Қанағат ЖҮКЕШЕВ: ҚАЗАҚТАНУШЫ ҒАЛЫМДАР ЕҢ ОСАЛ ЖАНДАР
Қанағат ЖҮКЕШЕВ: ҚАЗАҚТАНУШЫ ҒАЛЫМДАР ЕҢ ОСАЛ ЖАНДАР
Осы аптадағы “Айтпарк” клубының дәстүрлi қонағы, философия ғылымдарының кандидаты Қанағат Жүкешев болды.
Қанағат Жүкешев қазақ тiлi мен мәдениетiнiң жанашыры. Алайда, кейбiр оғаш пiкiрлерi үшiн талай соққы жеп жүрген жан. Оның “Абайды философ емес немесе қазақ тiлi индустрия тiлi ретiнде қалыптаспаған тiл” секiлдi ойлары талай ұлт зиялысын тулатып, сол үшiн оның докторлық диссертациясын қорғауына 40 депутат қарсы болған. Ғылым Академиясы депутаттардың талабымен Қанағат Жүкешевтiң философия докторы атағын алуына тыйым салған.
“Айтпарк” клубының жетекшiсi Нұрлан Ерiмбетов Қанағат Жүкешевтiң жұртшылық қолдамаған мәселелерi төңiрегiнде әңгiменi өрбiттi. Мәселен, Қанағат Жүкешев қазақ әндерi үш тақырыптың төңiрегiнен шыға алмағандығы жайында жазады. Олар – ауылға қайту, сағыныш және туыстар жайлы. Ал, “Айтыс Жамбылмен, күй Құрманғазы мен Динамен аяқталуы керек едi” дептi. “Неге?” деген сауалға Қанағат Жүкешев айтыстың бүгiнгi сахналық деңгейiнiң құлдырап кеткендiгiн, күйдiң Құрманғазының шығармашылығы деңгейiне әлi жетпегендiгiн айтады. Ол кiсiнiң пiкiрiнше, бiзге классикалық тұрғыдағы опера, балет және симфония қажет екен. Сондай-ақ, Қанағат мырза қазақ тiлiнiң бүгiнгi ахуалға бейiмделмегендiгiн, аграрлы сала тiлi ретiнде қалып қойғандығын, ал қазақ тiлi мемлекеттiк дәрежеге жеткен 20 жыл ретiнде осы бағытта ешқандай жұмыс жасалмағандығын айтқан. Осы орайда, Нұрлан Ерiмбетов мырза Шопен мен Моцарттың шығармасына да 350-250 жыл уақыт болғандығын, әрi олардың шығармашылығына англо-саксон музыкасы негiз болғандығын еске салып өттi. Сондай-ақ, орыстың классик жазушылары Чехов, Достоевский және Гогольдердiң феодалды қоғамда өмiр сүргенiн де сөз еттi. Бiрақ, бұның бәрiне Қанағат ағайдың жауабы дайын болды. Ол орыс пен ағылшындардың тiлiн индустрия тiлiне бейiмдей алғандығын мысал ете отырып, қазақ тiлiнiң ауыл шаруашылығы деңгейiнен аса алмағандығын айтты. “Қазақстанда индустрия дамыған өткен ғасырдың 60-80 жылдарында қазақ тiлi қоғамның бүкiл саласынан шеттетiлдi. Демек, индустрия тiлi дамуы тиiс кезеңде қазақ тiлi шет қалды, ал қазiр соның зардабын шегiп отырмыз” дейдi ол. Ал, “қазақ тiлiн дамыту үшiн не iстеу керек?” деген классикалық дәстүрлi сұрақтың өзiнен-өзi көкейiмiзге келгенi рас.
– Ол үшiн екi мәселенi жолға қою керек. Бiрi – қазақ тiлiнiң грамматикасын индустриялы қоғамға бейiмдеу. Екiншiсi – қазақ тiлiндегi материалдарды жетiлдiру. Бүкiл әлем неге француз тiлiн оқуға құмар? Өйткенi, ол тiлдегi материалдар өте қызықты. Ал, қазақ тiлiнде өзгелердi қызықтыратындай ештеңе жоқ. Сол үшiн де әдебиет, БАҚ және бiлiм беру саласында түбегейлi реформа жасап, олардың идеологиясын және мазмұнын 180 градусқа өзгерту қажет. Сонымен қатар әлi күнге дейiн терминдердiң бiрiздiлiгi қалыптасқан жоқ. Мәселен, “Салон красоты”-ды бiреулер “Сұлулық салоны” десе, екiншiлерi “Сән салоны”, үшiншiлерi – “Әсемдiк салоны” дейдi. Осыны бiрiзге түсiретiн уақыт жеткен жоқ па? Яғни, “Сұлулық салоны” дейiк деп бiреу кесiп айтуы керек. Бұның барлығы қара күшпен тоқпақпен жүзеге аспауы тиiс. Ғылыми тұрғыда нақты бағдарлама әлi жасалынған жоқ. Лингвистикалық ғылым қазiр тоқырауға ұшырады. Қазақ тiлшiлерi мен әдебиеттанушылары Ахмет Байтұрсынұлының деңгейiнде қалып қойды. Менiң пiкiрiмше, бiздегi ең осал жандар – қазақтанушы ғалымдар, – деген ол қазақ тiлiнiң терминiн жасауда түркi тiлiнiң ен байлығын пайдалану керек деген ойда. – Өйткенi, Түркия өз алдына жеке мемлекет құрған және iрi державаға айнала бiлген бiрден-бiр түркiтiлдi мемлекет. Алайда, бiзге әзiрге латын қарпiне көшу ерте. Өйткенi, елдегi саяси идеологияның екiге жарылуы себептi – қазақтiлдiлер мен орыстiлдiлердiң өзара тартысы жүрiп жатыр. Егер, дәл қазiр латын қарпiне көшiп кететiн болсақ, орыс мектептерiндегi сабақтар қай алфавитпен жүргiзiледi? Әрине, кириллицамен. Бұл орыстiлдiлер мен қазақтiлдiлердiң өзара алшақтауына ғана жұмыс iстейтiн болады. Елдегi идеология бiр бағытта жұмыс iстей бастағаннан кейiн ғана, латын қарпiне көшуге болады, – дейдi ол.
Сондай-ақ, оның атышулы мәлiмдемелерiнiң бiрi – “Абай философ емес, оның қара сөздерiн бiз өзiмiз ойлап таптық” дегенге саяды. Алайда, Қанағат Жүкешев “Абайдың Қара сөздерiн ойлап тапқан – бiз” дегендi айтқан жоқпын деп ақталды. Ал, “Абайдың тiлi классикалық философия деңгейiне көтерiле алған жоқ. Ол Канның, Гегельдiң деңгейiнде философиямен айналысқан жоқ. Себебi бiзде әлi күнге дейiн қазақ тiлiнiң философиялық стилi қалыптаспады. Демек, Абай классикалық философ деңгейiне көтерiле алмады деген пiкiрдi ұстанамын” деген оған Сократ, Аристотель және Конфуцийлердiң де Канн мен Гегельдiң деңгейiнде классикалық философиямен айналыспағандығын тағы да есiне салды. “Алайда, бұл ойшылдар өз елдерiнiң табынушысына және әлемдiк деңгейдегi философтарға айналды ғой” деген сауалға “Аристотельдi әл-Фараби танытты” деген жауап қатты. Алайда, Қанағат Жүкешев өзiне қарсы болған депутаттар мен қазақтанушылардың ешқайсысының өзiмен бетпе-бет әңгiме өткiзбегендiгiн, егер, өткiзген болса олардың өзiн түсiнетiндiгiне сенiмдi екендiгiн айтты.
Демек, Қанағат Жүкешевтiң қазақ мәселесi төңiрегiндегi ой-пiкiрлерi қайшылыққа толы екендiгi байқалады. Алайда, ол өз ұлтының жанашыры. Қазақ тiлiн қалай төрге оздырып, қазақ мемлекетiн қалай ұлы ел жасау керектiгi үшiн жарғақ құлағы жастыққа тимей жүргендердiң бiрi. Бiз әңгiме барысында осыны түсiндiк.
Есенгүл Кәпқызы