ҚАЗАҚ ДРАМАТУРГИЯСЫНДА ЕШҚАШАН ТОҚЫРАУ БОЛҒАН ЕМЕС

ҚАЗАҚ ДРАМАТУРГИЯСЫНДА ЕШҚАШАН ТОҚЫРАУ БОЛҒАН ЕМЕС

Елiмiзде бүгiнде алуан тiлде сөйлейтiн 50-ге жуық театр бар екен. Әр театрдың өзiндiк әлемi бар. Әр театр өз сахна тiлiнде сөйлейдi және әр театрдың өзiндiк көрерменi бар. Әрi сол театрлардың сахнасына қойылып жатқан шығармалар да әр алуан. 50 театрдың сахнасында бүгiнгi күнi қазақ драматургтерiнiң шығармаларынан бөлек, әлемдiк классикалар да сахналанып келедi.

Сол елу театрдың репертуары елу түрлi дедiк. Бiрақ, соған қарамастан, бүгiнгi күнi театр режиссерлерi мен драматургтерiмiздiң арасында дауға айналып келе жатқан бiр пiкiр бар. Ол режиссерлерiмiз үшiн жақсы шығарманың жоқтығы болса, драматургтерiмiз үшiн жақсы режиссердiң болмауы. Сонда қайсысы дұрыс, жақсы шығарма барда, жақсы режиссер жоқ па, әлде жақсы режиссер сахналайтын жақсы шығарманың жоқтығы ма?!

Мүмкiн режиссерлерiмiз жақсы шығарма таба алмағандықтан болар, қазiр елiмiздiң театрларының көбiнде, әсiресе оңтүстiк астана театрларының сахнасында қойылып жатқан пьесалардың көпшiлiгi көршi елдердiң драматургтерiнiң шығармалары. Өзiңiз қараңыз, соңғы бiр жылдың iшiнде, Алматыда төрт-бес спектакльдiң премьерасы болды. Олардың арасынан қазақ драматургтерiнiң шығармасын шаммен iздеп таппайсыз. Мәселен, Мар Баджиевтiң “Тұншыққан сезiм” (Ғ.Мүсiрепов атындағы жастар мен балалар театры), “Қылмыс” (М.Әуезов атындағы академиялық драма театры), Александр Вампиловтың “Кiшкентай үйдiң үлкен құпиясы” (Ғ.Мүсiрепов атындағы жастар мен балалар театры), Үзейiр Ғаджыбековтiң “Аршын мал алан” (М.Әуезов атындағы академиялық драма театры) пьесалары. Демек, бұл спектакльдерге қарап отырсаңыз, қазақ драматургтерiнде жақсы шығарма жоқ деген пiкiрге саяды. Ал, бiрақ, қазақ драматургтерi бұл пiкiрге түбегейлi қарсы. Оған дәлел, күнi кеше ғана Жазушылар одағында өткен пленум. “Бүгiнгi күн: қазақ драматургиясы және театр репертуары” тақырыбымен өткен Қазақстан жазушылар одағы басқармасының кезектi III пленумында қазiргi қазақ драматургиясын өркендетудiң жолдары мен театр репертуарын жандандырудың көкейкестi мәселелерi жан-жақты сөз болды. Онда драматургтерiмiз бүгiнгi күнi өзектi болып отырған драматургияның басты-басты деген негiзгi мәселелерiн айқын көрсетiп бердi. Пленумға ҚР Мәдениет және ақпарат министрi Мұхтар Құл-Мұхаммед арнайы келiп қатысты.

Пленумның негiзгi баяндамасын жасаған жазушы-драматург Сұлтанәлi Балғабаевтың пiкiрiне көз салып көрсек, жоғарыда айтылған пiкiрiмiзге жауап тапқандай боламыз. Осы орайда, драматургтiң баяндамасынан үзiндi бергендi жөн көрiп отырмыз.

“Театр киiм iлгiштен басталады” деген қанатты сөз бар. Әрине, ол да дұрыс. Бiрақ ең бастысы — театр репертуардан, яғни драматургиялық шығармадан бастау алады.

Әлемдегi театрлардың бәрiнiң де репертуары ең алдымен өзiнiң ұлттық драматургиясына негiзделедi. Әр елдiң театрларының репертуарлық саясаты өз елiнiң рухын асқақтатуды, өз халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтап, өмiрi мен тыныс-тiршiлiгiн көрсетудi мақсат етедi. Соған орай, олар ең алдымен өз драматургтерiн ардақтайды; бiрiншi кезекте солардың шығармаларын сахналайды.

Ал бiздiң байқауымызша, қазiргi қазақ театрларының сахнасы өз драматургтерiн шеттетiп, шетелдiң көрiнген авторларының шығармаларын таңдап-талғамай тоғыта беретiн сынақ алаңына айналған тәрiздi. Ол шығармаларды Қазақстан театрларының репертуарына кiргiзудiң қандай қажеттiлiгi бар; қазақ көрермендерiне қандай пайда бередi деген мәселе ешкiмдi де ойландырмайды.

Тiптi, көзi тiрi қазақ авторларының шығармаларын сан жылдардан берi сахнаға шығармаған, репертуарын, негiзiнен шетелдiк авторлардың есебiнен жаңартып отыратын қазақ театрлары да бар екендiгiне көз жұма қарауға болмайды.

Жалпы, драматургия – ең ауыр жанр, соған орай театрдағы жақсы қойылым кәсiби драматург пен дарынды режиссер бiрлесiп жұмыс iстегенде ғана дүниеге келедi. Өкiнiшке қарай, қазiр мұндай байланыс барынша азайған. Оның есесiне драматургиядан хабары шамалы авторлардың сапасыз пьесаларын сахналау көбейiп барады. Бұл ретте, әсiресе, театр директорлары айрықша “көзге түсiп” жүр.

Қазiр бiр театрға жаңадан директор сайласаңыз ол лауазымын асыра пайдаланып, жаңа қызметiн бiрден өзi жазған пьесасын өз театрында қоюдан бастайтын әдет шығарды.

Кейбiр театрларда әр айдың репертуарының тең жарытсы сол театрдың директорының шығармаларынан тұратын жағдай да кездеседi.

Бұл ретте мына мәселенi атап айтқымыз келедi. Театрдың директоры ең алдымен мемлекеттiк қызметшi; ал мемлекеттiк қызметшiнiң лауазымын асыра пайдалануына заңмен тиым салатын “Ар-Намыс” кодексi бар. Осы тұрғыдан келгенде театр директорларының әлгiндей әрекетiн қалай бағалауға болады?!.

Театр директорлары өздерiнiң бұл әрекетiн “жақсы пьеса жоқ, сондықтан өзiмiз жазамыз” деген сылтаумен ақтағысы келедi. Бiрақ мұны ешқандай нақты фактiлермен дәлелдемейдi; тек “қазiргi драматургтердiң шығар-маларының бәрi түкке тұрғысыз” деп жалпылама жамандаумен ғана шектеледi. Сөйте тұра, драматургтердiң жаңадан қандай шығарма жазып, не бiтiрiп жатқанынан мүлдем бейхабар. Бұған нақты мысал келтiрейiк. Соңғы екi жылда Мәдениет және ақпарат министрлiгi драматургиялық шығармаларға арнайы грант бөлiп, конкурс жариялады. Бұған елiмiздегi пьеса жазатын драматургтердiң бәрi дерлiк қатысты.

Конкурсқа түскен шығармаларды драматургия жанрын жетiк бiлетiн мамандар мен сыншылар сарапқа салды. Соның нәтижесiнде елiмiздегi ең белгiлi 10-нан астам драматургтердiң жаңа пьесалары үздiк шығып, мемлекеттiк грантқа ие болды.

Бұл пьесалар театрлардың репертуарын жақсы шығармалармен толықтыруға мүмкiндiк беретiн үлкен жаңалық едi. Бiрақ Қазақстандағы елу театрдың бiр-екеуi ғана болмаса, қалғандары мемлекеттiк грантқа ие болған шығармаларды сахнаға қоймақ түгiлi, ең болмаса оқып та көрген жоқ.

Сонда қалай, жаңа шығарманың көркемдiк сапасын Қазақстанның ең таңдаулы маман сарапшылары анықтай ма, жоқ әлде олардан гөрi театрдың бiр директоры мен көркемдiк жетекшiсi жақсырақ бiле ме?!.

Елбасы өз кездесуiнде “конкурстарда жеңiмпаз болған шығармалар театр сахналарында көптеп қойылуға тиiс” дегендi де ескерткен едi, бiрақ әзiрше бұған да ешкiм елеңдей қоймаған сыңайлы.

Әрине, бiз елiмiздегi театрлардың барлық басшыларына топырақ шашудан мүлдем аулақпыз. Бiрақ қазiргi кезде Қазақстандағы қазақ театрларында осындай келеңсiз жағдайдың күн санап көбейiп бара жатқандығы алаңдатады”.

Демек, режиссерлерiмiз айтатындай жақсы шығарма жазылмай жатқан жоқ. Ол бар. Бар болмаса, драматургиялық шығармаларға бөлiнген грантта оннан астам драматургтiң шығармасы үздiк атанбас едi-ау. Ендеше, неге бiз өзге елдердiң драматургтерiнiң шығармаларын қоюға құмармыз. Әрине, әлемдiк классиканың озық үлгiлерiн сахналағанда жөн шығар, бiрақ, өзiмiзде бар нәрсенi неге ұсата алмаймыз?!

Айтпақшы, пленумда жазушы-драматург, “Мәдениет” журналының бас редакторы Дулат Исабеков Чеховтiң кезiнде драматург ретiнде мойындалмағанын, Лопе де Веганың “Шөп қорыған итi” бiр жарым ғасырдан кейiн ғана классикаға айналғанын айтқан едi. Сондай-ақ, драматург iс осылай бетiмен кете берсе, ендi 30-40 жылда қазақ әдебиетi драматургсiз қалуы мүмкiн деген қаупiн де жеткiздi. “Ендеше неге бiз өз драматургтерiмiздi сыртқа тастап, өзгенi төрге шығарамыз. Жарайды, драматургия жоқ бола қойсын, бiзде осы намыс бар ма?! – дегендi айтты жазушы пленумда.

Пленумнан кейiн, бiз де жазушыға бiрер сауал тастадық.

— Дулат аға, расында да режиссерлерiмiз шет елдiң шығармаларын қоюға үйiр болып алды. Театрдың сахналарында қойылып жатқан спектакльдердiң көбi өзге елдiң драматургтерiнiң шығармасы. Бiзде шындығында да жақсы шығарма жоқ па?

– Бiрiншiден, Мар Баджиевтiң бiзде қойылып жатқан пьесасы баяғы “Жекпе-жек”, оны “Қылмыс” деп қойыпты. Екiншiден, Бексұлтан Жәкиевтiң “Жүрейiк, жүрек ауыртпай”, Үзейiр Ғаджыбековтiң “Аршын мал аланы” бұлар классикалық дүние болған жоқ. Олар өзiмiздегi бар шығармалардан деңгейi төмен жатыр деп ойлаймын. Драматург болғаннан кейiн бiр адамдай бiлетiн шығармын деген оймен айтып отырмын. Жалпы, бiзде осындай шетке қарап ұлу деген жаман тенденция қалыптасқан. Өзiмiзде жақсы болып тұрса да, шеттiң жаманын алып келу дегендей… Ол не? Пленумда осыны ашып айттым. “Жарайды, бiзде драматургия нашар шығар. Сендердiң ойларыңызша жоқ шығар, бiрақ сендерде намыс бар ма?” дегендi айттым. Расында да, неге осыны бiз намысқа жеңдiрмеймiз. Бiзге ендi Қырғызстанға барып, “қырғыздың қай драматургiнiң шығармасы қойылған жоқ, тез арада Алматыға жетiңiздер” деген хабарлама iлуден басқа ешнәрсе қалған жоқ. Бәрiн қойдық. Айтматовтың шығармаларының барлығы дерлiк қойылды. Жарайды, ол әлем әдебиетiнiң көрнектi өкiлi. Сол “Ақ кеменiң” проблемасының өзi баяғыда ескiрiп қалды. Ақ кеме Аврора сияқты пристаньға барып тоқтады. Ондағы проблема, ондағы қатыгездiк — бүгiнгi күнi көрiп жүрген қатыгездiкке қарағанда, қайта мейiрбандықтың қатарына қосылып қалды. Бiзде осы, ылғи да бiреудi жетектеп алып келемiз. Одан кейiн менiң Талғат iнiм Теменов бiрде сахнаға шығып: “Театрды Мәскеуге гастрольге шақырып едi, соған тез арада орыс драматургi Александр Вампиловтың “Старший сын” деген пьесасын дайындайын деп жатырмыз” деп айтып едi. Оның да атын “Кiшкентай үйдiң үлкен құпиясы” деп алыпты. Өйтiп бұрмалай беруге де болмайды. Жарайды, оны да қойдық. Сол кезде “Талғат, айналайын, сен шақыршы оларды Алматыға. “Ойбай, бiздi Қазақстан шақырып жатыр екен, қазақ драматургының шығармасын апарайық дей ме екен?” деп айтып едiм. Расында да, олар солай жасай ма? Қайдағы, олардың үш ұйықтаса да, түсiне кiрмейдi.

– Театрдың репертуарындағы бар дүниенi апаруға болмас па едi?

– Бар дүниенi апаруға болмайды ғой. Қазақтың шығармасын неге апармайды?! Апой-топай, ел көшiп, жұрт қонғандай, апақ-сапақта, жиырма шақты күннiң iшiнде спектакль шығарып, Мәскеуге дайын тұрады. Бiз өмiрбақи осы аурумен ауырып келе жатырмыз. Осы бiр ауру жазылмай қойды. Баяғыда есiмде. Қарақалпақстанға баратын болды. “Ойбай, қарақалпақтың қандай драматургi бар екен” деп, шат-шәлекей боп iздедi. Мен тауып бердiм. Қарақалпақтың жеңiл-желпi комедиясын дайындап, Қарақалпақстанға барды. Ал, бiзге сол қарақалпағың, татарың, башқұртың келiп жатыр, “Ойбай, Қазақстан деген үлкен ел. Солардың бiр шығармасын қояйықшы. Ең құрығанда, Әуезовтiң бiр шығармасын қояйық” деген бiреуiнiң ойына келген жоқ. Бiзде шығарма жоқ емес, бар. Мақтанбайын, амал-жоқ айтуға тура келедi. Санкт-Петербург менiң шығармамды қоятындай, ол жақта менiң нағашым отыр ма? Омск қойды, онда менiң жиенiм отыр ма? Кореяда менiң қайын-жұртым отыр ма? Осылардың талғамы әлгiлерден биiк болып отыр ма, әлде намыссыздық па? Мiне, осы екi ара. Жалпы, аударма пьесаны бiзде басқа шет елден алып келгенде немiс, ағылшын, қырғыз, башқұрт болсын, бiзде ондай тақырыпқа пьеса жазылмаған болса ғана алуға болады. Бiзде осындай проблемалар ушығып тұр, осы керек деген мақсатта қойылса болады. “Сендер бейғам жатқанда, бұлар осындай тақырыпқа барды, мiне, көрiңдер қазақтың драматургтерi” деп бiздiң қызғанышымызды оятсын. Әшiрбек (Сығай.-Г.Бектасова) осы орайда жақсы пiкiр айтты. “Сендер режиссерлердi шақырғанда деңгейi өздерiңнен төмен режиссерлердi шақырасыңдар. Неге мықты режиссерлердi шақырмайсыңдар? Өзiмiздiң шығармаларымыздан көркемдiгi көш төмен кейiн қалып қойған шығарманы әкелiп қоясыңдар” дедi. Мен соған да қосылам. Мұстай Кәрiмнiң “Ай тұтылған түнi” Кеңестер одағының барлық елдерiн аралап өткен. Оқиға елуiншi жыл өтедi. Татарстанда ру басы биледi дегендi менiң естiгенiм жоқ. Олар баяғыдан Еуропаның құрамында, яғни Ресейдiң құрамында. Молдалар болған шығар, бiрақ, олар қоғамдық ой-санаға онша әсер ете қоймаған. Еңлiк-Кебек проблемасы бар болып тұрып, оны неге алып келдiк?! Дәл қазiр бiздiң жастарымызға ру басылар кедергi келтiрiп жатыр ма? Олардың махаббатына, шаңырақ көтеруiне кiм кедергi келтiрiп жатыр? Осы проблемалар бiзге керек пе? Бiз өтiп кеттiк қой одан.

Қазiр драматургияда үлкен проблеманың бiрi болып отырған нәрсе, ол жас драматургтердiң болмауы. 30-40 жастағы драматург жоқтың қасы. Қазiр жастарымызда екi таңдау тұрады. Драматургия ма, әлде кәсiпкерлiк пе? Жалғыз драматургиямен отбасын асырай алмайды, сосын амалсыз кәсiпкерлiкке бұрылып кетедi. Бiз сияқты Қожанасыр әпендiлер тегiн болмақ түгiлi, штраф салсаң да жазатын адамдар бiр күнi бiтедi. Бiз шайтан емеспiз ғой. Мiне, осы мәселенi шешуiмiз керек. Аударма пьесаларды алғанда өзiмiзде жоқты алуымыз керек. Бiздiң жастарымызды драматургияға баулитындай, шеберлiктiң мектебiнен өткiзетiндей үлгiлерiн алуымыз керек. Қазiр тағы бiр мәселе, кез келген театрдың директорлары пьеса жазғыш болып кеттi. Жазғанын қояды, сосын сол туралы интервью бередi. Сосын аударманы да өздерi жасайды. Немесе өзiнiң бiр жақсы танысына бередi. Сосын “драматургия нашар, сосын өзiм жаздым” дегендi көлденең тартады. Кезiнде жиырма-отыз жасында жазса қайда жүр? Алпыстан асып, драматургия жазып жүр. Мен оларға сенбеймiн. Отызына шейiн құрығанда бiр пьеса жазып тастайды. Тiптi қойылмаса да… Техниканы үйренiп алып, өздерi пьеса жаза бередi. Бес пьеса жазып, соның бесеуiн қойған адамды да драматург деп айта алмаймын. Шет елдiк шығармаларды қойған дұрыс та шығар. Бiрақ, тым көбейтiп жiберген де дұрыс емес. Бiр адамның бойында барлық аурудың вакцинасы бар. Бiрақ солар көбейiп кеткенде адам ауырады екен. Қазiр бiзде де аударманы көбейту кеселге айналып барады. Пленумда осы мәселелердiң бәрi жақсы айтылды. Ендi режиссерлер ойланатын шығар. Көптен айтылмай жүр едi, бiраз нәрсе айтылды. Пленум жақсы өттi. Деңгейi өте жоғары болды. Мұндай пленумды көрмегелi көп болды. Айтылған пiкiрлердiң де орынды болғаны рас. Осы жағынан келгенде Мұхтарға риза болуымыз керек.

Расында да пленумда драматургтерiмiз көп мәселенiң басын ашып айтты. Министр де драматургтер мен театр сыншыларының пiкiрлерiн асықпай тыңдады. Және Мұхтар Құл-Мұхаммед айтқан ең үлкен мәселенiң бiрi — ол “қазақ драматургиясында ешқашан тоқырау болмағандығы және болмайтындығы”.

Пленумда көтерiлген мәселелер бойынша қаулы қабылданды. Келешекте қазақ драматургтерiнiң жақсы шығармаларына “Тәуелсiздiк толғауы” атты конкурс та жасалатын болды. Жас драматургтер мен жас режиссерлердiң толқынын тәрбиелеу қажеттiгi де сөз болды. Әрi озық шығармаларды таңдайтын Министрлiк жанынан жетi адамнан құралған Репетуар алқасы құрылатын болды. Бұл театрларымыздың репертуарларының ұлттық дүниелермен толыға түсуi үшiн қажеттi.

Динара МЫҢЖАСАРҚЫЗЫ