi елге шақырды. Осы жылдың мамыр айында елге оралдым. Өзiм он төрт жыл жұмыс iстеген Арқалық институты, оның ректоры профессор Ж.Шаймарданов бастаған бұрынғы әрiптестерiм, достарым құшағын айқара ашты. Кең пейiл, жайлы орын, жақсы жұмыс ұсынды. Бiр сөзбен айтқанда туған Торғайыма оралдым. Астанадағы әсем үйiмдi балаларыма, жақсы жұмысымды да қалдырдым. Маған үй де, жұмыс та табылады. Торғай елi менсiз өмiр сүре алады. Ал мен Торғайсыз өмiр сүре алмайтынымды бұрын да айтқанмын.
– Әдебиетте қай сала, қай тақырып кемшiн жазылады деп ойлайсыз?
– Қазiргi жастарда патриоттық сезiм мүлде аз. Бәрi де басқа ұлттың, анығы орыстың тәрбиесi, үлгiсiмен өсiп қалыптасқан. Өз халқына, тiлiне, дәстүрiне менсiнбей қарайды. Өз ұрпағың өз елiн, жұртын сүймесе бұдан артық қасiрет жоқ! Ондай ұлтта болашақ та жоқ. Олай болса, бiзге патриоттық, елдi сүйе бiлуге баулитын көркем дүниелер керек. Бiз аға буын батырлар жырын, ертегiлердi, ерлiк дастандарды көп оқыдық және Қобыланды, Ер Тарғындай батыр болсақ деп өстiк қой. Қазiр қарап тұрсақ халық батырларының ерлiгiн өзiне үлгi ететiн жас ұрпақ ауылдарда әлi аздап бар, қалада жоқ. Қазiргi тарихи тақырыптарда жазылған оқулықтар мен әдебиеттердiң өзi жүзге, руға бөлiнетiн болыпты. Өткен тарихтағы ерлiк оқиғаларда, Отан қорғау iсiнде жүз, ру, тайпа дегендер болмаған. Елiмiз дұшпандарын солай жеңген.
– Өзiңiз ойлаған, Құдай қуат берсе осы жағынан ой толғасам, қалам тербесем деген дүниелер бар ма? Алдағы шығармашылық жоспарыңыз жайлы бiрер ауыз әңгiмелесеңiз?
– Өкiнiшке орай бiзде адам рухын түсiрiп, жiгерiн жасытатын оқиғалар көп. Бұл әсiресе халық айтып жүргенiндей полиция, қаржы полициясы жағында көп орын алады. Мұны кез келген газет бетiнен, әр ауданнан кездестiрiп жүрмiз. Қостанай облысының Арқалық қаласының қаржы полициясы (бастығы А. Әлмағанбетов) өздерi заңсыз iс қозғаған Ж.К деген азаматтың туысы А.Әуезханов уақытша пайдалануға берген жеңiл машинасын тәркiлеп алып кетiп, 4 айдан берi иесiне қайтармай отыр. Машинаның заңды иесiнiң құжаты да бар. Заңды бетке түкiрген бұл әдiлетсiз әрекет қазақтың “Күштiнiң к-i. диiрмен тартады” деген ерсi мақалына толық сәйкес келедi. Мұндай жолсыз iстердi сол қазақ “ит те сүйектi к– не қарап жұтады” деп сөзбен сойған. Заңды белден басқандар қазақтың мақалына түкiргенi бар ма?! Бұл әрекет баяғы 1937 жылғы қуғын-сүргiндi қайта әкелгендей әсер етедi. “Шаш ал десе, бас алатындардың” дәл осындай “белсендiлiгi” әр жерде күн сайын кездесiп отырғанын баспасөздер жиi жазып жүр.Құдайдан қорықпайтын, елден ұялмайтын, заңды күлкiге айналдырған күш құрылымдарының жеке адамдарының күнi мен өмiрi ұзаққа бара қоймас. “Қиянат қияметке кетпейдi” деген аталарымыздың аталы сөзi бар. Қазiр, осы тақырып менi қатты толғандырып жүр.
Иә, өзiм ойлаған, Құдай қуат берсе, қалам тербесем деген ой әр қаламгерде болады ғой. Әдебиет ақсақалы Ғабит: “Әдебиет кәсiп емес, өнер” деген. Мен негiзiнен сықақшы жазушымын ғой. 2008 жылы таңдамалы сықақ өлеңдерiм мен мысалдарымды шығардым. (Нұр-Астана баспасы). Ендi таңдамалы әзiл, сықақ әңгiмелерiмдi (30 баспатабақтай) әзiрледiм. Қазiр жаңа әңгiмелер жазып жатырмын. Этнографиялық әңгiмелерiм тағы бар. Қазақтың тәрбиелiк салт-дәстүрлерiн мектептер мен оқу орындары, балабақшалар үшiн методикалық нұсқау ретiнде шығармақпын. Ал, ұлт болмысы жөнiнде, оның қағидалары мен жөн-жосықтарын әлi де толықтыра, жалғастыра беремiн. Ол таусылмайтын қазына деп есептеймiн.
Маған қазақтың салт энциклопедиясын жазу тапсырылды. Мұны аяқтап та қалдым. Сәтi келсе Қытай елiнiң де кiтаптарым басылып келiп қалар.
– Аға, сөз соңында “демократияға” қатысты бiрер ауыз ой қозғай кетсеңiз?
– Демократия туралы елiмiзде әртүрлi пiкiр бар. Бiрақ бiзде ол әлi пiсiп-жетiлмеген. Әркiм аузына келгендi айтып: “Бұл демократия” дейдi, ендi бiреулер ойына келгендi iстеп “бұл да демократия” деп жүр. Демократия негiзiнен мемлекетiмiз әбден нығайып, заң әбден күш алғанда, халық осы жол мен тәртiптi толық игергенде ғана толық орнайды.
Әңгiмелескен Таңсұлу АЛДАБЕРГЕНҚЫЗЫ