Өткен аптаның соңында “Азаттық радиосы” былтырғы жылдың қыркүйегiнен берi оқырманымен қауышып, жұрттың ала бөтен ықыласына бөленген www.azattyq.org веб-сайтының ресми таныстырылымын жасады. Кешке Қазақстандағы ақпарат құралдарының басшылары, өкiлдерi, түрлi деңгейдегi қоғамдық институттың жетекшiлерi, мемлекет және қоғам қайраткерлерi қатысты. “Азат Еуропа/Азаттық радиосы” әлемнiң 21 елiне 28 тiлде хабар таратады. Соның бiрi — қазақ тiлiндегi хабарлар. Бұрын тыңдаушысының құлақ құрышын қандырып, радиоэфир арқылы таралып келген радио бүгiнде ақпараттық саясатын өзгеше бағытта жүргiзе бастаған. Алматыға осы мақсатпен ат басын бұрған Азаттық радиосының Прагадағы қазақ бөлiмiнiң директоры Едiге Мағауинмен жолығып сұхбаттасқан едiк.
— Едiге Мұхтарұлы, шетте Қытай мен Моңғолия қазақтарының өз радиосы бар екендiгiн бiлемiз. Дегенмен, “Азаттық” радиосы Қазақстанда өз бюросын ашқан, бүкiл әлемге хабар тарататын бiрден-бiр радио. Сондықтан да, оның орны бiр төбе. Жақында сiздер осы радионың арнайы веб-сайтының ресми таныстырылымын жасадыңыздар. Сонда сiз “Радиодан гөрi, веб-сайтқа көбiрек назар аударатын боламыз” дедiңiз. Бұның себебi не? — “Азаттық” радиосының өзi бiр төбе және тарихы да бiршама ұзақ. Ол басынан талай өткелектi өткiзген, қиын-қыстау кезеңдердi артқа тастаған радио. Мен бұл тұрғыда “Азаттық” радиосының басынан кешкен өткелектердi емес, елiмiздiң жүрiп өткен жолындағы қиын-қыстау заманды айтып отырмын. Сол кезеңнiң өзiнде, кез келген тосқауылдар мен қитұрқы әрекеттерге, үнiн өшiруге тырысқан түрлi амалдарға қарамастан, “Азаттық” — қазақ елiне еркiндiктiң үнiн жеткiзiп тұра алды. Бүгiнгi күнi радионың жиiлiгi мен уақыттың тарлығы мүмкiндiгiмiздi сәл де болса шектеп отыр. Қазақстандағы жұртқа еркiн ойдың, еркiн пiкiрдiң еркiн тарауына мүмкiндiк жасау мәселесiне келген кезде, бұған дейiнгi тәсiлдерiмiздiң барлық мүмкiндiктi қамти алмайтындығын толық сезiндiк. Былтыр ғана түсiнген жоқпыз, ертерек түйсiндiк. Бiрақ, былтырға дейiн ол шешiм пiсiп жетiлуi тиiс болатын. Оның үстiне Қазақстандағы интернеттiң дамуы да бұған дейiнгi жылдары өз дәрежесiнде емес-тұғын. Бүгiнгi күнi Қазақстандағы интернет қарқынды түрде дамып келедi. Сол себептен де былтырғы жылдан бастап радиомызды сақтай отырып, негiзгi назарды интернетке аудару жөнiнде шешiм қабылдадық. Өйткенi, радио — белгiлi бiр уақытта, белгiлi бiр жиiлiкте эфирге тарайды. Интернет — тәулiгiне 24 сағат, аптасына — 7 күн, жыл он екi ай, әрдайым, кез келген уақытта кез келген соңғы жаңалық пен сұхбат, кез келген пiкiрмен кез келген оқырман, тыңдаушы, көрермен таныса алады. Олай дейтiн себебiм, интернет сайтымыз тек қана мәтiнмен шектелiп отырған жоқ, онда радионы тыңдап, видео материалдарын көруге болады. Бiрақ, атымыз “Азаттық” радиосы болып қала бередi. Дегенмен, интернет сайтына ауыса отырып, бiз радионың көтерген жүгiнен бас тартып отырған жоқпыз. Ауылдағы қазақтың интернетке толық қолы жете бермейтiндiгiн тағы бiлемiз. Сондықтан, радионы сақтап отырмыз. Қазақстан үкiметi интернеттi барынша дамытамыз деген мiндеттеме алып отыр. Бiрте-бiрте интернет тек қала халқының көз қуанышына ғана айналмай, сонымен қатар, кiшiгiрiм қалалар мен ауылдардың да сұранысына жауап бере алатын деңгейге жетедi деп ойлаймын. Иә, бiз корпорация ретiнде “Азат Еуропа/Азаттық радиосы” деп аталамыз. Бiрақ, қазақ тыңдаушылары бiздi “Азаттық радиосы” деп таниды. Прагадағы бас штабымызда менiмен қоса, 7-ақ адам жұмыс iстеймiз. Қазақстанда 40 адам жұмыс iстейдi. Бiз осымен ғана шектелiп қалмаймыз. Қазақстанның өңiрлерiнде тiлшiлер қосынын аша бастадық. Алдағы уақытта Қазақстанның барлық өңiрiнде тiлшiлер қосынын ашуды жоспарлап отырмыз. Демек, бiздiң радионың негiзгi ауыртпалығын осы Қазақстандағы бюро көтерiп отыр. Негiзгi жұмыс осында атқарылады. Өйткенi, бiздiң негiзi хабар тарататын аймағымыз — Қазақстан. Бiздiң тiлегiмiз де, мақсат мүддемiз де — Қазақстан. — Радионың аты “Азат Еуропа” деп аталады. Бiрақ, Американың радиосы. Оның бас штабы көбiнде — Еуропа елдерiнде орналасып келдi (айталық, Мюнхенде және Прагада). Америкалық радионың Батыс елдерiнде хабар таратуы оның ақпараттық саясатына ықпал ете алды ма? — Жоқ. Ешқандай. — Жалпы, АҚШ пен Еуропа журналистикасының ақпарат саясатында айырмашылықтар бар ма? Мысалы, Кеңестiк жүйенiң шапанынан шыққан бiздегi журналистиканың негiзгi бағыт-бағдары — публицистикалық. Журналистiң субъективтi көзқарасы мен эмоциясына көбiрек жол берiледi. Сiздердегi өзгешелiк неде? — Журналистика да — шығармашылықтың бiр түрi. Оның көтерген жүгi де ерекше. Мүмкiндiктерi айрықша. Сондықтан, журналистиканың мүмкiндiктерiн шектеп, пiкiр айтылмайтын, белгiлi бiр ауқымда шектеп тастауға тағы да болмайды. Батыс журналистикасында сiз айтып отырған тәсiлдердiң барлығы да бар. Бiрақ, ол тәсiлдердi қолдана отырып, олардың аражiгi айқын ашылып берiледi. Бүгiнгi күнi бiздiң “Азаттық” радиосында да, белгiлi бiр адамның пiкiрiн айтуына жол берiлген. Бұл пiкiрталастың өрбуiне жол ашады. Кейде радио журналистерiнiң де өз ойларын ашық айтып жататын кездерi болады. Бiрақ, бiз оны анық және айқын, “пәленшенiң пiкiрi” деп беремiз. Бiздiң негiзгi мақсатымыз — еркiн ойдың еркiн таралуы. Мұндай жағдайда, әрине, бiз мiнбер ұсынған адам өзiнiң еркiн ойын бiлдiре алады. Бiрақ, ол пiкiрдi “Азаттықтың” пiкiрi ретiнде қабылдау шарт емес. Өйткенi, сiлтеме жасалып, дерек көзi айқындалып отырғандықтан, оған бiз жауап бермеймiз. — Қазақстандағы сөз бостандығы осыдан 10-15 жыл бұрынғы кезбен салыстырғанда, тарылып бара жатқан секiлдi. Парламенттiң бiр партиядан сайлануы, әр алуан көзқарастың болмауы — сөз бостандығына да әсер етiп жатқан сияқты. Сiздер 1991 жылдан Алматыда өз бюроларыңызды аштыңыздар. Қандай келiсiммен жұмыс iстейсiздер? — Бiз бюро ретiнде заңды түрде тiркелгенбiз. Жергiлiктi заңдарды сақтай отырып әрекет етiп отырмыз. Бiз құқықты қоғамда заңға деген құрметтiң қалыптасуына мүдделi ақпарат құралымыз. Сондықтан, өз тарапымыздан бұл жақтағы заңдардың барлығын сақтауға тырысамыз. — Билiк тарапынан қандай да бiр қысымға ұшырап көрдiңiздер ме? — Бұл жерде бiр нәрсеге тоқтала кету керек. Бiз интернет парақшамызды ашқанымызға жарты жылдай ғана уақыт болды. Жарты жылдың iшiнде оқырмандарымыздың саны — 1000 есеге көбейдi. Осы уақыт аралығында бiздi осындағы әрiптестерiмiз мойындады. Қазақстандағы ақпараттың даму жолындағы үлгiсi ретiнде қалыптаса бiлдiк. Өзге интернет парақшаларының iшiнде көш iлгерi кеттiк. Егер, қоғам еркiн дамысын дейтiн болсақ. “Азаттық” секiлдi пәленбай ақпарат құралы болуы керек. Еркiн сөз — жалғыз бiр ақпарат құралының ойды еркiн жеткiзiп, қалғандарының тасада қалуы арқылы жүзеге аспайды. Сондықтан, еркiн ой таратушы ақпарат құралы ретiнде, бiзбен бәсекелесе алатын, бiзбен иық тiресе алатын ақпарат құралдарының болуына барынша мүдделiмiз. Қысым тұрғысына келетiн болсақ, Қазақстанның ақпарат кеңiстiгiнде болып жатқан жағдайды мен “Азаттықтың” жеке жағдайынан бөлiп қарастырмас едiм. Бiздiң интернет парақшамызды былтырғы жылы 7 апта бойы тоқтатып қойған жағдай болды. Бүгiн сол жағдай өзге интернет парақшаларының басына түстi. Оппозициялық газеттердiң журналистерiнiң соққыға жығылып жатқанын көрдiк, бiздiң журналисiмiз де соққыға жығылды. Бұны бiр-бiрiнен бөлiп қараудың қажетi жоқ. Айналып келгенде, бiрiншi кезекте ел басқарып отырған адамдар, екiншi кезекте, кәсiпқой журналистер, үшiншi кезекте дүйiм қауым — бiзде еркiн ақпараттың болуына мүдделi болуы қажет. — Прагадағы журналистер қауымдастығы, зиялы қауым өкiлдерi және жалпы қоғамның Қазақстандағы демократияның аяқ алысы туралы пiкiрлерi қалай? Келесi жылы, амандық болса, ЕҚЫҰ-ға төрағалық етпекпiз. Оның демократиялық талаптарына саймыз ба? — Менiңше, жасыратыны жоқ, Қазақстанның кейбiр ақпарат құралдарында көзбояушылық болғанымен, кез келген ойлай бiлетiн адам ақты ақ, қараны қара ретiнде тани бiледi. Егер, Қазақстан қоғамында қандай пiкiр бар болса, шеттегi жұрттың арасында да Қазақстан жайында дәл сондай пiкiр қалыптасқан. — Жалпы, ондағы ел Қазақстан жайлы көп бiле ме? — Тәуелсiздiктен кейiн, Қазақстанды Батыс жақсы бiле бастады. Өйткенi, Қазақстанның мүмкiндiктерi ерекше. Сол мүмкiндiктердi тиiсiнше, орынша, осы елдiң, халықтың игiлiгiне пайдалану мәселесi — бiр басқа. Және оны дұрыс пайдалана бiлу — сiз бен бiздiң, ақпарат құралдарының атқарар қызметiнiң бiрi. — Қазақстанда соңғы кезде бiрнеше заң жобаларына өзгертулер мен толықтырулар енгiзiлдi. Олар Конституциялық маңызы бар — БАҚ туралы, Сайлау және Саяси партиялар туралы заңдар. Сол кезде “Азаттық” радиосы қоғамдық институттардың бұл заңдарға наразылығын бiр емес, бiрнеше рет бердi. Ал, сiздiң жеке азамат ретiнде, журналист ретiндегi пiкiрiңiз қалай? — Менiң жеке көзқарасым бойынша, айтылған пiкiрлермен толық келiсемiн. Қазақтың өмiрлiк философиясы не? “Бас кеспек болса да, тiл кеспек жоқ” дейдi бiзде. Халықтың ұстанымы қандай? Оған қандай заң керек? Сол тұрғыдан келгенде, менiңше, жоғарыдағы үш заңға енгiзiлген өзгерiстер жеткiлiксiз. — Кезiнде қырғиқабақ соғысы туралы көп айтылды. Кеңес одағы ыдырағаннан кейiн, қырғиқабақ соғысы тоқтатылады деп есептелiндi. Бiрақ, ол әзiр тоқтай қоймаған секiлдi. Орыстар айтады: “Ақшаны кiм төлейдi, сол музыкаға тапсырыс бередi” дейдi. “Азаттық” радиосы — Американын радиосы. Радионың АҚШ-тың ыңғайына жығылып, солардың сойылын соғуға бейiмделiп кететiн кездерi бола ма? — Мен “Азаттық” радиосының директоры ретiнде өз пiкiрiмдi бiлдiруiме болар едi. Бiрақ, мен осының төрелiгiн оқырманға қалдырғым келедi. Бiздiң хабарларымызды “www.azattyq.org” интернет парақшасы арқылы табуға болады. Бұндай сауалдардың қойылуына таң қалмаймын. Өйткенi, Қазақстандағы жағдай осындай пiкiр қалыптастыруға итермелеп отыр. Оған негiз де жоқ емес. Өйткенi, Қазақстандағы ақпарат құралдары солай қалыптасқан. Бiзде ондай жағдай жоқ. Оның дәлелi бiздiң хабарларымызда. Бiз шын мәнiсiндегi бейтарап және еркiн сөздiң мiнберiмiз. — Осы сауалдың жалғасы ретiнде, Америка журналистикасының тағы бiр басты талабы, “Егер, қандай да бiр ұлтқа қатысты шиеленiс болып жатса, ол оқиға жайында репортажды ұсынатын адам ол ұлттың өкiлi болмауы керек, егер, алда-жалда сол ұлттың өкiлi бола қалсаңыз, ұлтыңызды ұмыта тұруға тура келедi” дегенге саяды екен. Сiздер ұлттық мәселенi талқылағанда, принципке бағынасыздар ма, жоқ, ұлтқа бүйректерiңiз бұратын кездерiңiз бола ма? — Бiз кәсiпқойлыққа көбiрек бағынамыз. Қалған мәселенiң барлығы шартты. Өйткенi, бiз ұлтараздығын қоздыруы мүмкiн, дiни кемсiтушiлiкке жол беруi мүмкiн мәселелердiң барлығының алдын алуға тырысамыз. Мәселен, ұйғыр мен қазақ, шешен мен қазақ арасындағы қақтығыстарды әңгiмелегенде, маңыздысы — қай қазақтың немесе қай шешеннiң таяқ жегенiнде емес, оны құқыққорғау органдары анықтай жатар. Бiздiң мақсат — қоғамды алға жылжыту үшiн оның түп тамырына бойлай енiп, себептерiне көз жүгiрту, оны тамырымен құрту. — Сiзге “Азаттық” радиосының өкiлi ретiнде емес, қазақ ретiнде сауал қойсам деп отырмын. Қазақстан тәуелсiздiгiн алғалы 20 жылдай уақыт. Бiрақ, бiздiң ұлттық құндылықтарымыз әлi алға шыққан жоқ. Қоғамда әлi күнге дейiн орыс мәдениетiнiң төңiрегiнде топтасу белең алып барады. Мысалы, “Алаш” өкiметiнiң 90 жылдығы Республика көлемiнде аталып өтiлмедi, Қазақ хандығының 550 жылдығы ескерусiз қалды, қазақтың тұңғыш хандары Жәнiбек пен Керейдiң тұлғалары көмескi тартты, Хан Кененiң басын қайтару iсi әлi күнге дейiн созбұйдаға салынып келедi. Сiздiң ойыңызша, бұның себебi неде? — Бұл кiмге сын? Бұл — бiрiншiден, өзiмiзге, қазаққа сын, қазақ азаматтарына, қазақ баспасөзiне және қазақтың ел ағаларына сын. — Дегенмен, бұл мәселенi қазақ баспасөзi айтудай-ақ айтып, жазудай-ақ жазып келедi. Қоғамда алға жылжушылық байқалмайды. Жазғаныңның нәтижесi көрiнбейдi. Күрескерлер жалыға бастады. — Демек, қазақ баспасөзi соны ел ағаларына жеткiзiп, оларды қазақ баспасөзiне құлақ асқызудың амалын табу керек. — Осы ретте президенттiң кеңесшiсi Ермұхмает Ертiсбаевтың бiр сөзi есiме түседi. Ол кiсi: “Неге айтқандарыңнан қорытынды шықпайды? Азаматтық қоғам дамымағаннан кейiн, қоғамдық пiкiрге ешкiм құлақ аспайды. Сондықтан бұқаралық ақпарат құралдарының жазғаны көк тиын” дейдi. Яғни, бiзге әуелi азаматтық қоғамды дамыту қажет болатын шығар? — Бұл жерде бiрiншi, екiншi дейтiн мәселе жоқ. Даму қоғамның дамуына әсер ететiн барлық салада қатар жүргiзiлiп отыруы керек. Ермұхамет Ертiсбаевтың сұхбат берiп, соны айтып отырғанының өзi бiраз нәрсенi байқатады. Бұл жерде, қайталап айтамын, ақпарат құралдарының көтерер жүгi ерекше. — Менiң ойымша, бiздiң қоғам iлгерi басқанның орнына керi кетiп бара жатқан сияқты. Мәселен, ақпарат құралдарының басым көпшiлiгiн бiр қолға жинап — холдингтердiң қол астына өткiзiп жiбердi. Мұндай қарқынмен азаматтық қоғамның салтанат құруы әлi алыс секiлдi… — Бұл қоғамға да байланысты. Бiрақ, ол жауапкершiлiктi сезiну жағы бәсең көрiнедi. Қоғамды дамытатын қоғамның өзi. — Сiз Мұхтар Мағауин секiлдi қазақ әдебиетiнiң бiртуар тұлғасының баласысыз. Қазiр ол кiсi Прагада тұрады. Баласы әкесi үшiн жауап бермейдi, дегенмен, Мұхтар ағамыздың елден неге кеткенiн айтсаңыз? Әрi сiз берi келерде елге қандай сәлем айтты? — Әкемнiң елге сәлемi оның шығармаларында, бұрынғы жазылған және жаңадан туып жатқан туындыларында. Дәл сол сияқты, “елден неге кеттi?” деген сауалға да ол кiсiнiң шығармаларынан жауап таба аласыздар. Сондықтан, мен әкемнiң шығармаларын оқуға кеңес берер едiм. — Рахмет!Әңгiмелескен Есенгүл КӘПҚЫЗЫ