САТИРАДАН БАСТАЛҒАН АҚЫНДЫҚ

САТИРАДАН БАСТАЛҒАН АҚЫНДЫҚ

Ақын Ибрагим Исаның өлеңдерi бiр төбе де, әнге жазған мәтiндерi бiр төбе. Ибрагим Исаның сөзiне жазылған көптеген ән халық арасына тарап, ел iшiнде айтылып та жүр. Әуенiне сөзi жарасқан әндердi көпшiлiк те сүйiп тыңдайды. Есiмi елге танымал ақын бүгiнде алпыс асуына келiптi. Мерейтойы қарсаңында, ақынмен жолығып, әңгiмелескен едiк.

— Аға, жалпы ақындық деген туа бiтетiн дарын ба, әлде жүре келе пайда болатын қасиет пе?

— Ақындық болсын, әншiлiк немесе сазгерлiк болсын, Алла Тағаланың құдiретiмен берiлетiн, қанмен келетiн қасиет ғой. Шынында да, соған келедi. Сол бойда бар қасиеттi, қабiлеттi кезiнде байқамай, ары қарай дамытпай, бағаламай қалдырып кететiн адамдар да көп. Олар көбiне басқа бiр шаруамен айналысып кетедi де, бойында бар қасиеттi пайдалана алмайды. Бойында бар өнерiн дамытпағаннан кейiн, ол қасиет адамның бойында тұншығып қалады. Тұншыққан өнер кей-кейде адамның өзiне де сездiрiп тұратын да болар, бiрақ оған оның өзi мән бере қоймайды. Оның орнына қызметкер, тiптi әкiм болып кетедi. Қанмен, сүтпен келген қасиеттi дер кезiнде ары қарай дамытып, жандандырып, жандырып отыратын болса, сол адамнан үлкен ақын шығуы мүмкiн. Бұл — бiр жағынан. Екiншi жағынан — ақындық қабiлет бар адамның бойында бiрдей болмайды. Бiреуiнде көптеу болуы мүмкiн. Өйткенi, адамдардың санасы да, күшi де бiрдей емес ғой. Бiреулердiң iшкi әлемi күштiлеу болады. Сол әлемiн сыртқы әлеммен байланыстырып, құдай берген талантты жетiлдiру қажет.

— Табиғат сiзге дарын берiптi. Бойыңызда бiр қасиет барын қанша жасыңызда сезiндiңiз? Онда қай класта оқитын едiңiз?

— Ең алғаш қанша жасымда қолыма қалам алғаным есiмде жоқ. Бiздiң кезiмiзде телефон, телевизор дегендер болмаған. Кiшкентай ауылда өстiк. Радионың өзi бiр-ақ үйде болатын. Сол радионы тыңдау үшiн әлгi үйдiң жанында ойнайтын едiк. Ол үйдiң иелерi де дауысын естiсiн дегендей, қатты шығарып қоятын. Бiздiң кезiмiзде қыздарға деген көңiл-күй ерте басталатын едi. Алтыншы-жетiншi класта-ақ, хат жазыса бастайтын. Әдебиеттi ерекше жақсы көрем. Қазақтың батырлар жырын мектепке бармай жатып-ақ жатқа бiлетiнмiн. Қазiр ұмытып қалдық қой. Өлең ұйқастырып, құрастыратын қабiлетiм бар едi. Алдыңғы класта оқитын балалар жақсы көретiн қыздарына “хат жазып бершi” деп хат жаздыртып алатын. Онда ұмытпасам, бесiншi класта оқитын едiм.

— Қыздарға хатты өлеңмен жазып бересiз ғой.

— Түгел өлеңмен емес. Араластырып, өлеңi бар, қарасөзi бар, хатты әдемiлеп құрастырып бергенге мәз болатын. Сегiзiншi кластың кезiнде алғаш өлеңiм облыстық газетке шықты. Әуелi сықақтан бастадым. Сықағым “Құныққан тышқан” деп аталады. Бiр ағамыз бар едi. Қазiр марқұм боп кеттi. Сол кiсiнiң үйiндегi жеңгемiз балаларға өте қатал едi. Мен сонда жатып оқыдым. Жеңгемнiң қаттылығы жаныма қатты батып кеттi. Ағамыз үндемейдi. Сосын, сол жеңгеме ренжiп жазғаным ғой. Сықағым облыстық газетке шығып, әлгi кiсiлердiң тас-талқан боп ренжiгенi әлi есiмде.

— Лирик ақынның әуелi сатирадан бастағаны қызық екен. Демек, сiздiң сатирик болып кетуге де мүмкiндiгiңiз болған сияқты. Неге сатирик болмадыңыз?

— Сатира маған сол кездерде жазуға ыңғайлы болды. Әрi ойыңды ашық, тура, өткiр ғып жеткiзуге бейiм жанр сияқты көрiндi. Маған солай әсер еттi. Алматыға келгеннен кейiн де, бiр жылдан артық “Ара” журналында жұмыс iстедiм. Тұңғыш кiтабым “Алтын сырғаның” өзiнiң бiр бөлiмi сатирадан тұрады. Кейiн қойдым ғой. Лирикалық өлеңдерiмнiң iшiнен кейде тақырыбында болса да, сатираның элементтерi жүредi.

— Ауылда жүрген ақынды Алматыға, мәдени ортаға алып келген ақын ағаларыңыз болды ма?

— Ол кезде Алматыда мен танитын ешкiм жоқ. Алматыға келiп, оқуға түсе алмай кеттiм. Содан армияға кеттiк. Армиядан кейiн, журналистика факультетiне тапсырып едiм, тағы түсе алмай қалдым. Сосын елге барып, отбасын құрдым. Қызылордада радиода жұмыс iстеп жүргем. Бала кезден Тұманбай Молдағалиевтiң, Қадыр Мырзалиевтiң өлеңдерiн жаттап өстiк қой. Ол кiсiлер қазақ поэзиясына жаңалық болып келдi. Сол арман боп жүрген ақын ағамыз Тұманбай Молдағалиев бiрде Қызылордаға келдi. “Қонақ үйде жатыр екен” дегендi естiдiк. Қасында Мағзом Сүндетов бар екен. Басшылар: “Барып, интервью алыңдар” дедi. Қасымда фото тiлшiм бар, екеумiз қонақ үйге келдiк. Ағалармен таныстық. Тұмағаң кiшкене сөйлескеннен кейiн: “Өлең жазасың ба?” деп сұрады. “Жазам” деп едiм: “Қане, өлеңiңдi оқышы” дедi Тұмағаң. Сосын бiр-екi өлеңiмдi оқып бердiм. Сол жылы тұңғыш балам дүниеге келген. Дәл сол күнi шiлдехана жасайын деп, үйде дайындалып жатқанбыз. Достарымды, қатарластарымды шақырып қойғам. Бұл кiсiлердi де шақырсам, “барар ма екен” деп ойладым. Неде болса, тәуекел деп, үйге, шiлдеханаға шақырдым. “Ондай қуанышқа неге бармаймыз?” дедi. Шiлдеханаға қатысып, ұлымның атын Мағзом Сүндетов азан шақырып, “Дидар” деп өзi қойып кеттi. Ешкiм ренжiмесiн дегендей, әуелi шек салды. Жолдастарымызға дейiн, бәрi бiр-бiр ат жазып, шек тастадық. Ол кiсiлер: “Ортақ болсын, үлкендiк жасап, тойдың сәнiн билеп алып кеткенiмiз дұрыс болмас” дедi. Сөйтiп, алып қарасақ, қолымызға iлiнгенi Дидар болды. Мағзом Сүндетовтың “Күтем сенi, Дидар” деген шығармасын бәрiмiз жақсы көретiнбiз. Тұмағаң “Дәурен” деп жазған екен. Кейiн кенже ұлымның атын Дәурен деп қойдым. Тұмағаң: “Ақын екенсiң, Алматыға келсеңшi” дедi. Онда Мағзом аға “Жазушы” баспасында, Тұмағаң “Балдырған” журналында жұмыс iстейдi.

Содан тағы да оқуға тапсырып көрейiн дедiм де, Алматыға келдiм. Тапсырып едiм, тағы құлап қалдым. Сосын, ақын-жазушылармен араласа бастадым. Алматыға келгенде ең бiрiншi танысқаным да, өмiр бақи бiрге жүрген ақыным да — Жарасқан Әбдiраш болды. Жарасқан екеумiз үнемi бiрге жүрдiк. Ол кезде қаланы онша бiле бермеймiн. Тұмағаңа барамыз. Мағзомға барамыз. Ол кiсiлер: “Елге қайтпай-ақ қой, шамалы қиналарсың. Бәрiмiз де қиындықтан өткенбiз” дедi. Жарасқан да ол кезде пәтерде тұрады. Содан елге қайтқым келмей қалды. Жазушылар одағына Сайын Мұратбековтың қарамағына азғантай жалақымен жұмысқа тұрдым. Жұмысқа тұрғызған Мағзом аға. Мағзомның тағы бiр рет iстеген жақсылығы — “Жазушы” баспасынан менiң кiтабымды жоспарға енгiзiп жiбердi. Бұл 1972 жылдың аяғы болатын.

— Тұңғыш кiтабыңыз “Алтын сырға” ғой. Қанша баспа табақпен шықты?

— Менiң тұңғыш кiтабым жақсы шықты. Ең алғашқы кiтаптың көбi жұқа, кiшкентай болып шығатын едi ғой. Менiкi қалың мұқабамен “Алтын сырға” деген атпен, үлкен болып шықты. Сықақ өлеңдерiм де бар арасында. Маған айтпай, бiлдiрмей, Мағзом Сүндетов жоспарға енгiзiп жiберген ғой. Ол кезде кiтап жоспарға енсе болды, автор келiсiмге отырады да, алпыс пайыз ақшасын қолына алады. Кiтаптың ақшасын алып, Жарасқан екеумiз әбден мейрамдадық қой. Артынан “Ара” журналында жұмыс iстедiм. Тұмағаң “Жалын” журналына ауысып келдi де, өзiнiң қарамағына менi жұмысқа алды. Ол жерде бұрын Жарасқан iстеген ғой. Жарасқан “Жұлдыз” журналына ауысып кеттi де, орнына мен келiп қонжидым. Алматыға осылай сiңiп кеттiк.

— Сатирадан неге кеттiңiз? Сықақшы болып қала беруiңiзге болатын едi ғой.

— Өзiм лирик ақындарды керемет сүйiп, құрметтеп, жаттап өскен адаммын. Лирикалық өлеңдер менiң табиғатыма кiшкене жақындау болды.

— Бiрге жүрген ақындар, Жарасқан Әбдiраш, Кеңшiлiк ақындар сiздiң өлеңдерiңiзге қалай баға бердi?

— Тұңғыш кiтабыма редактор болған — Жарасқан. Тұңғыш кiтабым шығатын кезде жоспарға кiргiзiп қойған. Қызылордада жарытып көп жаза қоймағам ғой. Жоспарға енгiзiп қойған соң, әуелi толтыра алмай қалам ба деп қорықтым. Жарасқан күнде-күнде “жаз” дедi, осы жерде жүрiп жаздым ғой. Кейiнiрек төселiп жазуды да үйрендiк. Жарасқанның ақындығы, таланты өте мықты болды. “Нөмiрi бiрiншi ақын, екiншi ақын” дегендi сол кезде солар шығарып жүрген. Ондай талқыға көп қатыспайтынмын. Жарасқан да, Кеңшiлiк те жақсы-жақсы пiкiрлер айтты. Кiтап шыққан кезде жылдық қорытынды деген болады. Сонда да “Алтын сырғаға” жақсы баға бердi. Мәскеуде жас жазушылардың съезi өттi. Сонда да мақталдым. Ағаларымыздың, тұстастарымыздың мен туралы пiкiрi жаман болмады деп ойлаймын. Мұхаметжан Қаратаев үш кiтабым шыққаннан кейiн, “Лениншiл жас” газетiне бiр бет мақала жазды Тұмағаң да мен туралы көп жазды.

— Ешқандай сын айтылмады ма сiзге?

— Жарасқанның маған жазған пародиясы бар. Пародия кiтабына ендi де.

“Ағаларға еркелеп,

Алынбадың көп сынға,

Шың басына ертерек,

Шығып кеткен жоқсың ба? — деп келiп,

….Ибрагим болғанға,

Абаймын деп жүрсiң бе!” деп аяқтайды.

Ауызға ерте iлiнiп кеткенiмдi айтқаны ғой. Өзiмнiң адресiме арнайы бағышталған ауыр сындар болған жоқ. Кейбiр өлеңдерiме айтылған ескертпелер болып жүрдi, бiрақ арнайы талданған сын болған жоқ.

— Мiнезiңiздiң тұйықтығы ма, әлде өзiңiз ұнатпайсыз ба, кейде саяси, қоғамдық оқиғаларға қатысып, пiкiр айтып жатқаныңызды естiмеймiз. Тiптi, қызметке де қызықпайтын сияқтысыз?

— Қызметке о баста қызықпаған адаммын. Тұмағаңның қарамағында жүргеннiң өзiнде қыдырып кететiн кезiм көп болды. Тұмағаң өзi iнiм деп өзiмсiнгеннен кейiн бе, Алматыға шақырып алғаннан кейiн, менiң жоқтығымды онша сездiрген жоқ. “Ибрагим қайда?” десе, “Ол ақын ғой, жүрген шығар” дейдi екен. Бiр орында отырып, жұмыс iстеуге үйрене алмадым. 1983 жылдан бастап, 26 жыл жұмыс iстегем жоқ. Еркiн шығармашылықта болдым. Бiреулер мұныма таң қалады. “Жұмыс iстемеген, көлденең табыс көзi жоқ, қалай күн көрiп жүр?” деп ойлайды ғой. Менi әйелiм де асырап жатқан жоқ, балаларымның да көмегiн алып жатқам жоқ. 1970 жылдардың аяқ жағынан бастап, ең бiрiншi Роза Рымбаеваға арнап Сейдолла Бәйтерековтiң әнiне сөз жаздым. Содан бастап, әншiлермен, композиторлармен ара-қатынасымыз жақсы боп кеттi. Отыз жылдан асты, ән мәтiнiн жазып келем. Тапсырыс көп. Жүздеген әнге сөз жазыппын. Солардың бәрi маған ақша боп келедi. Әйтпесе, егемен алғалы берi еш жерде қаламақы төлемейдi. Сондықтан, көп қаламгерлер: “жұмыс iстемей қалай күн көрiп жүрсiң?” дейдi. Менiң жаңағыдай табыс көзiм бар екенiн бiлмейдi. Шын мәнiнде, жұмыс iстегенде елу мың теңге аласыз. Ол сенiң қай жыртығыңды жамайды? Авторлық құқықтан түсiп тұратын тиын-тебенiм бар, солар әйтеуiр отбасымды асырауға жетiп тұр.

— Ең алғашқы жазғаныңыз Сейдолла Бәйтерековтың әнi болыпты. Ол қалай аталып едi?

— Сейдолла Бәйтерековтың “Гүлдер” ансамбiлiне арнап шығарған “Гүлдер” атты әнiне сөз жаздым. Оны “Гүлдер” ансамблiнде Роза Рымбаева бiрнеше жыл орындап жүрдi. Бiрақ, мұнда келмей жүрген кезiмде Қызылордада да бiрер ән жазғаным бар.

— Әннiң мәтiнiн жазу оңай шаруа деп ойлайсыз ба?

— Әнге мәтiн жазып жүрген қаламгерлер оны творчестволық еңбек, творчестволық жұмыс деп қарамайды. Жалпы, әнге мәтiн жазу қияметтiң қияметi. Бұл әлi бiр зертелмей жатқан, әдеби сыншылардың мән бермей жатқан бiр тың дүниесi, саласы бұл. Бiзде ақын көп, бәрi бiрдей әнге мәтiн жазып кете бермей ме? Маралтай мықты ақын. Сол Маралтайға: “Тiршiлiгiңе пайдасы бар. Композиторлармен таныстырайын, ән жазып көрсеңшi” дедiм. Бiрақ “Жаза алмай қайтып бердiм” дейдi Маралтай. Нұрғиса, Шәмшi, Әблахат олар жақсы өлең көрсе, ән шығарып жiберетiн. Қазiргiлер өздерi құрастырып, ән шығара бередi. Ол ән ойында да сақталмайды. Ешкiмнiң көкейiне де қонбайтын дүние жасайды. Оның кухнясында әбден жетiлген адамдар болмаса, оны жаза алмайды. Оның неше түрлi формалары бар. Оның мағынасын, мәнiн бұзбау керек. Ұйқастармен кету керек. Мысалы, Төлеген Айбергеновтың Шәмшiнiң “Ақерке Ақжайық” деген әнiне жазған сөзi бар. Шәмшiнiң бiрiншi әнiн жазғаны көрiнiп тұр. Сол әннiң иiрiмдерiне орай, Төлеген сөзiн жазған. Әннiң мәтiнiне қарасаң, өлеңнiң көлемiнен шығып кетiп тұр ғой. Бiрақ әннiң ырғағымен солай жазуға келiп тұр. Бұрын жазып, үйренбегендер мұны түсiнбейдi. Бiз оған әбден машықтанып қалдық.

— Композитордың сазы ұнамай тұрса да, сөз жаза бересiз бе?

— Сазы ұнамағанда, Шөмiшбай ағаңның: “Өзiм мәтiн жазған әндердi радиодан тыңдаған кезде өзiм ұялам” деп, айтқаны бар. Оның өзiндiк себебi бар. Бiз әншi емеспiз ғой. Ол әндi тыңдау үшiн студиясына баруымыз керек. Олар бiзге “рыбасын” әкеп бередi. Ән не туралы, қандай көңiл күйдегi ән, жеңiл ән бе, жылдам ән бе, қандай мағына беруi керек, сол ойын сұраймыз да, соның желiсiмен композитордың көңiл-күйiне орай, қаңқасын жазып беремiз. Бiрақ әндi тыңдамаймыз. Қазiр жарқ етiп, көңiлiңде қалып қалатын ән де жоқ қой. Ел-жұрт қосылып, той-тоймалақта айтатын әндер азайып кеттi. Ондай ән шығаратын сазгерлер де жоқ. Бәрi компьютерге үйренiп кеттi. Шет елдiң музыкасына әбден үйренiп алған. Соны әбден жадыларына сiңiрiп алады да, соның ырғағынан шыға алмай жүредi. Ұлттық дүние санасына да кiрмейдi. Алдыңғы буын композиторлар Кеңес Дүйсекеев, Бауыржан Тұрғараевтар қазақы әуендi сiңiрiп өскен адамдар. Олар әлi күнге дейiн қазақы ұлттық колоритi бар әндер шығарады. Ол бiрақ сирек. Қазiргi композиторлардың көбi, мейлi ол ауылдан келсiн, шет елдiң даңғарасына елiктеп кетедi. Ондайлар көбейiп кеттi.

— Ақын қоғамнан тыс өмiр сүре алмайды. Күнделiктi болып жатқан оқиғаларға сiз қалай үн қатасыз?

— Бiз егемен елмiз. Мұндай бақытты ешкiмге бермеген. Сан жағынан қазақтан көп ұлттар бар. Бiрақ, өз алдына дербес ел болып отырған жоқ. Елi, жеке мемлекетi жоқ. Солармен салыстырғанда, он миллиондай қазақтың осыншама жердiң, осыншама байлықтың үстiнде мемлекет болып отыруы — үлкен бақытымыз. Мемлекет болғаннан кейiн, ғажайып жағдайда болып кету қиын нәрсе ғой. Бiр нәрсе жетсе, бiр нәрсе жетпеуi мүмкiн. Адам баласына пейiш орнатып қойса да, бiр нәрсе жетпей тұрады ғой. Жылай бергеннен ештеңе өнбейдi. “Көппен көрген ұлы той” дейдi. Шүкiрлiк жасауымыз керек. Жақында екi томдық кiтабым шықты. Соның iшiнде елдiң, халықтың мүддесi туралы айтылған өлеңдерiм бар. Халықтың мүддесiн қорғайтын жиындарға барып қатысып, өз пiкiрiмдi бiлдiрiп отырамын. Елдiң хал-ахуалы туралы мәселе қозғалса, үндемей қалғам жоқ. Жағдайды көрiп отырып, үндемей қалу қай қаламгерге болса да, жараспайтын нәрсе деп ойлаймын.

— Зиялы қауымды халық пен билiктiң арасындағы дәнекер санайды. Сiзге келiп мұңын шағатындар көп пе?

— Елге, ауылға шықсам, мұңын айтатындар көп. Зейнетақысы, айлығы, жалақысы, проблемасы туралы көп айтады. Бiз айтсақ, оны орындайды деп ойлайды. Кезiнде журналистердiң билiгi мықты едi ғой. Бiр жерге барып, проблемасын жазса, оны аяқсыз қалдырмайтын. Қазiр ондай мүлдем жоқ. Оқымайды да. Ойланар едi ғой, оқыса. “Соны неге айтпайсыңдар?” деп жүрген халықтың өзi газет-журналды оқымайды. Барлық газетте де қаламгерлер де, журналистер де жерiне жеткiзiп айтып жатыр. Оны айтып жатыр екен деп оқып жатқан халық жоқ. Баспасөздiң таралып жатқанына сенбеймiн. Бiрлi-жарым газет бармаса, соны оқымаса көңiлi көншiмейтiн бiрлi-жарым адам бар болса, бар шығар, бiрақ көпшiлiгi жазыла бермейдi. Қызылорда — нағыз қазақтың ұйыған жерi. Соның өзiнде газет тарататын екi-үш киоск бар. Оның өзiнде қазақ газеттерi сатылмайды. Қарағандыда қазақша газет сататын киоск мүлде жоқ. Өзiмiздiң газет-журналдарымыз бара бермейдi. Сосын газет-журнал бармаған соң, жергiлiктi халық қаламгердiң жан айғайын қайдан оқиды?

— Аға, “алпыс тал түс” деп жатады. Алпысқа келiп жатыр екенсiз. Алпыс жылдық мерейтойыңызды өткiзгелi жатырсыз ба?

— Иә, алпысқа келiп жатырмыз. Алпыстың әсерi қандай екен деп жатады. Шын көңiлмен айтса да, айтылатын бiр-ақ нәрсе, алпыс болсын, жетпiс болсын, жан-дүниең еш қартаймайды екен. Адамның табиғаты, жаратылысы ғана тозып ескiредi, жан-дүниең ескiрмейдi. Алпыс жылдық мерейтойымды атап өтейiн деген оймен жоспар жасағам. Республика сарайында өткiзсем бе деп едiм, оның қиындығы көп екен. Оған мен сияқтылардың шамасы жететiн түрi жоқ. Дағдарыс деп демеушiлердiң өздерi қиналып қалған болуы керек. Сондықтан, кешiмдi 24-мамырда опера және балет театрында өткiзсем бе деген ойым бар.

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА