Тоқтар ӘУБӘКIРОВ: ЕГЕР МЕНДЕ НАМЫС БОЛМАСА, ҚАЗАҚ ТIЛIН ҮЙРЕНБЕС ЕДIМ
Тоқтар ӘУБӘКIРОВ: ЕГЕР МЕНДЕ НАМЫС БОЛМАСА, ҚАЗАҚ ТIЛIН ҮЙРЕНБЕС ЕДIМ
Таяуда Ұлттық даму институтының құрылтайшылығымен және Мемлекеттiк тiлдi дамыту қорының қолдауымен “Қазақ альманағы” атты жаңа басылым жарық көрдi. Оның Бас редакторы белгiлi саясаттанушы Берiк Әбдiғалиев те, шеф-редакторы журналист Еренғайып Қуатайұлы.
Альманахтың тұңғыш санында қазақ Тiлiне, қазақ Рухына, қазақ Идеясына, қазақтың Ойы мен Сөзiне, Саясаты мен Миссиясына, Даңқына қатысты мақалалар мен материалдар жарық көрген. Атап айтқанда, мұнда: Нұрсұлтан Назарбаевтың “Консолидирующая роль казахов”, Ақселеу Сейдiмбековтың “Ұлттық идея”, Мұхтар Құл-Мұхаммедтiң “Основа национального бытия”, Болатхан Тайжанның “Қазақстанда бiр ғана халық – қазақ халқы тұрады” атты мақалалары мен басқа да аса белгiлi қазақ тұлғаларының ой-толғамдары орын алған. Бiз, “Түркiстан” газетiнiң редакциясы, жаңа альманахтың қадамы құтты болсын деген тiлектi айта отырып, осы басылымда жарияланған қазақтың тұңғыш ғарышкерi, Совет Одағының Батыры,ұшқыш-космонавт Тоқтар Әубәкiров пен альманах тiлшiсi арасындағы әңгiме-сұхбатты өз беттерiмiзде көшiрiп басуды жөн көрдiк.
Қазақ альманағы: “Жақсыдан жаман туса да тартпай қоймас негiзге” дейдi Бұқар жырау бабамыз. Жалпы қазақ текке ерекше қараған ғой. Мүмкiн сiз де тектiнiң тұяғы боларсыз. Ата-бабаларыңыздың iшiнде батыр, дана адамдар болған ба?
Тоқтар Әубәкiров: Бүгiн көптеген азаматтар ата-бабалары арасынан кiлең батыр iздейтiн болып алды. Қай жерге бармаңыз, сол өңiрдегi жiгiттердiң аталары батыр болып жатады. Кейiнгi кездерi батырлар көбейiп кеттi. Бiз бiлетiн де – батыр, бiлмейтiн де – батыр. Қара табан малай болып жүргендер де батыр болып кеттi. Қойшы, бәрi батыр. Ал мен бәлен батырдың, түген батырдың ұрпағымын дей алмаймын. Тек қаз дауысты Қазыбек би бабамның ұрпағы екенiмдi айтамын.
Қазақ альманағы: Тектен кейiн қазақ тәрбиеге ерекше көңiл бөледi ғой. Болашақ ғарышкерге ата-ана берген тәрбие туралы да бiле отырсақ.
Тоқтар Әубәкiров: Мен әкемнен ерте жетiм қалдым. Жетi айға толар-толмас шағымда әкей дүниеден өтiп кетiптi. Сөйтiп шешемiздiң қолында екi-ақ бала қалдық. Жалғыз әпкем менен 20 жас үлкен, аз уақыттан кейiн ол тұрмысқа шығып кеттi. Әкей дүние салған соң екi жыл өтпей жалғыз жездем шешем екеумiздi қолына алды. Ол кезде жездем Темiртау қаласында тұратын. Қазақ “әкенiң жақсылығы жездедей болады” дейдi ғой, расымен мен жақсылықты жездемнен көрдiм. Ал тәрбиенi маған өз шешем мен әпкем бердi. Жарықтықтар екеуi де қайтыс болып кеттi, жатқан жерлерi жарық болсын. Шешем 1968 жылы қайтса, тәтем мен елге келген соң 69 жасында дүниеден өттi. Осы екi кiсiнiң тәрбиесiн алдым. Бiр уақыттары үш жарым жылдай шешей екеумiз ауылда жеке тұрдық. Өйткенi Темiртауға көшiп келген соң, ол кiсiге су жақпай қатты ауырды. Ақыры ауылға көшуге тура келдi. Қазiр ойлаймын, ол кiсi ауылға ерекше тартып тұратын. Ауыл десе өзегiн жұлып беретiн. Тiптi ауылды ойлап қатты сарғайып кетiптi. Сол жылдары ауылда тұрған күндерiм әлi көз алдымда. Бүгiн ата болып отырған күнде шешемнiң берген ақылы, көрсеткен үлгiсi, тәрбиесiн үнемi есiме алып жүремiн. Сонда шешем маған өмiрi ұрыспайтын. Ақырын ғана “балам, ешкiмдi ренжiтпе, ешкiмнiң ала жiбiн аттама” дейтiн, жарықтық. “Түзу жүрсең, ашығын айтсаң, ертең осы мiнез саған жақсылық әкеледi” деушi едi үнемi. “Таза бол” деген шешемнiң сөзiн мен бүгiн кiм-кiмге де айтамын. Осы сөздердi мен өмiр бойы ұмытқан емеспiн. Сол тазалықпен, Құдайға шүкiр, жақсы өмiр кешiп келе жатырмын.
Қазақ альманағы: Егер әкеңiз дүниеден ерте кетпегенде және ол кiсi үлкен қызметте болып асыған-тасыған отбасыдан шыққан болсаңыз, ғарышкер болар ма едiңiз?
Тоқтар Әубәкiров: Табиғаттың заңы бар. Болар бала боғынан деп жатамыз. Мен кiшкентай күнiмнен бастап алдыма мақсат қойғанмын. Ол мақсатым арманға айналды. Арман мен мақсат ұштасып мiне, мен өз дегенiме жеттiм. 3-4 жасымда ұшқыш боламын деп армандаған едiм. Алдыма мақсат қойдым. Ендi, тәуба дегеннен басқа не айтамын.
Қазақ альманағы: Сiз жастай Темiртауда өстiңiз. Ол кезде бұл қалада қазақ саусақпен санарлық болды. Одан кейiн кiсi елi, кiсi жерi – Ресейге кеттiңiз. Көп жылдарыңызды сонда өткiздiңiз. Өмiр-бойы қалың орыстың iшiнде жүрiп қазақы қалпыңызды қалай сақтай алдыңыз?
Тоқтар Әубәкiров: Рас айтасың, Темiртау қазақтың қаласы болса да, сол кезде онда тұратын халықтың 94-96 пайызы орыстар болды. Кiшкентай күнiмнен бастап қазақтың сөзiн, қазақтың мiнезiн аз естiп, аз көрiп өстiм. Жұмыс барысында, көше бойында жиi төбелес болатын. Соның бел ортасында қазақтың намысын қорғап мен аз жүрген жоқпын. Оқуда да “сендер қандайсыңдар, мен мынандаймын” деген намыс болды менде. Бойдан жарып шыққан намысты тежеуге болмайды екен. Әрине, ол алапат күш-жiгердi айқай мен төбелеске емес, iске, бiлiмге салған дұрыс боларын ерте сезiндiм. Намыспен оқыдым. Жақсы оқыдым. Жұмысты да намыспен iстедiм. Жақсы еңбек еттiм. Темiртауда бүкiл зауытта екi-ақ қазақтың баласы болдық. Ана баланың талпынысы болғанымен жұмысқа қабiлетi жетпедi. Мүмкiн маған бiрдеңе қонған шығар. Бәлкiм әкемнен жұқты ма… Әкем керемет ұста болыпты. Қолынан келмейтiнi жоқ деп отыратын көзiн көргендер. Ағаштан да, темiрден де түйiн түйiптi. Қысқасы, маған темiр қай жағынан да жақын болды. Төрт жылдың iшiнде кешкiлiк 8-шi, 9-шы, 10-шы, 11-шi класты бiтiрдiм. Таңертеңнен кешке дейiн зауытта жұмыс iстеймiн, кешкiсiн, мектепке жүгiрiп сабақ оқимын. Үш жарым жылдай токарь болып жұмыс iстедiм. Осы уақыт iшiнде менiң фотосуретiм зауыттағы озат жұмысшылардың құрмет тақтасынан түспей тұрды. Бiр уақыттары кейбiр адамдардың суреттерi түсiп қалады. Құрмет тақтасы түрлi адамдар суретiмен толығып отыратын. Ал менiң фотосуретiм өмiрi тақтадан түскен емес. Үшiншi жылы менiң суретiм облыстық құрмет тақтасына қойылды. Мәскеуге оқуға кетер алдында жоғары жақтан мынадай бұйрық келдi. Мағынасы мынадай: Зауыттың озат жұмысшысы, тәжiрибе көп жинақтаған Тоқтар Әубәкiровтiң аты-жөнi алтын әрiптермен облыстың құрмет тақтасына мәңгiлiкке жазылсын.
Осындайға жеткен 18 жастағы баланы қазiр сiз тауып бере аласыз ба?! Жалпы қазақтан емес, басқа ұлттың iшiнен? Бұл не? Бұл бiр жағынан өзiмдi көрсеткiм келдi. Екiншiден, өз анамның ақ сүтiн ақтаймын деген мақсат болды. Анама биттей кiр жұқпасын деп жанталастым. Ол кiсi мен үшiн мұңаймасын дедiм. Өзiнiң жалғыз ұлына берген тәрбиесiнiң жемiсiн көрсiн деген менде асқақ ой болды. Кiшкентайымнан үйде әкесiз өстiм, ағам да болған жоқ. Сондықтан анам алдында өзiмнiң ер жiгiт екенiмдi көрсеткiм келдi. Бұл бер жағы. Ал ар жағын айтар болсам, ол – қазақтың намысы. Бiз де жұмыс iстей аламыз! Iсiмiз ешкiмнен кем болмайды деген намыс болды. Басшылар менiң жұмысым үшiн еш алаңдаған емес. “Әубәкiровтi тексерудiң қажетi жоқ” дейтiн. Осы өткен жолдарымның барлығында абыройлы жұмыс iстедiм. Бiрақ қазiр ешкiмге керек жоқ сияқты болып қалды. Ресейдiң маңдай алды әскери мектебiнде оқыдым. Маған Ресей “Қиыр Шығыстың ең мықты ұшқышы” деген баға да бердi. Мұның түбiнде қазақтың намысы жатты. Менен басқа ол өңiрде бiр қаракөз жоқ. Кезiнде бiздi олар қалай мазақ қылғанын сiздер жақсы бiлесiздер. Сол сөздер маған қатты бататын. Үнемi осыны ойлап намыстанып жүрдiм. Тiптi көбiсi ғарышқа ұшқанымды көре алмай жатты. “Ол қалай бiзден артық ұшады” деп күңкiл сөздердi де айтумен болды. Аллаға тәуба! Қазақтан тұңғыш шыққан сынақшы-ұшқыш болғаныма мақтанамын. Ендi мұндай, яғни екiншi қазақтың сынақшы-ұшқышы болуына қанша жыл кетерiн бiр Алла бiледi. Бiз осы күнге дейiн ұшақ түгiлi велосипед те iстеген жоқпыз ғой. Асылық айтқаным болмас, ендi ол жақта қазақтың баласы Ресейдiң әскери кемесiн жасауға қатыса алмас. Олардың да намысы оянды қазiр, тiптi көзiн жұмып тұрып, алғашқы әскери ұшақты бағындырған орыс емес, қазақ болғанына әлi күнге дейiн өкiнедi олар.
Қазақ альманағы: Кеңес өкiметi құлағаннан кейiн бiздiң көптеген ағаларымыз сол дәуiрде атақ-даңққа жетуге ормандай орыстың көп кедергi жасағанын айтуда. Осындай қағажауды сiз қаншалықты көрдiңiз?
Тоқтар Әубәкiров: Орысты жамандай беруге болмайды. Жалпы орыс – дұрысты дұрыс дей бiлетiн халық. Әрине, iшiнара керiтартпалар бар ғой. Әрине, етектен тарту саясатын да мен көрдiм. КСРО Батыры атағын маған екi жыл кешiктiрiп бердi. Не үшiн? 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы үшiн. Оңбаған Горбачев қазақ болғаным үшiн маған атақты дер кезiнде қиғысы келмедi. Қол қоймай бұлталақтап жүрiп алды. Ал менiң жеке орыс бастығым “Әубәкiровке КСРО Батыры атағын бермей, мен ешкiмдi марапаттамаймын” деп қасарысып жатып алды. Мiне, азаматтық! Қандай тазалық! Қандай әдiлеттiк! Осындай таза жандарды өмiрiмде көп кездестiрдiм. Сондықтан беталды бiреулердi жамандай бермей, әуелi өзiмiзге өзiмiз жақсылап үңiлiп қарап алайық. Менi сөйттi, менi бүйттi деушiлер қазiр өте көп екенiн мен жақсы бiлемiн. Мықты жазушы болу үшiн жоқ дегенде Нүрпейiсов болу керек. Содан кейiн ғана жазушы бол. Бiрдеңе шимай шатпақтайды да, мен жазушымын деп жалаулатады. Осындайлардың талайын көрдiк. Егемендiктi алдық, бостандыққа жеттiк, сұмдықпыз. Ендi өзiмiздi жөндеп алайық. Бiзде тәртiп пен мәдениет кемшiндеу әлi де.
Қазақ альманағы: Ғарышқа ұшып бара жатқан кезде қандай сезiмде болдыңыз? Ойыңызда не болды? “Қазақтың тұңғыш ғарышкерi мен” деген жеке бас мақтанышы мен жалпы қазақтың намысы деген биiк сананың қайсысы басым болды? Турасын айтыңызшы?
Тоқтар Әубәкiров: Мұндай сауалды осыған дейiн көп адам қойды. Ал жеке бас пен қазақ намысын салыстырып сұрақ қойған сiз бiрiншi болып тұрсыз. Оған ендi тәуба, рахмет! Ғарышқа ұшқан кезiмнен ертеректе Дiнмұхаммед Қонаев бабамыз менi шақырып алып ғарышқа ұшу туралы ұсыныс айтты. Егер менде жеке бас мақтанышы күштi болса, қазақтан шыққан тұңғыш ғарышкер болайын деген ой болса, сол кезде ұшып кетер едiм. Бiрақ мен бiрiншi басшының ұсынысын құп алған жоқпын. Мен сол кезде үлкен жұмыста жүрдiм. Тiптi өзiмдi қазақтан шыққан бiрiншi сынақшы-ұшқышпын деп ойлаған да жоқпын. Ең қиын жұмысты атқарып жүрдiм. Осыған дейiн ешбiр қаракөз мұндай жұмысты атқармағаны маған әуелден аян-тын. Сондықтан жан-тәнiммен осы жұмысты атқардым. Ал бiрiншi басшы айтты екен деп жұмысымды ысырып қойып ғарышқа ұшып кетсем, ол да, мына жұмыс та қалып қояр ма едi, кiм бiлсiн. Сондықтан дұрыс шешiм қабылдадым деп ойлаймын осы күнi. Көп кешiкпей Қонаевты алып тастады, көп ұзатпай ғарышқа ұшқалы жүрген менiң де шаруамды бiтiрер едi. Тағы бiр айтар мәселе, одан кейiн дәл осындай ұсыныспен Нұрсұлтан Назарбаев та бiр емес, екi рет тамырымды басып көрген. Ол кезде бұл кiсi Қазақстан Компартиясының бiрiншi хатшысы болатын. Оған да келiсiм берген жоқпын.
Қазақ альманағы: Неге?
Тоқтар Әубәкiров: Мен қызмет етiп жүрген Микоян бюросында бiрнеше әрiптестерiмiз қаза болып кеттi. Аса қиын жұмыстарға қабiлетi жететiн екi-ақ адам қалдық. Өзгелерi жас. Оған олардың қарым-қабiлетi жете қоймайтын. Сондықтан жастарды үйрету үшiн уақыт керек болды. Осы себептi мен Назарбаевтың өтiнiшiн орындай алмайтынымды айттым. Бiрақ Нұрекең үшiншi рет шақырып алып “Бұл маған да, саған керек жоқ, сенiң кеудең орденге толы. Зар жылап жүрген қазақ. 30 жыл бiздiң жерiмiзден ғарышқа басқалар ұшып жатыр, әлi күнге дейiн бiр қазақ жоқ…” дедi. Көп ойланып жатпай келiсiмдi сол күнi бердiм. “Қоянды қамыс өлтiредi, жiгiттi намыс өлтiредi” дейдi ғой, өлсем өлейiн дедiм де ғарышқа ұшуға келiсiмiмдi бердiм.
Қазақ альманағы: Ғарышқа ұшпай жүргенiңiздiң бiр себебi, өлiп қаламын деп қорқып жүрдiңiз бе?
Тоқтар Әубәкiров: Мен сiзге жаңа не дедiм?! Өлiмдi ойлаған да жоқпын. Осы күнге дейiн қаза болған ғарышкерлердiң ұзын саны үш-төрт-ақ. Ал сынақшы-ұшқыштардың жылына оншақтысы мерт болады. Түсiндiңiз бе?
Қазақ альманағы: Түсiндiм.
Тоқтар Әубәкiров: Онда мұндай сұрақ қоймаңыз.
Қазақ альманағы: Намыс туралы жақсы сөздер айтып отырсыз. Қазiр қазақтың намысы туралы қым-қиғаш пiкiр айтылуда. Тiптi кейбiр шендi қазақтар өз тiлiнде сөйлеуге намыстанатын болды. Ал сiз керiсiнше намысыңызды өз ана тiлiңiздi игеруге жұмсадыңыз емес пе? Қазiр қазақтың намысы қандай болу керек?
Тоқтар Әубәкiров: Егер менде намыс болмаса өз ана тiлiм – қазақ тiлiн үйренбес едiм. Үйренемiн деп өз-өзiме серт бердiм. Мен қазақпын! Өз ана тiлiмде ойламасам, мен кiм болғаным?! Бұрынғыдай басқа тiлде сөйлеп, сол тiлде ойланып жүре берудi өзiме ар санадым. Бiреу менiң жеке басымнан сөз асырса, оған намыстанбаймын. Менiң намысым басқа. Өз ана тiлiмде сөйлемегенiме намыстандым! Қазақ та өзгелер сияқты әскери ұшақты, ғарышты игере алатынына намыспен көз жеткiздiм. Қазiр қазақтың намысы осындай болу керек. Бiреу менi бiр ұрды, оған намыстанып оны екi рет ұрдым деген намыс емес. Адам алдына мақсат қойса, оған жетуге болады. Елге келген соң қазақша бiлмейтiнiме қатты намыстандым. Күнде өз-өзiмдi тәрбиеледiм. Құпиямды айтайын, мен қазақ тiлiн өлең арқылы үйрендiм. Кейiнгi жастарға айтарым, орысша да, ағылшын тiлiн де үйренсiн, бiрақ ең бiрiншi қазақ тiлiн – өз ана тiлiңдi бiл. Қазақша үйренгiсi келмейтiн қазақтарды өз-өздерiне қарсы адамдар деп санаймын. “Ойбай, маған қазақ тiлi керек жоқ, орысша сөйлей беремiн” деген адамдарды көптеп кездестiрдiм. Жарайды, өздерi солай iстесiн. Бiрақ олар ата-бабаларын өзгерте алмайды ғой. Айналайын, сендер ата-бабаларыңды, аналарыңды өзгерте алмайсыңдар. Ал анасынан қашқан адамнан қандай жақсылық күтуге болады?! Өз тiлiнен безген жанды мен адам ретiнде санай алмаймын. Еврей мен татар неге анасынан шежiре таратады? Егер шешесi татар болса, ол қазақ деп жазылмайды, татар деп жазылады. Неге? Сенi ана туды. Бұл өмiрге ана әкелдi сенi! Ананың iшiнде тоғыз ай сен жаттың. Намысты оятыңдар!
Қазақ альманағы: Намыссыздықты парламенттен де көрген боларсыз?
Тоқтар Әубәкiров: Үлкен кiсiлер сондай екен. Көбiсi қызғаншақтықты намыспен салыстырып жүр. Бұған қатты налыдым. Басты ие беруге болмайды. Қазақ ертеден байдың малын бағып жүрiп баймен бiрге дастарханда қатар отырған. Малшы болса да басын байдың алдында өмiрi имеген. Мiне, нағыз демократия! Ал бүгiн қандай масқараны көрiп жүрмiз? Жап-жас жiгiттiң алдында ақсақалдар құрақ ұшып жүгiрiп жүр. Сүрiне жүгiрiп жүр. Неге? Оның ақшасы бар, тiреп тұрған көкесi күштi, үлкен қызметi бар.
Қазақ альманағы: Қазақстандық ұлт болғыңыз келе ме?
Тоқтар Әубәкiров: Бұл туралы мен көп ойландым. Неге американдық ұлт пайда болды? Мұның себебi не? Мұндай “ұлттың” пайда болуына үндiстер әсер еттi. Үндiс болмаса, американдық ұлт болмас едi. Америкада жан-жақтан ағылып жеткен адамдардың арасында бiрнеше iрiлi-ұсақты қақтығыс орын алды. Тiптi кейбiрi соғысқа бергiсiз болды. Содан кейiн олар бiр мәмiлеге келдi. Бiрi испандық болмайын, екiншiсi ағылшындық болмайын, голландиялық болмайын дестi. Себебi мен Голландияны жек көремiн, сол үшiн осында келдiм. Ал мен Испанияны көргiм келмейдi. Испан болсам да, менi түрмеден көз аштырмады. Осындай әңгiмеден кейiн жан-жақтан келгендер онда американдық болайық деп өзара келiстi. Ал бiзге не iстеу керек? Жалпы қазақтар мен қазақстандықтар болды. Қазақтың арасында 100-ден астам ұлттың өкiлдерi өмiр сүрiп жатыр. Не көрсе де олар қазаққа рахметiн айтып жүрдi. Рахметi қазақты аузына алмай қазақстандық болайық дегенi ме?! Олар қазақ болсын! Қазiр естiп жатқан боларсыңдар, орыстар да қазақша өлең айтатын болды. Қалың орыстың бел ортасында жүрiп мен де кезiнде орысша өлең айттым. Орысшаны орыстан артық бiлмесем, кем бiлмейтiнмiн. Ендi олар да сөйтсiн. Дүние кезек, ендiгi кезек солардiкi. Осылай болу керек. Бiр кезде бiз басты идiк. Ендi олар бастарын малай сияқты емес, “мiне, қазақ, қандай қиындықты жеңiп ел болды, бұлардың тегi мықты екен” деп июi керек.
Қазақ альманағы: Қазақтың iшiнде өмiр сүрiп жатқан өзге диаспоралардың қазақпен қақтығысуы жиiлеп барады. Мәселен, қазақ пен шешен, қазақ пен ұйғыр, қазақ пен күрд деген сияқты. Көп жағдайда өзге диаспоралар жағынан болса да, құқық қорғау орындары тарапынан болса да қазақтың ары мен құқы аяққа тапталып жатыр. Осындай жайттарға сiз намыстанасыз ба?
Тоқтар Әубәкiров: Тәртiпке шақыратын құқық орындарында отырғандар кiмдер?
Қазақ альманағы: Әрине, қазақтар.
Тоқтар Әубәкiров: Онда неге жеңiлiп қаламыз?
Қазақ альманағы: Соны сiзден сұрап бiлейiн деп отырмын.
Тоқтар Әубәкiров: Бiр сөз – парақорлық. Бейшара байқұс қазақта сотқа беретiн ештеңесi жоқ. Кiм бередi, сол сотта жеңедi. Менi сот кешiрсiн, бiрақ ақиқаты осы. Кiмде бар, сол жеңедi, кiм бұйрық бере алады, сол жеңедi. Мен осыған сенгiм келмейдi, бiрақ солай болып тұр. Сот саласында жұмыс iстеп жүрген мықты-мықты достарым бар. Бiрақ ары таза адамдар бұл салада тым аз. Ұятсыз мырқымбайлар ақша үшiн арын сатып жүр. Олар ақша үшiн анасын да сата салады. Оларда намыс жоқ. Бүгiнгi бiздiң саясаттың ең негiзгi құралы ақша болып тұр. Сенде ақша көп болса, сенен артық сыйлы адам жоқ. Саған елдiң бәрi басын иедi. Ал сенде ақша жоқ па, сен адам емессiң. Кiм болсаң да сенi ешкiм қадiрлемейдi.
Қазақ альманағы: Жақында Асқар Жұмадiлдаевтың бiр сұхбатын оқыдым. Сонда Асекең “Қазақтың маңдайына бiткен екi-ақ ғарышкерi бар. Соның бiреуi ауылда жылқы бағып жүр…” дептi. Баяғыда бiр жетiм бала “мен қарнымның ашқанынан емес, қадiрiмнiң қашқанына жылаймын” деген екен. Жетiм баланың күйiн кешiп жүрген сияқтысыз?
Тоқтар Әубәкiров: Билiктегi көп адам менiң қадiрiмнiң кеткенiн қалап жүр. Тәуба, халқыма мың рахмет! Қай жерге барайын, құрақ ұшып қарсы алған халық. Ай- далада тұрсам да маған ас әкелiп бередi. “Бiр ауылға барсам, барлық үйге кiрiп шығуым керек” деп жанымдағыларды асықтырып жүремiн. Мұндай құрметке жеткендер аз да, жетпегендер миллион. Тек тәуба деймiн. Халқым аман болса, менiң қадiрiм өмiр бойы жойылмайды.
Қазақ альманағы: Әрине, халықтың сiздi қадiрлейтiнi рас. Сiз ел iшiнде көп жүресiз. Әсiресе ауылда жиi боласыз. Ауыл қазағы өздерiн Қазақстанның қожасы екенiн сезiне ме? Олардың бойынан мемлекеттiк сананы байқай аласыз ба?
Тоқтар Әубәкiров: Айналайын, Астанадан екi шақырым ұзап шық, ондай сезiм ешкiмде жоқ. Мүсәпiр болып отыр. Ауылға барып көрiңдер. Соғыс уақытында да дәл осындай қиыншылық болған емес. Кезiнде 300 отбасы бар ауылдарда қазiр 4-5-ақ түтiн қалған. Не болып бара жатыр? Солар өздерiн мемлекеттiң иесi екенiн сезiне ме? Қайдан сезiнедi. Сенбейдi. Өйткенi оны өкiмет далаға қалдырды. Жай қалдырмай аштан қалдырып отыр. Егер олардың алдында малы болмаса, ағы болмаса өлер едi. Баратын жерi, паналайтын ығы жоқ. Үкiмет өте үлкен қателiк жасады. Мыңдаған адамдар жанын бағып отырған ауыл ошақтарын қиратып тастады. Ауыл адамдарының үмiтi күл болып көкке ұшты. Мұндай адамдарда қандай мемлекеттiк сана болады?! Жүйелi саясаттың болмағанынан көп қазақтың тоз-тозы шықты. Қазiр аспанға бөркiмiздi ата айқайлап қуанып жатырмыз: ойбай, он жылда Астанамыз үш есе өстi деймiз. Астананың гүлденгенi – Қазақстанның гүлденгенi деп жалаулатып жатырмыз. Айналайын, бұған қуанғаннан бұрын жылау керек. Жылауымыз керек. Жұмыссыз қалған жандардың саны үш есе көбейдi. Әрине, Астанадағы ғимараттар әдемi, сұмдық, бiреуге ұялмай көрсете аламыз. Бiрақ жұмыс жоқ. Қаңырап бәрi бос қалды. Ауылдан Астанаға келiп нан тауып жүрген жұмысшылар қайда кеттi? Полицияға барып сұраңыз, соңғы күндерi өлiм мен ұрлықтың, қылмыстың қанша пайызға өскенiн. Жұмыссыздардың қазiр немен айналысып жүргенiн сонда түсiнесiз. Сонда бiлесiз бiздiң қандай ақымақтық жасағанымызды. Бұған әзiрше құзырлы орындардан ешкiм мән бермей жатыр. Менiң ойымша, бiрiншi, ауылдан кетiп жатқан адамдарға тоқтам керек. Ауылдан қалаға келiп олар қайыршы болып жүр. Ауылдан әйтеуiр тамақ тауып жей алады. Мал бағар, егiн салар.
Қазақ альманағы: Қазақты тұмшалап қашанғы ауылға қамай беремiз? Қалаға көшiрiп жағдай жасау керек шығар.
Тоқтар Әубәкiров: Ондайды жасамай отыр ғой. Егер қалаға көшетiн қазаққа жағдай жасаса, әрине көшкенi дұрыс болар едi. Өкiнiшке қарай сiз ойлағандай болмай тұр емес пе. Ауылда қазiр қазақтан басқа ешкiм қалмады. Бiрер арақкеш орыстар қалған шығар.
Қазақ альманағы: Қатарынан үш жыл ауыл жылы болып жарияланып, қыруар ақша бөлiндi. Сонда да ауыл көтерiлмедi. Ендi қазақты қалаға көшiру керек деп ойлаймын мен.
Тоқтар Әубәкiров: Ауылға ақша құйылғанын мен көрген жоқпын. Бұйрығы барлар өздерiнiң ауылы мен қалтасына құйған болар. Осынша қатты сөздер айтып отырғанымның себебi бар. Мен кеше ғана Торғай өңiрiнен келдiм. Бiр ай сол жақта жүрдiм. Масқара! Масқара!.. Аштан өлгелi жатқандарды көрдiм.
Қазақ альманағы: Осындай мәселелердi жоғарыға жарғақ құлағы жастыққа тимей депутаттар айтып отыруы керек қой.
Тоқтар Әубәкiров: Жоқ. Айтуға болмайды. Ондайды үлкен бастығымыз ұнатпайды.
Қазақ альманағы: Депутат болғанға дейiнгi елге қылған қызметiн айтпағанда, парламент қабырғасынан халықтың сойылын соққан, батыл, батыр Тоқтар Әубәкiров ендi ауылда елеусiз жата бере ме?
Тоқтар Әубәкiров: Жата беретiн шығар… Ешкiм керек қылмаса, жатпағанда не iстеймiн? Заң бойынша босатылған депутаттарға белгiлi бiр уақыт көлемiнде жұмыс тауып беруi тиiс-тiн. Өлiп кеткенде “сен мына жұмысқа барасың ба, жоқ па?” деп сұрауы керек. Егер мен “жоқ, бармаймын” десем, болды, ол да парызынан құтылады, мен де өкпелемеймiн. Ал өкiнiшке қарай маған тiрi пенде әлгiндей ұсыныс айтқан емес. Осылай керексiз далада қалатынымды мен кетер алдында жақсы түсiнгенмiн. Маған олар жұмыс бередi деген жылт еткен үмiт те болған жоқ. Қолдарын жылы суға малып жүрген жас бизнесмендер мен депутат болып жүрген кезiмде жиi жұмысқа шақыратын. Қалай депутаттық мандатты табыс еттiм, солай жан-жаққа тым-тырақай қашты олар.
Қазақ альманағы: Есесiне сiздi “Нұр Отанға” шақырды емес пе?
Тоқтар Әубәкiров: “Нұр Отанға” бiр емес, бiрнеше рет шақырды. Есiңде болса, кезiнде мен “Нұр Отан” – КПСС” деп едiм ғой. Сол “Нұр Отанның” бiрiншi төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев шақырған. Алайда мен әлдекiмдер сияқты күн сайын көзқарасымды өзгерте бермеймiн. Бүгiн былай, ертең басқаша бола алмаймын. Әрине, кезiнде Кеңес өкiметiнiң партиясына мүше болдым. Ол кезде Нұрекең, жалпы айтқанда маған мұғалiм болды. Яғни, Компартияның бiрiншi хатшысы болғаны үшiн дегенiм ғой. “Былай жүр, былай iсте” деп жол сiлтедi. Қазiр ол жол дұрыс бағыт болмай қалды. Неге? Бәрiн аз уақытта тас-талқан қылдық. Қоғамды қайта құрғанда талқандап тастаған жүйенi қайта орнатып жатырмыз. Мұндай болса, ескi компартиядан мына жаңа компартияға неге барамын?! Атын өзгертiп қойыңдар: “Коммунистическая партия Советская Союза плюс Казахстана” деңдер. Или Казахстана. Болды, онда мен оған мүше болып кiремiн.
Қазақ альманағы: Ақындар басқа өнер адамдары жетiстiкке жеткен соң, ақындар мектебiн, әншiлер өнер мектебiн ашып жатады. Ал сiздiң ғарышкер дайындайтын орталық ашуға немесе осы iспеттi үйiрме ашу сынды ойыңыз жоқ па? Әйтеу, қолыңыз бос орталықтан тыс жерде жатырсыз ғой?
Тоқтар Әубәкiров: Мен сынақшы-ұшқыш болып жұмыс iстеп жүрген кезiмде Алматы қаласында дәл осындай мектеп ашқанбыз. Оған бiлiктi мамандар тартылып балаларға үйретiп жатыр. Сол мектептiң оқушылары әлемдiк деңгейдегi көптеген олимпиадаларға барып үлкен нәтижеге қол жеткiзiп келiп жатыр. Әрине, мен ойнап жүрген жоқпын. Мектеп тек бiр ғана Әубәкiровтiкi болмауы керек. Осы iске, осы бастамаға үкiмет ерекше ықылас танытып, өзiнiң негiзгi басым бағыттары ретiнде әрекет етуi керек деп санаймын. Жалпы қазақ өкiметi ғарышқа қатты көңiл бөлгенi абзал. Әлбетте қазақ аман болса, ақын да, әншi де шыға бередi. Қазақ табиғатынан ақын әрi әншi халық қой. Сондықтан бүгiнгi күнi бiзге ғарышқа көбiрек үйiр болғанымыз дұрыс. Ендi бiздiң Ұлттық ғарыш агенттiгi әлгi мектептi қолға алатын шығар деп үмiттенемiн.
Қазақ альманағы: Жалпы ғарыш қазаққа не бердi? Идеологиялық тұрғыдан?
Тоқтар Әубәкiров: Менiң ұсынысыммен Қазақстан ғарыштық мемлекеттер санатына кiрдi. Осы арқылы бiздiң елдi халықаралық қауымдастық технологиялық ел ретiнде қабылдады. Америка мен Еуропаның Қазақстанға деген ескi, тұрпайы көзқарасы өзгердi. Екiншiден, өзiмiз өз бетiмiзбен ғарышты зерттей бастадық.
Қазақ альманағы: Бұл талпынысымыз сәтсiз болды ғой. “ҚазСат” жоғалып кеттi.
Тоқтар Әубәкiров: Жоғалып кеткен жоқ. Сынып қалды. Сол орнында тұр. Жұмыс та iстейдi. Бiрақ мүмкiншiлiгi шектеулi. Яғни, бiресе жұмыс iстейдi, бiресе iстемей қалады. Содан кейiн “жоғалып кеттi” деп айтып отыр ғой. Ойбай қыруар ақша текке кеттi деп жылай беруге болмайды. Ғарыш саласында мұндай шығындар бола бередi. Бұл шығын бiздiң шенеунiктердiң бiр күнде ұрлайтын қаржысы ғой. Ендi “ҚазСатқа” тағы сондай 80 млн. доллар жұмсау керек. Қашан ғарышта Қазақстанның жақсы жер серiгi болады, сол кезде бiздiң ел биiк технологияға қол жеткiзе алады. Қазақ қашанғы қой бағып далада жүре бередi. Ой еңбегiн ұршықша иiретiн қазақта қабiлет жетедi. Салпаңдап мал соңында жүре берсе аштан өлмес, көштен қалып қоятыны анық. Ендi қазақ намысын осы жолға арнасын. Базарда арба айдағаннан гөрi зауытта гайка бұраған тиiмдi. Гайка бұрағанда адамның басына ой келедi. Ол ой оны, тiптi, өнертапқыш қабiлетке жеткiзуi мүмкiн.
Қазақ альманағы: Қазақ қашан Байқоңырды өзi игеретiн күнге жетедi?
Тоқтар Әубәкiров: Игеруге болады. Алайда оған бiздiң басшылардың намысы мен жiгерi жетiспей тұр. Түбi Байқоңырдан орыстар өз елiне кетедi. Жай кетпейдi, олар бәрiн бүлдiрiп кетедi. Қазiр мүмкiндiк бар кезде өзге елдерден бiлiктi мамандар шақыра отырып бiрден өз қолымызға алуымыз керек. Сонда ғана Байқоңыр қазаққа мәңгiлiкке қалады.
Қазақ альманағы: Ресейдiң Байқоңырды жалға алғаны үшiн төленетiн жылдық қаржысы – 115 млн. доллар туралы гу-гу әңгiме көп айтылады. Қаржының толықтай Қазақстан қоржынына түсетiнiне сiз сенесiз бе?
Тоқтар Әубәкiров: Оны үкiмет бiледi. Бiз оны қайдан бiлемiз. Жалпы 80 млн.-ы ақшалай берiледi. Қалғаны тауарлармен өтеледi. 115 млн. деген ақша емес. Қазiр Ұлттық ғарыш агенттiгiнен биыл Ресей Байқоңырдан неше протон ұшырғалы жатқанын сұра. Төбе шашың тiк тұрады.
Қазақ альманағы: Қарапайым есебiн айтасыз, мәселен, Ресей Байқоңыр үшiн Қазақстанға жылына 115 млн. доллар төлейдi. Байқоңырдан Ресей жылына қанша пайда табады? Ал қазақ жерi протоннан қаншалықты зардап шегiп жатыр?
Тоқтар Әубәкiров: Айттым ғой саған, қай жерден сұрау керектiгiн. Сол жерге барып сұра.
Қазақ альманағы: Кiмдi пiр тұтасыз?
Тоқтар Әубәкiров: Өзiмнiң Қазыбек бабамды пiр тұтамын.
Қазақ альманағы: Бос уақытыңызда аңға шығатыныңызды бiлемiз. Жылқыны жаныңыздай жақсы көресiз. Қолыңыз қалт еткенде басқа немен айналысасыз?
Тоқтар Әубәкiров: Қолым босаса техникамен айналысамын. Өзiмнiң жасаған көптеген үлкендi-кiшiлi техникаларым бар. Ауылда баламның шаруашылығы бар. Сонда барып егiн орамын. Жалпы қол бос болмайды. Өзiме өзiм жұмыс тауып аламын. Техника, инженерлiк қабiлет менiң бойымда жоғары деңгейде деп айта аламын, сондықтан осы саламен шұғылданғанды жаным қалайды. Ләззатты осы iстен аламын.
Қазақ альманағы: Деңгейi аса жоғары инженердiң, сынақшы-ұшқыштың, ғарышкердiң жылқыға, ауылға әуес болуы қалай?..
Тоқтар Әубәкiров: Әу баста адамзат жылқыға құмар болған. Оның iшiнде қазақ жылқымен бiте қайнасқан. Жас күнiмде бiздiң үйде жылқы болмады. Көршi-қолаңның биесiн үйiне жеткiзiп бергенiмiзге мәз болатынбыз. Шалқамнан жатып алып, “әкем болса, бiздiң үйде жылқы болар едi, басқасы да болар едi…” деп армандайтынмын. Жоқшылық батқан болар “өскенде менде мiндеттi түрде жылқы болады” деп қиялдадым. Әрине, Мәскеуде жүргенде ол ой қайдан жүзеге ассын. Тек қаладағы ипподромдардың есiгiн тоздырып жүрдiм. Елге келген соң Астананың iргесiнен орын-жай сатып алып, жылқы асырап отырмын. Жылқыға барлық жағдай жасалған. Оны бағуға да уақыт табамын. Жануарларға ерекше күтiм керек. Менiң жылқыларым өте әдемi, шетiнен сұлу. Мiнездерi де келiстi. Осы жылқыларым үшiн жанымды беруге дайынмын.
Қазақ альманағы: Ғарышкердiң өмiрде өкiнiшi бар ма?
Тоқтар Әубәкiров: Бiр ғана жағдайға өкiнемiн. Көп жасқа келсем де жаңа ғана немере сүйiп отырмын. Кеш ата болдым. Менiң жасыма келген кiсiлер бүгiнде немерелерiн ұзатып немесе үйлендiрiп, шөбере сүйiп жатыр.
“Қазақ альманағы” №1, Мамыр-маусым 2009 жыл