Берiк ӘБДIҒАЛИЕВ: ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘР АЗАМАТЫ — ҚАЗАҚ. ТYБI ОСЫЛАЙ БОЛАДЫ
Берiк ӘБДIҒАЛИЕВ: ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘР АЗАМАТЫ — ҚАЗАҚ. ТYБI ОСЫЛАЙ БОЛАДЫ
Жақында ғана дүниеге келген “Abai.kz” ақпараттық порталы мен халықаралық саяси апталық “Түркiстан” газетi бiрлесiп алғашқы онлайн-интернет конференциясын өткiзген едi. Конференция қонағы – Мемлекеттiк тiлдi қолдаудың Президенттiк қорының жетекшiсi, саясаттанушы Берiк Әбдiғалиев мырза. Онлайн-конференцияға жиыны 50-дей сұрақ келiп түстi. Берiк соның iшiнде маңызды дегендерiн “Түркiстан” газетiнiң оқырмандары назарына ұсынып отырмыз.
МЕМЛЕКЕТТIК ТIЛ МЕН ҰЛТТЫҚ ЖОБАЛАРЫМА ЗИЯН ТИГIЗЕТIН КАРЬЕРАНЫҢ МАҒАН БЕС ТИЫНДЫҚ ҚҰНЫ ЖОҚ!
1-сауал: Есенбек Санатұлы, Павлодар:
— Мемлекеттiк тiлдiң жанашыры болып сiз келгенде “жiгерлi жастар бiр жақсылық әкелер!” деп қуанған едiк. Алайда, билiкте команда деген бар емес пе? Сiз де бiр командаға кiрiп кетiп, Елбасымызды, билiктi мадақтап шыға келмейсiз бе?
Берiк Әбдiғалиев: Президентке қатысты көптеген мадақ пен оданың айтылуы және ол кiсiнi ұлықтауға бағытталған көптеген жобалардың ұсынылуын мен бiр ғана тұлғаның негiзiнде құрылған саяси жүйе мен сол тұлғаға қатысты насихаттың, ақпаратты саясаттың тым көптiгi деп санаймын. Бiз әлi күнге дейiн президенттiк сайлаудың жетегiнен шыға алмай жүрген сияқтымыз. Мәселен, теледидар көрiп отырсаңыз, Қазақстанда жуық арада президенттiк сайлау өтетiн сияқты ойда қаласыз. Тiптi сайлау жүрiп жатқан сияқты сезiледi.
Елбасының жұмысын асыра сiлтеп көрсету — жеке басқа табынудың алғышарты деп санаймын. Егер дәл осы қағиданы ұстанып жүре беретiн болсақ, жеке басқа табынудың жолынан басқа еш шара атқара алмайтын боламыз. Әрине, президенттiң қазақ ұлтының дамуына қосатын күш-қуаты ұшан-теңiз. Бүгiн бұл кiсi билiк басында отырған кезде қазақ ұлтының, қазақ тiлiнiң мәселесiн шешiп алмасақ, опық жеп қалуымыз мүмкiн деген ой мазалайды менi. Бәлкiм қателесетiн шығармын, ертең билiкке басқа адам келсе, бұл мәселелер кейiнге ысырылып қала ма деген қауiп бар. Себебi, дәл бүгiн елбасының кiм-кiмге де сөзi өтедi. Әсiресе, өзге ұлт өкiлдерiне президенттiң сөзi өтiмдi-ақ. “Айналайын, сендер ендi қазақ тiлiн үйренiңдер” десе барлығы қазақ тiлi сабағына жүгiргелi тұр. Ал келесi президент “елдегi татулықты сақтаймын”, “өзге ұлт өкiлдерiнiң көңiлiн табамын” деп ұлттық саясатты бұрышқа қоя тұруы ғажап емес. Көңiлiмде жүрген бiр күдiктi айтайын: келесi президенттiк орынтақ үшiн саяси күреске қазақ мәселесiн көтерiп шығатын адам аз болады. Бұл қазақы тұлғалар жоқ деген түсiнiк тудырмауы керек. Әрбiр жаңа тұлға өзiн жалпы қазақстандық басшы ретiнде көрсеткiсi келедi. Сондықтан, қазақ тiлiнiң бүгiнгi жағдайын да саясиландырғысы келмеуi мүмкiн. Сондықтан, өзi тұрған кезде ұлттық мәселелерiмiздi тездетiп шешiп алғанымыз абзал болар едi.
2-сауал: – Маған бiреу: “тiл – деп күрескен адам ешқашан өспейдi, әне Мұхтар Шахановтың өзi “далада” қалды” деген едi. Мемлекеттiк тiлдi қолдау қорына келгенiңiз карьераңызға керi әсер еткен жоқ па?
Берiк Әбдiғалиев: Мемлекеттiк тiл мен ұлттық жобаларыма зиян тигiзетiн карьераның маған бес тиындық құны жоқ! Мемлекеттiк тiлдi аяқасты ететiн, ұлттық жобаларды қолдамайтын жерге мен бармаймын.
3-сауал: – Берiк мырза! Қазақстанда нағыз оппозиция бар дегенге сенесiз бе? Бiздегi оппозицияның барлығы билiктiң “тыңшылары” секiлдi.
Берiк Әбдiғалиев: Билiкке жау ретiнде қарау жөн емес. Билiк пен оппозицияны майдан даласында бiр-бiрiмен соғысып жүрген екi жақ деп қарастыруға әсте болмайды. Билiктi оппозициясыз-ақ өзгертуге болады. Егер қазақ қоғамы мен зиялы қауым ұйымдаса бiлсе. Мәселен, зиялы қауым бас болып бүкiл қазақ билiктен қазақ тiлiн шын мәнiндегi мемлекеттiк тiл деңгейiне көтерудi талап етсе. Сонда ғана билiк бұқарамен санасады. Билiк амалсыз күштiнi мойындайды.
Оппозицияда жүрген қауым ерiксiз билiкпен жұмыс iстеуге мәжбүр. Мәселен, олардың өкiлдерi парлементке баруы үшiн мiндеттi түрде билiкпен келiссөз жүргiзулерi керек. Өйткенi, бiзде шынайы, әдiлеттi сайлау өтпейдi. Сайлаудың нәтижесi билiктiң қалауымен жарияланады. Егер бiздiң оппозиция Ресей үкiметiмен, Қытай билiгiмен ымыраласып, ұлтқа қауiптi келiссөз жүргiзсе, сонда оларды мен “тыңшылар” дер едiм. Ал өз билiгiмiз — өзiмiз сайлаған билiк. Егер бұл бiздiң билiк емес десек, көшеге шығып, митингi өткiзiп, дәлелдеп көрсетейiк. Бiздiң оппозицияны өздiгiнен әлсiз дей алмаймын, билiктiң таяғынан және жаппай халықтың қолдауының жоқтығынан әлсiз болып тұр. Сондықтан түңiлген оппозиция өз жобаларын жүзеге асыру үшiн ерiксiз билiкпен ымыраласуға мәжбүр. Елге қызмет көрсету үшiн билiктiң қолымен жұмыс iстейтiн жолға барып отыр.
4-сауал: – Сiздiң қазiргi жұмысыңыздың жемiсiн қашан көре аламыз?
Берiк Әбдiғалиев: Мемлекеттiк тiлдi дамыту қоры атқаратын жұмыс қалмай қалған кезде…
Әзiрге қор атқаруға тиiс жұмыс көп. Қор жұмысының жемiсiн көру үшiн белгiлi бiр күндi күтудiң қажетi жоқ.
5-сауал: Серiк, Қызылорда
– Берiк аға! Сiздiң ұлттық телеарналарға көңiлiңiз тола ма? Өзiңiз қай телеарналарды, оның iшiнде қай бағдарламаларды көресiз? Қазақтың қай тележурналистерiн ерекше атар едiңiз? Қазақтiлдi хабарларды түн iшiнде көрсету үрдiсiнен қашан арыламыз?
Берiк Әбдiғалиев: – Телеарнаға көңiл толмайды десем әбестiк болар. Отандық телеарналардың көбiсiн қараймын. Негiзiнен “Қазақстан” ұлттық арнасы мен “Хабар” арнасын көбiрек қараймын. Сонымен қатар “Астана”, “Эра ТВ” телеарналарында да қызықты жобалар жоқ емес. “Хабарлық” жас жiгiттердiң жасап жатқан бағдарламалары тартымды шығып жүр. Мәселен, “Таразы”, “Бiз айтсақ…” деген сынды. “Қазақстан” ұлттық арнасындағы кейбiр бағдарламалар да көңiлiмнен шығады. Мәселен, “Көкпар” бағдарламасының көтерiп жүрген тақырыптары ауқымды. Бұлар ұлттың дамуына үлес қосатын бағдарламалар деп санаймын. Өйткенi олар ұлттық пiкiр-таласты дамытып жатыр. Осы телеарналар мен Қазақ радиосы және Шалқар радиосын мұқият тыңдаған өзге ұлт өкiлдерi “бұлар нағыз ұлтшылдар екен ғой” деп наразы болуы мүмкiн. Мұның кез келгенi ұлтты дамытатын бағдарламалар деп бағамдаймын. Сондықтан қазақ телевизиясында, қазақ радиосында жұмыс iстеп жүрген қыз-жiгiттерге ешкiмнен қорықпай, ештеңеден тайсалмай қазақтың мүддесi жолында жұмыс iстей берiңiздер дегiм келедi.
6-сауал: Жанайдар Еспенбет, Қызылжар қаласы
– Берiк мырза! Бiздiң аймақта орыстiлдi атаулар сықып тұр. Солардың атын өзгертуге деген әкiмшiлiктiң еш құлқы жоқ. Қайдағы бiр әңгiмелердi айтады. Өткенде Елбасымыз “жергiлiктi халық қарсы болмаса, мен қарсы емеспiн” деп айтып қалып едi. Сонда қаламыздың атын өзгерту үшiн не iстеуге болады? Қашанғы күтiп отыра беремiз? Сiз билiкте жүрсiз ғой. Осыларды жоғарыға неге айтпайсыз?
Берiк Әбдiғалиев: – Менiң түсiнгенiм, Қызылжар атын жаңғыртуға жергiлiктi басшылық пен халықтың қарсылығы жоқ. Бiрақ оның өз жолы бар. Ол үшiн қалалық және облыстық мәслихат депутаттарын жiгерлi, ұлттық рухы бар жандармен толықтыру керек. Әрине қазiр мәслихаттар әкiмнiң айтқанымен жүредi. Бiрақ мәслихаттағы қазақтардың саны көбеймей iс бiтпейдi. Сондықтан осы бағытта жұмыс жүргiзу керек. Қызылжардың басындағы қайғы Павлодарға, Оралға да қатысты. Бiрақ Орал өз мәселесiн шештi. Оралдықтар қазақ санының көптiгiн пайдаланып бұрыннан қордаланып қалған ұлттық мәселелердi оң шешiп алды. Орысы көп Целиноградты да Ақмола деп өзгерттiк қой. Бас жарылып, көз шыққан жоқ. Сондықтан олар бiздiң қаймығып тұрғанымызды бiлсе күшейiп алады. Бiз оларға күштi екенiмiздi, бiлiктi екенiмiздi көрсетейiк.
ИЛЕГЕНIМIЗ БIР ТЕРIНIҢ ПҰШПАҒЫ, ОЙЛАҒАНЫМЫЗ БIР – ҰЛТТЫҢ ҚАМЫ
7-сауал: Дiнислам:
– Беке! Сәлеметсiз бе! Менiң мынадай сауалдарым бар едi. Бүгiнгi күнi ұлт сахнасында жүрген жас буын мен аға буын арасында белгiлi бiр “қақтығыс” бар сияқты. Өткенде “Жас Алаш” газетiнiң бетiнде Мұхтар Шаханов ағамызды қорғаған, сiздi даттаған бiр топ мақала жарық көрдi. Соған қандай баға берер едiңiз?
Дәулеткерей, Атырау:
– Қазақ болу дегендi қалай түсiнесiз? Оның шарттары қандай деп ойлайсыз? “Қазақ ұлты” мен “қазақстандық ұлт” деген мәселелерге көзқарасыңыз қандай?
Берiк Әбдiғалиев: – Осы мазмұндас бiрнеше сұрақ қойылған екен, барлығына ортақ болсын, бiр жауап берейiн. Маған қатысты “Жас Алаш” газетiндегi мақалалар топтамасы арқылы Мұхтар Шаханов бастаған ағаларым “адасып” жүрген менi жөнге салғысы келiптi. Онысына рахмет! Бiрақ ұрып жөнге салса да, ұрсып “тәрбиелесе” де көнер едiк. Қарадай жала жауып тәрбие бергiсi келетiнiне қайранмын. Өкiнiшке қарай бiзде ұлттық күрестiң дәстүрi мен мәдениетi үзiлiп қалған. Мәселен, “Алашты” алайық. Коммунистiк билiктiң астында алаштықтар ұлттық күрестiң үш жолын таңдады. Бiрiншi, Әлихан Бөкейхан бастаған топ билiкпен қарсыласпай, керiсiнше ымыраласып ағартушылықпен, халықтың сауатын ашумен айналысты. Алаштықтардың көбiсi осы жолды таңдады. Екiншi, Ахмет Байтұрсынов бастаған бiр топ зиялы қауым Кеңес өкiметi арқылы қазаққа қызмет етудi көздедi. Бұлар кейiнгi буынға жол ашып кеттi. Смағұл Сәдуақасов, Мұхтар Әуезов сынды жастарға үлгi көрсеттi, жолға салды. Бұлардың да тағдыры кешiкпей тәлкекке түстi. Қудаланды, атылды. Үшiншi, Отыншы Әлжанов, Мұстафа Шоқай, Райымжан Мәрсек сияқты зиялы қауым қару алып коммунистермен соғысуды қалады. Олар да осы жолда құрбан болды. Бiрақ үш топ та бiр-бiрiн сатқынсың немесе опасызсың деп айыптаған емес. Үшеуi де ұлт үшiн қызмет етiп жатқанын iштей түсiнген сияқты. Бұл зиялылық ұлттық күрестiң заман талабына сай стратегиялық-тактикалық бағдарламасының қабылданғанын дәлелдейдi. Ал бүгiн бiз көп нәрсенi жете түсiне бермей, бiр-бiрiмiздi тұра айыптай жөнелемiз. Бұл тек “Жас Алаш” газетiнде маған қатысты жарық көрген мақалаларға ғана байланысты емес. Одан бұрын да ырың-жырың болған әңгiме. Бiр-бiрiн айыптау, бiр-бiрiн жоққа шығару. “Азат”, “Желтоқсан” сынды көптеген қозғалыстар, ұйымдар бiр-бiрiмен алысып ақыры сайда саны, құмда iзi қалмады. Қазiр ұлттық жобаларды дамытатын ешқандай саяси күштердiң барын сезiп тұрған жоқпын. Бұл бiрлiктiң жоқтығында емес, ұлттық күрес жүргiзу мәдениетiнiң қалыптаспағанында деп бiлемiн.
8-сауал: Жанболат Мамай, “Жас Алаш” газетi:
– Жақында “Жас Алаш” газетiнiң бес бетiнде Сiз қолдап жүрген “қазақстандық ұлт” саясатына қарсы материалдар жарияланды. Ашығын айтсақ, бұл жарияланған мақалалар Сiздiң “Кең болайық” атты мақалаңызға наразылығын бiлдiрген оқырмандарымыздың хатының оннан бiрi ғана. “Қазақстандық ұлт” саясатына қоғамдық пiкiрдiң қарсылығы қатты. Сiз өз қатеңiздi түсiндiңiз бе? “Қазақстандық ұлт” саясатын әлi қолдайсыз ба?
Берiк Әбдiғалиев: – Мен қатемдi түсiндiм. Мен бұл ойымды кеңiрек әрi көбiрек айтуым керек екен. Өзiмнiң қазақи империялық, азаматтық-ұлтшылдық жобамды бәрiне түсiнiктi етiп айтуым керек едi. Егер қазақ қоғамының бiр бөлiгi менiң сол ойымды түсiнбесе — сол менiң қателiгiм. Жанболат, сол қалың оқырманнан келiп түскен хаттардың “оннан тоғызын” менiң мекен-жайыма салып жiберсең, қателiгiмдi толық түсiнуге көмегi тиiп қалар деп ойлаймын.
9-сауал: Бақыт, Алматы қаласы:
– Берiк аға! Сiз Алтынбек Сәрсенбайұлының қарамағында көп жыл бойы қызмет еттiңiз. Сол кiсi туралы қызық, тосын жағдайлар есiңiзде қалды ма?
Берiк Әбдiғалиев: Ол кiсi дәл менiң бүгiнгi жасымда-ақ бүкiл елге өзiнiң данышпандық ойларымен танымал болды. Бiз ол кiсiнiң алдында өзiмiздi бала сезiнетiн едiк. Әлi күнге дейiн сондай сезiмдемiн. Бұл кiсi тiрi болса, менiң бүгiнгi жүрiс-тұрысыма, айтқан сөздерiме, пiкiрлерiме не дер екен деген ой менi жиi мазалайды. Алтынбек аға менi жақын тартып, қызықты ойларын айтатын. Жақсы тәрбие көрсеттi. Өзi өте қарапайым жан-тұғын.
Алтекең ұсақ-түйек iспен айналыспайтын. Ауқымды iстердi, iрi-iрi жобаларды қолға алатын. Ол кiсi бiздi ырың-жырың сөзден, бәтуасыз iстен жоғары болуға тәрбиеледi. Сол кiсiден жұққан болар, мен қолға алған жобаларымды бүгiнгi күнмен емес, ертеңгi күн өлшемiмен қарағым келiп тұрады. Қолға алған iстiң ертеңгi нәтижесiн бағамдаймын. Сол сияқты бүгiнгi мәселе тiлде емес, ұлт рухында. Қазақ рухы күшейсе, тiл ертең-ақ өздiгiнен дамиды. Намысты қазақ өзi ғана емес, өзгелердi де қазақша сөйлететiн болады. Сондықтан рухымызды оятайық.
ӨЗIМЕ-ӨЗIМ КӨҢIЛIМ ТОЛМАЙДЫ
10-сауал: Жарқын, Қарағанды:
– Отыздан асқан орда бұзар жастасыз. Өзiңiздi немен жұбата аласыз? Немен мақтанасыз? Ненi ар тұтасыз? Неден жиiркенесiз? Неге ынтықсыз?
Берiк Әбдiғалиев: Бұл сұрақ маған ұнап отыр. Қырыққа жақындап қалдым. Бұл өмiрде көңiлiм толмайтын нәрселер аз емес. 29 жасымда Темiртау қаласы әкiмiнiң орынбасары болып барғанымда, 26 жасымда ҚР Президентi жанындағы стратегиялық институт директорының орынбасары болып барғанымда, басқа ғылыми болсын, әкiмшiлiк болсын, қызметтерге барғанымда әйтеуiр адаспай жүргенiмдi iштей сезiндiм. Ал бүгiн менiң көңiл-күйiм ол кездегiдей емес. Қазiр мен қажеттi нәрсемен айналысып жүрген жоқ секiлдiмiн. Менiң қолымнан басқа да дүниелер келедi. Сол қалаған жолымды таңдауым керек сияқты. Менi өткен өмiрiм бiраз дүниеге көз жеткiздi. Мен қиындықты да, жақсылықты да көрдiм. Жеке өмiрiм, қызметiм, тiптi қоғамдық өмiрiм болсын, ащы мен тәттiнi қатар таттым. Мен әрқашан өзiмдi ақиқат iздеп жүрген адам ретiнде сезiнемiн. Ғылыммен айналысқанымда бiраз нәтижеге жеткендей болдым. Қызметтен де нәтиже аз болған жоқ сияқты. Бұларға қанағаттанбай жергiлiктi жерге – Темiртауға кеттiм. Ол жақтан көп тәжiрибе жинадым. Оған да қанағаттанбай оппозициялық партияға бардым. “Ақ жол” партиясының орталық аппаратында жұмыс iстедiм. Көп нәрсе үйрендiм. Ол да аз болған сияқты. Ғылыммен айналысып, университетте сабақ бердiм. Оған да “тоймай” әдейi жұмыссыз болдым. Жиған, терген ойларымды тиянақтап, қайта пысықтағым келдi. Архивке кiрдiм, мұражайда болдым. Тарихпен, шежiремен айналыстым. Сосын тағдыр менi қайтадан қоғамдық жұмысқа әкелдi. “Алтынбек Сәрсенбайұлы қорына” директор болып бардым. Сосын Мемлекеттiк тiлдi дамыту қорына келдiм. Сонда да көңiлiм бiрдеңеге толмайды да тұрады.
Ләззат Кемелбаева, “Нұр Астана” апталығының тiлшiсi:
11-сауал: – ЕҚЫҰ-ға төрағалық еткелi отырмыз. Оған төрағалық етудiң де өзiндiк талаптары мен үлкен жауапкершiлiгi бар емес пе? Бiз соған қаншалықты дайынбыз?
Берiк Әбдiғалиев: – Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төраға болуын күнделiктi iс-шаралардың бiрi ретiнде қарастыруымыз керек едi. Өкiнiшке қарай бiз бұл мәселенi тым дабырайтып насихаттап жiбергенбiз. ЕҚЫҰ-ға төраға болу өркениеттi елдерде сыртқы iстер министрлерiнiң хаттама негiзiнде атқарыла салатын iс-шарасы ретiнде көрсетiледi. Ал бiзде Қазақстан Еуропаны басқаратындай баяндаймыз. Ондай мүмкiндiк бiзде жоқ, тiптi құзырымыз да жетпейдi оған. Сондықтан ЕҚЫҰ-ға төраға болуға бiз дайынбыз. Ақыры мүшесi екенбiз, неге төраға болуға дайын емеспiз? Әрине дайынбыз. Егер бiздiң заңдарымыз олардың талабына сай келмесе, бiздi мүшелiктен алып тастасын.
12-сауал: – Ұлттық мүддемiздi алдыңғы орынға шығару үшiн ұлт жанашырларына не кедергi?
Берiк Әбдiғалиев: – Бiрiншiден, бiрлiк жоқ. Әлi күнге дейiн қазақ ұлтының дамуына бағытталған тұғырнамамыз жасалмаған. Ғылыми және концептуалды тұрғыда нақты қадам жасай алмай отырмыз. “Қазақ доктринасы”, “Қазақ миссиясы” деген тақырыптар толықтай ауқымды пiкiрталастың өзегiне айналмай келедi. Қазақ ұлтының дамуына қатысты ғылыми көзқарас та жетiспей жатыр. Ғылым да ұлттың дамуына толықтай өзiнiң жемiсiн бере алмай отыр. Билiк жүйелерiнде ұлтшылдар кемшiн. Тым құрығанда, халық сайлаған парламентте ұлттың мүддесiн көздеп, сойылын соғатын ұлтшылдар көптеп болу керек. Ал бүгiнгi күндерi ұлтқа жаны ашитын екi-үш-ақ министр бар шығар.
“ҮШТҰҒЫРЛЫ ТIЛ” ДЕГЕН ДЕ ҰРАН
13-сауал: – Тiлдердiң үштұғырлығы онсыз да еңсесiн көтере алмай отырған мемлекеттiк тiлдi жаншып тастамай ма?.. Тiл жанашыры ретiнде айтыңызшы, мемлекеттiк тiлдiң мәртебесiн көтеру тұрғысында ауыз толтырып айтарлықтай қандай еңселi шаруалар енсерiлуде?
Берiк Әбдiғалиев: – Үштұғырлы тiл деген де – ұран. Бұл туралы нақты концепция немесе бағдарлама жоқ. Егер қоғамның қазақ тiлiне деген қызығушылығы орыс және ағылшын тiлiндегiдей болса, онда үштұғырлы тiл саясатын қолдауға болады. Ал егер қазақ тiлiн орыс пен ағылшын тiлi деңгейiне жеткiзу үшiн осы саясатты ұстанып отырса, неге құптамасқа?!
Билiк пен қоғам жаппай қазақша сөйлемей, тiлге миллиардтап ақша бөле бергеннен ешқандай нәтиже шықпайды. Әуелi әр қазақ ана тiлiн құрметтеп, бiр-бiрiмен қазақша сөйлесуi керек. Содан кейiн өзгелермен осы тiлде тiлдесу қажет. Осылай жалпы қоғамның негiзгi қарым-қатынас тiлi қазақ тiлi болсын! Бұл жерде билiк те бейтарап қалмас. Тiлге деген талапты күшейтуi керек. Тiл комитетi Мәдениет емес, Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң құзырында болуы керек секiлдi. Тiл комитетi балабақша мен мектептерде жүйелi түрде жұмыс жүргiзуiн қалыптастырса. Кез келген мектептiң түлектерi қазақша судай бiлiп шығуы керек. Балабақшадан тiл сындырып шыққан бала мектепте қиналмай үйренiп кетедi. Жоғары оқу орындарында да қазақ тiлi арнайы пән ретiнде оқытылса, бүгiнгiдей “қазақ тiлiн қалай дамытамыз?” деп қиналмайтын боламыз.
14-сауал: – Қазақ жұртының етек-жеңiн жинап, өзiне-өзi келуi ұзаққа созылып бара жатқан тәрiздi. Болмысымыз бен менталитетiмiз сыртқы ықпалды күшке төтеп бере ала ма? Жаһанданудың жұмырына жұтылып кетiп жүрмеймiз бе?
Берiк Әбдiғалиев: Жаһанданудың қазақ болмысына тигiзер керi әсерi бары анық. Алайда мен батыстық жаһанданудан гөрi орысшылдықтың бiзге қаупi күштi екенiн айтқым келедi. Ресей ақпаратының тасқыны жыл сайын күшейiп барады. Себебi Ресей телеөнiмдерi адам баласын қызықтыра алады. Бүгiн қызықтап қараған адамның ертең ресейшiл, орысшыл болып шықпауына кiм кепiл? Қазақ мультфильмiне сусап отырған балаларымызға мұның қауiпi күштi екенiн ұмытпайық. Әрине, бүгiн тасқындай келiп жатқан ақпаратқа тоқтам қоя алмаймыз. Сондықтан олардан асып түсетiн қызықты ұлттық жобалар жасайық. Адамгершiлiк, адалдық тақырыбындағы шетелдiк балалар фильмдерiн өте жоғары деңгейде қазақшаға аударайық. Бұл бiрiншi жолы атқарылатын iс болсын. Сосын мiндеттi түрде ұлттық мултьфильмдерiмiздi жасайық. Олар бәсекеге сай болсын! Осылар арқылы ұлтшылдықты дамытуымыз керек. Бiз неге Алаш арыстарын, қазақ батырларын дәрiптеп жүрмiз? Кенесары сынды батырлар ұлттың жол таппай қиналған шағында темiрқазық болары анық. Қазақстанға әр уақытта әр көршiден қауiп болуы мүмкiн. Ұлтымыз тәуелсiздiк үшiн күреске дайын болу үшiн ұлт азаттағы жолында құрбан болған батырларымыз бен ұлы күрестерiмiздi жиi насихаттауымыз қажет.
15-сауал: Серiк ҚАРАБАС “Қазақстан” апталығының журналисi:
– “Қазақ альманағы” атты жаңа журналдың тұсауын кескен екенсiздер, құтты болсын! Ғұмыры ұзақ, арқалар жүгi ауыр болсын дей отырып, Берiк мырза, менiң осы журналға қатысты өзiңiзге айтар бұйымтайым бар, соны жеткiзейiн. Жоғарыдағы журналдың алғашқы саны шықты деген соң екi өкпемдi қолыма ұстай сала жаңа басылымды iздеуге шыққан едiм, таптым әйтеуiр. Алайда, алып ұшқан көңiл журналдың алғашқы бетiн ашып қалғанда су сепкендей басылды. Неге дейсiз ғой, айтайын. Осынау “Қазақ альманағы” деп айқайлаған журналдың iшiнде мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтан бастап, Ақпарат министрi Мұхтар Құл-Мұхаммед мырза және Берiк Әбдiғали мырза өзiңiз ойларыңызды орысша жеткiзiпсiздер. Мұны қалай түсiнбек керек? Елдегi және алыс-жақын шетелдердегi орыс тiлiне шорқақ қандастарымыз журналдағы дүниелермен қалай танысады? Әлде бұл басылым орыс тiлiнде ғана шүлдiрлейтiн “шала қазақтарға” (билiктегi) арналған ба? Өздерiңiз мемлекеттiк тiлдi дамытудың құлағын ұстап отырып бұлай iстегендерiңiз ыңғайсыздау деп ойламайсыздар ма? Әлде, Президент Әкiмшiлiгiнде Елбасының, министрлердiң сөздерiн аударатын маман табылмады ма? Олай болса бiзге хабарласуыңызға болады, қазақ тiлiнiң жарқын келешегi үшiн қолымыздан келгенше көмектесуге әзiрмiз.
Берiк Әбдiғалиев: – Бұл материалдар әдейi орыс тiлiнде жарияланып отыр. Елбасының қазақ мәселесi туралы орыстiлдi ағайынға арнап айтқан сөздерiн саналы түрде альманахтың алғашқы санында жариялап отырмыз. Неге? Бүгiн қазақтың деңгейi қандай? Болашақта кiм боламыз? Басқаларды қалай қазақ қыламыз? Осындай сауалдарды қазақтарға ғана емес, орыстiлдi қауымға да жеткiзу керек. Бiз қазақ мәселесiн, қазақ тiлiнiң жай-күйiн тек қазақтарға қазақша айтқан жеткiлiксiз. Керiсiнше, қазақша бiлмейтiндерге түсiндiруiмiз керек. Түбi қазақ тiлi салтанат құратынын соларға насихаттайық. Олар да түсiнсiн, қазақша үйренуге ұмтылсын. Бiр-бiрiмiзге осы мәселенi қазақша айта берсек не өнедi?! Бұл өз-өзiмiзге қарап құр жылау сияқты. Сондықтан бiз арнайы түрде қазақылықты орысша насихаттайтын жоба бастап отырмыз. “Қазақ альманағы” – соның бiр ғана көрiнiсi. Қазақтың мүддесiн жан-тәнiмен көздейтiн дүниелердi орыс тiлiнде жариялайтын боламыз. Қазақ рухын, қазақ мүддесiн орысша насихаттауымыз қажет. Тiптi болашақта ондай материалдарды ағылшын, тiптi қытай тiлiне де аударғымыз келедi. Бiздiң қазақшылдығымызды, ұлтшылдығымызды өзгелер де өз аузымыздан естiсiн. Серiк, егер сiз әлгi материалдарды оқып, авторлардың қазаққа қарсы екенiн бiлсеңiз, онда әңгiме басқа. Мәселе қазақты сүюдi қай тiлде бiлдiруде емес. Альманах шала қазақтарға да, орыстарға да арналған. Қазақ тiлiнiң қажеттелiгiн орыс тiлiнде насихаттау нәтижелiрек болып тұр. Қазақы жобаларға орыстiлдi қауым қарсылық бiлдiредi. Сондықтан бiз алдын ала орыстiлдi қауымға қазақ тiлiнiң қажеттiлiгiн орысша ұғындырып алайық.
“АҚ ЖОЛ” ПАРТИЯСЫ ҚАЗАҚ ҰЛТЫНЫҢ ДАМУЫ ЖОЛЫНДАҒЫ ТЫҢ ЖОБА БОЛДЫ
16-сауал: Данияр, Алматы – Сiз оппозияда болдыңыз. Бүгiн билiктесiз. Бәзбiреулер сiздi принципiн сатты, қайтадан билiкке жүгiндi деп жатқан жоқ па? Оған не деп жауап бересiз?
Берiк Әбдiғалиев: Мен оппозицияда саясаткер ретiнде болғамын жоқ. Сайлау штабында қызметкер ретiнде болдым. Ол жерде жүрiп үлкен саясатпен айналысқан емеспiн. 2004 жылы “Ақ жол” партиясындағы жұмысымнан кеткен соң белсендi түрде өз ой-пiкiрлерiмдi БАҚ арқылы бiлдiре бастадым. Яғни, тәуелсiз сарапшы болуға тырыстым. Билiктi де, оппозицияны да сынадым. Әсiресе билiктi көбiрек сынға алдым. Әрине, оппозицияда болдым, оларды қолдадым. 2003-2004 жылдар, расымен, саяси романтикалық кезең болды. Мен “Ақ жол” партиясын қазақ ұлтының дамуы жолындағы тың жоба деп санадым. Жас қазақтарды – Сәрсенбайұлы, Әбiлов, Жандосов және Байменовтердi қазақтың дамуы үшiн альтернативтi жоба ұсына алған саяси күш деп бағамдаймын. “Ақ жол” әу баста оппозициялық партия болған жоқ, Елбасының қолдауымен қанат қаққан альтернативтi саяси күш болды. Сол уақытта “Ақ жол” Алаш Орданың жаңғырған мұрагерi iспеттi көрiндi. Сондықтан қатты қызығушылықпен қызмет еттiм. Төрт төрағадан да тәлiм алдым. Көп дүние үйрендiм. Мұны әлi күнге дейiн мақтан етемiн. Әр жерде, әр уақытта “Ақ жолда” қызмет еткенiмдi мақтанышпен айтып жүремiн. Сол кездегi сөздерiмнен бүгiн де тайқыған емеспiн. Оны көзi қарақты оқырманның өзi де бiледi деп ойлаймын. Ал бүгiн мен саясаттан шаршадым. Қызықтырмағаннан кейiн шаршаймын. “Ақ жолдың” екiге бөлiнуi менiң жеке басымды да дағдарысқа тiредi. Осыдан кейiн екi жаққа да (оппозицияға да,билiкке де) бармай университетке кеттiм. Осы жерден ең дұрыс жұмыс – ұлтқа қызмет ету керек екенiн түсiндiм. Дәл осы ұлтқа қызмет ету арқылы билiк пен оппозицияға баға беруге болады екен. 2005 жылдан берi осы жолмен келе жатырмын деп ойлаймын. Екi жақпен де тең сөйлесемiн. Ешкiмдi алдаған жоқпын. Екi жақтан да менi айыптауды сезiнiп тұрған жоқпын. Бетiм ашық, жүзiм жарқын. Тiл төңiрегiнде үлкен жоба бастадым. Бұл жоба iске аспаса, осы жерде жұмыс iстеу-iстемеуiм екiталай.
17-сауал: Жалпы алғанда екi жақты да жақсы бiлесiз. Әрқайсысының артықшылығы мен кемшiлiгiн таратып бере аласыз ба? Бес артықшылығы, бес кемшiлiгi деп.
Берiк Әбдiғалиев: Билiкте жұмыс iстеген адам, шын мәнiнде, көп нәрсенi үйренедi. Бiрiншi, кәсiбилiк. “Ақ жол” партиясының бiр артықшылығы, билiкте iстеген азаматтардың кәсiбилiгi үнемi сезiлiп тұратын. Билiктi қанша жерден сынға алсақ та, олардың арасында кәсiби бiлiктiлiгi өте жоғары азаматтар көп. Шынайы жобалар туындап жатса, оны iс жүзiне асыруға мүмкiндiк табылады. Бұл да – билiктiң бiр артықшылығы. Кемшiлiгi туралы айтсақ, жауапгершiлiк аз. Тiптi мүлдем жауапгершiлiгi жоқ жандар жүр билiкте. Жауапгершiлiк болмаған соң қаржы қымқыру да белең алады. Екiншi, билiкте бюрократизм күштi. Қағазбастылық қатты дамыған. Көп мәселе қағаз деңгейiнде қалып жатады. Ал оппозицияның артықшылығы, шынайылылық бар. Қысқасы, жанашырлықпен жұмыс iстейсiң. Екiншi артықшылығы, ол жерге тек шынайы мүддеге бiрiккен достар жиналады. Ал кемшiлiгi, ол жақта эмоция басымдау. Iшiнара популизм бар. Демогогия да қылаң берiп жатады. Екiншi кемшiлiгi, жеке бастың амбициясы жеңiп кетiп жатады.
Есенгүл Кәпқызы, “Түркiстан” газетiнiң тiлшiсi:
18-сауал: – Жылдың басында сiз басқаратын қор әлеуметтiк маңызы бар – соның iшiнде қазақ ұлтын дамытуға қатысты жобаларға конкурс жариялаған едi. Жоспар бойынша, оның қорытындысы алғашқы маусымда шығуы тиiс-тұғын. Бiрақ, әзiрге еш жерден ешқандай мәлiмет көре алмадық. Сонда қалай, Мемлекеттiк тiлдi қолдаудың президенттiк қоры да мемлекеттiк қолдауға ие бола алмай отыр ма?
Берiк Әбдiғалиев: Қор құрылған кезде Елбасы өз аузымен “500 млн. теңге бөлемiз” деген. Бiрақ жылға жуық уақыт болса да аталған қаражат қорға келiп түскен жоқ. Бiзге қордың бастапқы жұмыстары үшiн 24 млн. теңге берiлген. Бұл ақшаға жиһаз, компьютер, көлiк сатып алдық және штаттағы 7-8 адамға жалақы беруге жұмсалып жатыр. Өзге де ұсақ-түйек жобаларды атқарудамыз. “Қазақстан” ұлттық арнасындағы “Сөз-Мерген” бағдарламасына, “Қазақ” радиосындағы “Мен қазақпын” бағдарламасына демеушiлiк көрсетудемiз. Сонымен бiрге “Айқын” газетiмен “Қоғамдық тiл инспекциясы” фото-байқауын өткiзiп жатырмыз. Кiтаптар шығардық. Ал жобаларға қажеттi қаржы түскен жоқ. Оның қашан түсетiнiн де бiлмеймiз. Бұл сұрақты маған емес, Елбасыға қою керек деп ойлаймын. Егер бүгiн қаражат келiп түссе, ертең ол қаржыны ашық түрде сарапшылардың сүзгiсiнен өткен жобаларға таратып беретiн боламыз. Өзiмiз де қарап отырмай демеушi iздеп, лайықты жобаларға аз болса да қаражат берудi көздеп отырмыз. Грантқа лайықты деп iрiктелген 15 жобаға өзiмiз тапқан 16 млн. теңгенi бөлiп беремiз. Егер 1-2 айдың iшiнде қаражат бөлiнбесе, екiншi жарты жылдықтағы жобаларға гранттар берудi тоқтататын боламыз. Жалпы жобалардың аздығынан оларға беретiн грантты тоқсанында емес, жарты жылда бiр рет беру туралы шешiм қабылдағанбыз.
19-сауал: – Осыдан бiраз уақыт бұрын министрлер кабинетi жалғыз күнде қазақша сөйлеп шыға келдi. Бәрiмiз алақайлап бөркiмiздi ата тұра, бұның кезектi науқан болмауын тiледiк. Бiрақ, өкiнiшке қарай, министрлер кабинетi бұрынғы сүрлеуiне қайта түстi. Бұл не, қазақтың ұлттық сезiмiмен ойнау ма, жоқ тiлдi мазақ қылу ма? Неге салиқалы сарабдал түрде тiлдi нақты қолданысқа енгiзбеске?
Берiк Әбдiғалиев: – Бұған бiз қолдау көрсетуiмiз керек. Қолдау ғана емес, ендi тұтас қоғам болып талап етейiк. Мәсiмов сөзiнен тайқып қайта орысша сайрап кетсе мазақ сонда болады. Ендi керi кетпейiк. Талапты күшейтейiк. Депутаттар мен журналистердiң, жалпы қоғамның талабы пәрмендi екенiн ескерейiк. Сондықтан әр қазақ “маған қазақ тiлi керек пе, жоқ па?” деген сұрақты өзiне қойсын! .
20-сауал: — Тiл комитетiнiң бұрынғы төрағасы Ерден Қажыбек бүгiн шетел асып кетiптi. Жымқырғаны мол көрiнедi. Тiлдi дамытуға бөлiнген қаржыны тiл жанашырларының өзi осылай талан-таражға салса, оның дамуы да екi талай шығар. Жалпы, елдегi жемқорлықпен күрес тәсiлi сiздiң көңiлiңiзден шыға ма? Сол секiлдi қазiр жұрт елде 1937 жылғы репрессия қайта оралды десiп жүр. Жәкiшев және Әблязовтардың iсi жайында не айтасыз? Бұл қадамдар елдегi жемқорлықты тияды дегенге нанасыз ба?
Берiк Әбдiғалиев: – Егер жемқорлықпен күресте осылай адамдар таңдалынып ұстала берсе, оны мен науқаншылық деп атар едiм. Билiктiң өзiне ұнамайтын жандарды тұтқындай беруiн, бiр сөзбен айтқанда саяси ойын деп түсiнемiн. Бұл үрдiс жемқорлықты түбегейлi жоя алмайды, тек адамдар арасында үрей туғызып, сәл бәсеңсiтуi мүмкiн. Әрине, бұл жағдайды 1937 жылғы қуғын-сүргiнмен салыстыруға негiз жоқ. Тiптi қисынсыз. 37 жылғы оқиғаны халық ұмытып қалған секiлдi. Бiр-бiрiмiздi аңдып, жала жабуымен жүрдiк. Құдай оның бетiн ары қылсын дейiк. Жамандық шақырмайық! Ендi қазақ сол сұмдықты көрмей-ақ қойсын. Құдай сақтасын! Бүгiнгi жағдайға тек саяси науқан деп қана баға бергiм келедi. Әбiлязов, Жәкiшевке қатысты айтылған айыптар, деректер бұдан бұрын БАҚ бетiнде дәл бүгiн түк бiлмей министр, әкiм болып отырған көптеген азаматтарға да таңылған. Жемқорлықпен шынайы күрестi бастадық па, онда әлгiлердi де шетiнен тексерсiн, тұтқындасын! Өкiнiшке қарай билiк кiмге шамасы келедi, кiмдi ұнатпайды, соларды ғана қамап жатыр..
21-сауал: – Қолданыстағы заңнамалық негiздерге сүйенсек, 2010 жылы Қазақстанның барлық қызмет саласы iс-қағаздарын мемлекеттiк тiлге көшiруi тиiс. 2010 жыл есiк қағып тұр. Бiз бұған қаншалықты дайынбыз?
Берiк Әбдiғалиев: Дәл бүгiн мемлекеттiк органдар мемлекеттiк тiлде сөйлеп кетедi дегенге сенбеймiн. Бiз тек аударма жағынан ғана дайын шығармыз. Себебi жүйелi, кешендi мемлекеттiк тiл саясаты әлi де қалыптасу жолында.
22-сауал: – Сiздiң ойыңызша, “отандас” деп кiмдi атаған жөн?
Берiк Әбдiғалиев: Қаны бiр қандастарды отандастар деймiз. Яғни, тағдырдың жазуымен шетелде ғұмыр кешiп жатқан барлық қазақтарды өзiмiздiң отандастарымыз деп атауды қолданысқа енгiзуiмiз керек.
23-сауал: Қайрат Әбiлғазин:
– Беке! Жоғарыдағылар жүзге, руға қатты бөлiнедi деп естiп жатамыз. Осы рас па? Өзiңiз осы мәселеге қалай қарайсыз?
Берiк Әбдiғалиев: – Тәуелсiздiк алған жылдары мұндай әңгiме көп болғаны рас. Билiк басындағылардың руы туралы, соған байланысты қызметке орналасу үрдiсi болды. Ал бүгiн бұл үрдiс ұмытыла бастағандай. Түбiрiмен жойылып кеттi дей алмаймын. Алайда қазiр рудан гөрi кiмнiң қандай қаржылық топтың жақыны немесе мүшесi екенi маңызды болып тұр. “Кiм кiмнiң адамы?” деген сұрақ басым. Тегi мен руына емес, адамның саяси ұстанымына көңiл бөлiнiп тұр. Бұл да рушылдықтан құтылуға өз көмегiн тигiзе бастағандай. Қазiр рудан гөрi олиграхтық топтың мүддесi күштi.
БИЛIК ТЕК КҮШТIНI МОЙЫНДАЙДЫ, АЛ ҚАЗАҚ ҰЛТЫ САЯСИ КҮШКЕ АЙНАЛА АЛМАЙ ОТЫР
24-сауал: Жанар:
– Берiк Бақытұлы, бүгiнгi күнi жұртшылық “билiктiң қазақ тiлiн дамытуға ешқандай құлқы жоқ”, “бұл билiк кетпей, ұлтымыз ұлт болмайды, тiлiмiз дамымайды” деп кесiп айтып жүр. Осыған қалай қарайсыз?
Берiк Әбдiғалиев: Билiк тек күштiнi мойындайды. Бүгiнгi билiк қазақты күштi деп санап отырған жоқ сияқты. Олар орыс пен орыстiлдiлердi күштi деп есептейдi. Сондықтан солармен ғана санасып отыр. Қазақ ұлты мен қазақ тiлi әлi саяси күшке айнала алмай келедi. Билiк қазаққа қарсы немесе қазақтың қамын жеп жүр деп айта алмаймын. Ол тек өзiнiң ғана қамын ойлап отыр. Ертең сайлау. Оған бұл науқанда дауыс жоғалтпауы қажет. Қазақ қашан күштi болады, сонда ғана билiк оны саяси күш ретiнде мойындайды.
25-сауал: – Өзiңiз де билiктiң iшiнде жүрсiз. Билiктегiлермен араласасыз. Сол билiктегiлердiң өзi қаншалықты деңгейде ана тiлiн меңгерген? Билiкте ұлтшыл азаматтар бар ма? Олардың саны қанша деп ойлайсыз?
Берiк Әбдiғалиев: – Билiкте ана тiлiн аса қадыр тұтатын қазақтар көп. Ұлтшылдар да бар. Билiктiң 30 пайызын осы топқа жатқызуға болады. Бiрақ оларға саяси жiгер жетiспейдi. Қалай болғанда да билiктi қазақтың жауы ретiнде көрсету дұрыс емес. Керiсiнше бәрiмiз жабылып билiктi қазақтың қамын жеуге бұруымыз керек. Осы жолда жұмыла қолдауымыз қажет.
Сұрақ-жауапты ықшамдап, баспаға дайындаған
Есенгүл КӘПҚЫЗЫ