ЖАҢҒЫРЫҚ

ЖАҢҒЫРЫҚ

Газетiмiздiң бұдан екi апта бұрынғы санында (“Түркiстан””№6, 12 ақпан, 2009 жыл) белгiлi демограф-ғалым Мақаш Тәтiмовпен “Ұлтты өсiретiн де, өшiретiнде әйел””атты сұхбатымыз жарияланған едi. Содан берi осы сұхбатқа орай редакциямызға бiрнеше хат түстi. Бүгiн соның екеуiн жариялағанды жөн көрдiк.

“БАС ДЕМОГРАФ” не дейдi? 

Ел болып өткiзгелi отырған бұл науқанға елеңдемес жан кемде-кем шығар. “2009 жылы 25 ақпан мен 6 наурыз аралығында халық санағы өтедi” деп ел құлағын шулатқалы да бiраз уақыт болып қалды. Жарнаманың дүдәмал тұстары да жоқ емес. Мәселен, “Хабар” радиосынан қазақ, орыс тiлдерiнде “Санаққа қатысыңыз. Сiзден ешқандай құжат талап етiлмейдi. Сiздiң сөзiңiзге сенемiз. Берген ақпаратыңыздың құпиялылығы сақталады” деген тәрiздi уәделер берiлiп жатыр. “Егер ешқандай құжат талап етiлмесе, ауызша айтқан ақпаратқа сенсе, санаққа iлiккен жан қаншама шындығын айтады? Ол жергiлiктi тұрғын ба, әлде көршi елдерден көшiп келген босқын, кiрме, әлде жай жолаушы ма? Оның ұлты, жасы, жұмысы, тұрақты мекенi, отбасы жағдайы, жеке басына қатысты және қоғамға деген көзқарасы туралы айтқандарына ешбiр құжатсыз сенiп, соны шын ақпарат ретiнде тiркеген қаншалықты ақиқатқа жақындайды?” деген сұрақтар өзiнен-өзi туындайды.

Мiне, осындай сұрақтар төңiрегiнде “Түркiстан” газетiнiң бетiнде демограф-ғалым Мақаш Тәтiмовтiң газет тiлшiсiне берген сұхбатын көрiп, “е, бiраз бұлыңғыр мәселеге жауап табармыз” деген үмiтпен қолға алған едiк. Бiрақ, өзiн елiмiздiң бас демографы санап жүрген Мақаш ағамыздың “әп, бiсмiллә” сөзiнiң басынан, сұхбат бойынша айтқан әңгiмесiнен ойдағы сұрақтарымызға жауап алмақ тұрмақ, сан-сапалақ сұрақтар көбейiп, кей тұста қайран қалып, ендi бiрде ағамызға кейiген сәттi де бастан кештiк. Неге дейсiз ғой? Мәселен, Мақаш ағамыз 1999 жылғы ұлттық санақты 1989 жылғы бүкiлодақтық санақтың жалғасы десе, “мынау өтетiн санақты да бұрыннан келе жатқан бүкiлодақтық санақтың жалғасы” дейдi. Сонда, бiз “бүкiлодақтың” құшағынан 17 жылдан асса да шыққамыз жоқ па, әлде, жоқ болған мемлекеттiң құрамындамыз ба? “ТМД елдерiнiң iшiнде бүкiлодақтық санақты (астын сызған — Е.Н.) тек Қазақстан ғана үзбей жалғастырып келедi. Оның өзi кiмнiң арқасында өтiп жатқаны белгiлi. Әрине, мұның бәрi Елбасының “заслугасы”, ал оған бәрiн айтып отыру менiң заслугам” дейдi. Сонда бiз 17 жыл бойы тәуелсiздiгiмдi алдық деп әлемге жар салып келсек, кешiрiңiз, әлi де “бүкiлодақтың санағын үзбей жалғастырып” келедi екенбiз ғой. Оның өзi Мақаңның “заслугасы” екен. Яғни, санақ жөнiнде Елбасының бас кеңесшiсi немесе бас ақылшысы өзi болып шықты. Мақаңды ары қарай оқиық: “Санақ не үшiн керек дейсiз ғой? Бұны санақтың қадiр-қасиетiн бiлмейтiн адамдар ғана сұрайды. Санақ — қоғамның, адамның алдына қойылған айна. Айнаға (астын сызған — Е.Н.) қарайсың да, өзiңдi көресiң. Кәрiсiз бе, жассыз ба, семiзсiз бе, арықсыз ба, т.б. Соған қарап адам өзiн бағалайды. Санақ арқылы кез келген адам қандай қоғамда өмiр сүрiп жатқанын, ол қоғамның құрамы қандай екенiн, онда жұрт қалай күнелтiп жүргенiн бiле алады. Қанша балаң бар, айырылыстың ба, жоқ па? Керек десеңiз, санаққа аборт жөнiнде де сұрақ енгiзiп едiм, алынып тасталды” дейдi. Иә, “қандай қоғамда өмiр сүрiп жатырмыз, оның құрамы қандай, жұрт қалай күнелтiп жүр…” дегенiне келiсейiк. Бiлгiмiз келедi және дұрыс қоғам құруға көмегi тиер. Ал семiзбiз бе, арықпыз ба, мұның кiмге керегi бар? Мақаңның аборт туралы сұрақ қойғысы келгенiн де түсiну қиын. Ал, аборт туралы сұрағына әйел жолдастар шын жауап бередi деп ойлай ма екен? Мақаң “мақтанбай-ақ қояйын” деп алып: “Шынын айтсам, 60 мың санақшының еңбегiн қорытып, санаққа баға берiп, талдау жасайтын адам — менмiн. Әрине, әр түрлi мамандар — экономистер, әлеуметтанушылар, тiптi әкiмдер де ат салысады” дейдi. Мақаш ағамыз қанша мақтанбайын десе де, байқамай мақтанып қалудан құр алақан емес көрiнедi. Онысы осы сұхбат барысында байқалады. “Мендi” көп айта бергенiнен Гаршиннiң белгiлi ертегiсiнiң кейiпкерi ерiксiз еске түседi. Ал ендi бiз, неге “көпұлтты мемлекетпiз” дегендi жиi айтып кеттiк десек, оның да авторы Тәтiмов мырза екен. Неге олай десеңiз, ол саясат үшiн керек екен. Тiптi көпұлтты болмасақ та, осылай деп жар сала бергенiмiз пайдалы көрiнедi: “— Көпұлтты деген саясатқа мақтануға болады. “Көпұлтты мемлекетпiз, тыныштық жағдайда тату-тәттi өмiр сүрiп жатырмыз” деген сияқты. Бұл негiзiнен мақтануға тұрарлық нәрсе (!). Қазақстанның көпұлттылығы жөнiнде мынаны айтар едiм. “Қазақстан соншама көпұлтты емес” (астын сызған — Е.Н.). Қазақ пен орыс Қазақстан халқының 85 пайызын құрайды, сонда қалған 15 пайызына жаңағы айтып отырған 135 ұлт өкiлi кiредi. Ал 100 мыңнан асатын, 1 миллионға тақайтын 7 ғана халық бар. Бiзде 10 шақты 50 мыңнан 100 мыңға дейiн, содан кейiн 30 шақты 10 мыңға жетпейтiн халықтардың саны бар. Осы жерде мынандай бiр гәптi айтайын. Оны бiз сияқты маман ғана айта алады. “Қазақстанда 135-ке жуық ұлт тiркеуге алынды, мұның бәрi бар” деп айтып жүргенiмiздiң үлкен себебi, бiз бүкiлодақтық халық санағының, Кеңес Одағы бойынша халық санағының тiзiмiн алып, сол бойынша халықтардың тiзiмiн жасадық. Демек, Қазақстан — қираған Кеңес Одағының, күйреуi құлаған Кеңес империясының аман қалған қабырғасы сияқты. Сол қабырға да Кеңес халқын дәрiптеп, ұлттық құрамын сақтап келедi. Жаманды-жақсылы болсын, республикамыздан бiр чукчаны тауып алуға болады. Тiптi, тағы iздесең, 10 юкагир, 100 якут, 1 мыңға жуық қалмақты табуға болады”. Мақаш аға-ау, өзiңiз айтқандай Қазақстан соншама “көпұлтты” болмаса, көпұлтты деп мақтанатындай не басымызға күн туды? 135 ұлтқа жеткiзу үшiн 1 чукчаны, тiптi тағы да iздесең 10 юкагирдi, 100 якутты тауып алғанда қай ұшпаққа шығамыз?! Бұл не? Қазақ ұлтының мүддесiн әлсiрету, қисынсыз проблеманы қолдан жасап, өз үнiмiздi өзiмiз өшiру үшiн осындай саясатты ұстану керек пе? Бұл кiмге пайдалы болмақ? Бұдан кейiн мен Сiздiң шын қазақ екенiңiзге де күмәнмен қарай бастайын дедiм. Бәсе, аталмыш бұл 130-дан астам ұлт қайдан пайда болды десем, Сiз сияқты маманның ғана қолынан келетiн шаруа екен ғой? Сөйте тұра екiншi бiр сөзiңiзде осы өз “жаңалық-үлесiңiздi” өзiңiз жоққа шығарасыз: “…Көпұлттылық” дегеннiң өзi биязы түсiнiк. Алайда, Қазақстан деген үлкен елде көпұлттылықты 5 санмен, 2 санмен құтқара алмайсың. Көпұлтты құрау үшiн ең кемiнде 100 мыңнан асуың керек. Бұл санға тек кәрiстер ғана жетiп отыр”, — дейсiз. Журналистiң “Бiрдеңе болса, сол бес-алтауын” “ұлт” деп дабырайтып айтып жатамыз ғой” деген сөзiне “Айналайын, бұл жерде ешқандай асыра сiлтеу не дабырайту жоқ. Бұл саясаттың сөзi. Керек десеңiз, бұл саясатты мен де қолдаймын. Тiптi елiмiздегi ұлттардың санын 150-ге дейiн жеткiзуге болады” дейсiз. Баяғыда колхоздастыру кезеңiнде большевиктердiң саясатын ендi-ендi түсiне бастаған бiр ауыл белсендiсi: “е-е, саясат, саясат дегенге бұл не нәрсе десем, баяғы қазақтың сасық қулығы екен ғой” деген екен. Мәке, қазақтың басын осындай “сасық қулықпен” 70 жылдан артық уақыт айналдырып келгенiмiз аздай, ендi тағы да сол “саясат” деп, тағы да сол қулыққа басқыңыз келе ме? Отарлаудан, қанаудан, озбырлықтан құтылдық па десек, ендi қолдан жасалған қақпанға, орға, тұзаққа туған халқыңызды өз қолыңызбен апарып құрбан қылғыңыз келгенi ме? “150-ге дейiн жеткiзуге болады” дейсiз. Сiздiң сұхбат бойынша айтылған ойпыл-тойпыл ойларыңыз бен салдыр-салақ сөздерiңiздi түгел мұрнынан тiзбей-ақ қояйын. Тек, Қазақ ұлтының намысына тиетiн, сүйегiне таңба салатын бiр сөзiңiзге және бiр анайы тiлегiңiзге ғана тоқталайын. “Шынын айтсам, жезөкшелiктi Америкаға, Англияға жеткiзген — қазақтар” дейсiз. Ағасы-ау, бұл қай сасқаныңыз? Әлемге әйгiлi Америка мен Англияға жезөкшелiктi апарған қазақтар дегенiңiзге кiм сенедi? Тiптi олар, қазақ деген халық бар екенiн бiле ме екен? Кеңес өкiметi құлап, ақпараттық “қақпалар мен терезелер” айқара ашылғанда елiмiзге порнофильмдер мен эротиканы, секстi суреттеп-насихаттаған сайтан-өнiмдер сол Америкаңыз бен Батыстан лап қоймады ма бiзге? Олардың түнгi көбелектерiне елiктеген бiздiң “көбелектер” мен сол “көбелектерге” құмар “серi-перiлердiң” тұмылдырықтары сыпырылғалы осы 17 жыл көлемi ғой. Әлде осы уақытқа дейiн бүлiнбей тұрған перiште кейiптегi Америка мен Англияны бұзып, адал жолынан тайдырып жiберген бiздiң жезөкшелер ме екен? Мына сөзiңiзден кейiн мен Сiздiң жалпы қазаққа перзенттiк емес, пенделiк көзқарасыңыз басым ба деген ойға қалдым. Ал, әр жерде, әр түрлi БАҚ-та жиi қайталап жүрген “көк көрпеңiздi” бұл жолы да ұмытпапсыз. Иә, ұлт саны өссiн, “сан болмай, сапа болмайды” деген ойыңызды құптаймыз. Бiрақ, аталық аппақ сақалыңызбен осы бiр “көк көрпе” жөнiнде айта беретiн әзiл-шыныңыз өзiңiзге жараса ма? Басылымдағы айтуыңыз өз алдына, өзiм куә болған бiр үйлену тойында, үйленiп жатқан жастарға қарата, дүйiм жұрттың алдында, ата-аналары, туған-туысқандарының көзiнше “көк көрпенi бүлкiлдете берiңдер, бүлкiлдете берiңдер” деп тiлек айтқаныңызда, бет тұрмақ, беттегi безеу ұялғандай болғанбыз. “Бұл неткен анайылық, неткен арсыздық” деп жерге қараған жұрт әлi есiмде. Қазақтың салтында жастарға “үбiрлi-шүбiрлi болыңдар”, “үйiңнiң iшi жанға, сырты малға толсын” деген сияқты т.б. тiлектер мәдениетiмен, қазақи ибалылықпен айтылып жатушы едi. Сол тойда Сiздiң сөзiңiзден тiксiнiп қалған едiм. Аралас неке туралы да оң пiкiрiңiздi бiлдiк. Қазақтың сөздiк қорына “ерденет” секiлдi сөз қосып, тiлiмiздi, байытып келiпсiз. Қанатты сөздердi де ойлап табатын көрiнесiз. Мысалы, “Қараңызшы. “Ананың тiлi — атаның күшiнде” деген қанатты сөздiң астарында не жатыр? Ананың қазан-ошақ маңында айтылатын тiлiне ата кiрiссе, ол саясатты, өнердi, т.б. айтады. Ата — саясаттың, үкiметтiң, президенттiң, мен сияқты демограф-зиялылардың күшi. Атаның күшi енсе, ананың тiлi дамиды. Әрине, атаның күшi тек белде тұрған күш қана емес. Тiптi оны да айтсақ, артық емес, демография деген сол ғой”, — дейсiз. Сiздiң бұл қанатты сөзiңiзден түсiнгенiмiз: “Қазақ тiлi — Мемлекеттiк тiл” неге дамымай жатыр десек, Ана тiлiне Атаның күшi: саясаттың, үкiметтiң, президенттiң, сiз сияқты демограф-зиялылардың күшi енбей жатыр екен ғой. Бәсе, әйтеуiр, бiр кiлтипан бар екенiн сезушi едiк. Бiрақ, “Бас демографтан” көңiл қалады екен…   Еркiн НҰРАЗХАН, суретшi   САНАҚҚА ДА САБЫР КЕРЕК 

Елiмiздiң бас демографы, ғалым Мақаш Тәтiмовтың көзiм түскен мақалаларын қалт жiбермей оқып жүремiн. Ал “Түркiстандағы” (12.12.09) сұхбатын бәлкiм жуықта өтетiн ұлттық санақтан күтер үмiтiмнiң молдығынан ба, екi рет қайталап шыққанда, асты сызылған сөйлемдер мен қойылған сауалдар аз болған жоқ.

Мақа! Мен де сiздей көпұлтты мемлекеттiң азаматы болғанымды мақтан ете отырып, көңiлi — даласындай кең қонақжай қазақ атын берген мемлекеттiң басқаша болуы мүмкiн емес қой деймiн. Сөйте тұра “көпұлтты” деген сөздi бiздiң жиi қолдануымыз кейде маған қайсыбiр “достарымыздың” “байқа, сен де көпұлттың бiрiсiң, дандайсыма” деп тұрғандай күйi кешiредi екен. Расында да бiр ғана Нью-Йоркте 110-нан астам ұлт өкiлдерi мекен етсе, қонақжай Қазақстанда 135 ұлт өкiлдерiнiң тату-тәттi тiрлiк етуi табиғи құбылыс емес пе?! Егер статистикаға назар салсақ дүниежүзiндегi 200-ге тарта тәуелсiз елдiң моноұлттық мемлекетi саусақпен санарлықтай аз екен, ал Сiз мысал еткен моноұлтты Жапонияның ұтылысы қандай деген сауалға жауап таба алмадым. Демек мемлекеттiң көпұлттық та, жалқы ұлттық болуы да табиғи құбылыс, ол — қауымның табиғи тепе-теңдiгiнiң бас шарты болса керек деген ойға қалдырады. Жаңадан ұлттың пайда болмайтыны, керiсiнше, уақыт өткен сайын ұлттың кеми түсетiнi де ғылымда дәлелденген қағида. Кешегi Кеңестiк империяның басталу кезiнде болған 17-ге тарта ұлттар мен ұлыстар санының 70 жылдан соң екi еседей кемуi табиғи заңдылықтан ба, әлде солақай саясаттан ба, Кеңес Одағындағы ұсақ ұлттар түгiлi, ендi аз уақыт өткенде, қазақ атының да сақталуы екiталай болды ғой. Осындай ұстанымның ақиқаттығы талас тудырмаса да, маған Сiздiң сұхбатыңыздан тек қана Сiз “сияқты мамандар ғана айта алатын” ақиқат таңқалдырды: “… Қазақстанда 135-ке жуық ұлт бар деп жүргенiмiз…. кешегi Кеңес Одағы бойынша жасалған тiзiм екендiгi”. Өйткенi, “бүгiнгi Қазақстан — қираған Кеңес Одағының… күйреген Кеңес империясының аман қалған қабырғасы” iспетiнде — “Кеңес халқын дәрiптеп, ұлттық құрамын сақтап қалғандығына” марқаятындығыңызды аңғару қиын емес. Рас, кешегi Кеңес дәуiрi кезiнде “ұлттар достығының лабораториясына” айналған қазақ жерiнде әр түрлi ұлттар өкiлiнiң болуы ғажап емес, бiрақ басқа ТМД елдерiнде сол ұлт өкiлдерi қудаланды деген ақпаратты естiдiм дегендер кездеспейдi де! Ендi сол “ұлттық лабораторияның” қазақ ұлтын өркендетуге қандай септiгi тидi деген мәселе қозғала қалса ана тiлiмiздiң тұрмыстық тiлге айналғандығы, барлық жетiстiгiмiздiң ұлы халықтың жетегiне тiркелiп рухани күйзелiске ұшыратқандығынан басқа “жаңалықты” таба қою қиын. Ендеше “Қазақстанның қираған империяның сау қалған қабырғасы” деп сүйiншiлеуiңiзге жол болсын?! Бұл “Көпұлттық саясат сөзi… болғандықтан Сiздiң: “Керек десеңiз мен де бұл саясатты қолдаймын…” деп құлшына айта тұра “елiмiздегi ұлттар санын 150-ге дейiн жеткiзуге болатындығының ғылыми негiзiн ашпайсыз”. (Жақша iшiнде айтайық, Мақа, бұл кешегi 100 биеден 100 құлын алатын социалистiк мiндеттеменiң орындалуын еске түсiредi). Бұл ретте Сiз “Жаманды-жақсылы болсын республикадан бiр чукчаны, iздесең 10 юкагирдi, 100 якутты, 1 мыңға жуық қалмақты табуға болатындығын және бұған қоса әлем халықтарының өкiлдерiн қазiргi елiмiзде жүрген “дипломаттардың iшiнен қолқа салсаң” бiр кубалық, 5 мексикалық, 50 малайзиялықтардың көнетiндiгiне көндiрiп, ұлт санын 150 жеткiзуге болатындығын айта отырып, қазiрдiң өзiнде “бiзде осы ұлт өкiлдерi бар деуге болады”… деп үлкен санақта сол 150 ұлт өкiлдерiн түгендегендей боласыз. Егер Сiздiң аталмыш әдiстi қолдансақ Қазақстандағы ұлттар санын 200-ден де асыруға толық мүмкiншiлiгiмiз бар. Осы ретте Мақа, Сiзге қойылған “көпұлттылықтың республика үшiн қандай пайдасы бар және зияны қандай?” деген сауал ашылмай қалғандықтан, соны мен де қайталамақпын. Өйткенi, кейбiр сәтте өз елiнде қазақтың, басқа ұлт диаспораларының деңгейiнен аса алмай жатқан жәйттары кiмге болса да осы сұрақты қойғызар едi. Мысалы, мемлекеттiк тiлдi дамытайық деп ашық айтудан қаймығып, “Тiлдердi дамыту басқармасы” деп атауға мәжбүр болып жүргенiмiз. Жыл сайын 20-30 әртүрлi ұлт өкiлдерiнiң қазақ тiлiнде тақпақ, мақал-мәтелдер айтуын мемлекеттiк тiлдi кемелдендiрудiң басты шарты iспетiнде көрсетуiмiздiң өзi осының салдары болса керек. Шындыққа көшсек, қазақтың әлеуметтiк жағдайы басқа ұлттарға қарағанда көп төмен. Кәсiби мамандығы жөнiнен, соған байланысты жұмыссыздықтың меңдеуi, түрлi базарларда күн көрiстiң қамымен жүрген қаратабан қазақ жастарының үлесi басқа ұлттармен салыстырғанда көп жоғары екендiгi қазiргi ахуалымыздың деңгейiн куәландырса керек. Ал, Сiз болсаңыз “қазақ 70% жетпей, өз елiне ие болып, мемлекетiн билеп отыра алмайды. Ана тiлiн мемлекеттiк тұғырға қондыра алмайды” деп отқа май құясыз. Уақыт деген құрық салдыратын асау емес, өз дегенiн iстетедi, егер “болмайды”, “алмайды” деп жүргенде бүгiнгi 62% ұлттық құрамы бар қазақтың соры қашан ашылмақ сонда? “Е, 70 % болыпсыңдар, ендiгi Қазақстан сендердiкi” делiнетiн қой үстiне бозторғай жұмыртқалар заман қашан тумақшы?! Мақа, Сiз ғалымсыз. Ғылымды жасайтын ғалымдар. Әсте саясат үшiн ғылыми қағида тұжырымдалмайды. Керiсiнше саясат сол тұжырымды пайдаланады. Осындай белгiлi аксиоманы айтуыма Сiз саясатты қолдайтыныңызды ашық айта отыра ғалымға тән иландырарлық мынандай тоқтамыңызға ризалығымды бiлдiруге тиiстiмiн. “Қазақстан соншама көпұлтты емес. Қазақ пен орыс халықтың 85%-iн құрайды. Көпұлтты құрау үшiн ең кемiнде 100 мыңнан асуы керек. Бұл санға тек кәрiстер жетiп отыр”. Сонда бiздегi 133 ұлттың үлесiне орта есеппен 18,0 мың адамнан келедi екен. Бiрақ Сiздiң осы санақта ұлт санын көбейтуге бiлек түрiп кiрiсiп отырсаңыз да, “Қазақстанда 150 ұлт өкiлдерi бар екен, көпұлтты екен деп дәрiптеу қажетсiз” деген пiкiрiңiзге қосыламын, Қазақстанның көпұлтты мемлекеттiң бiрегейi емес, қатардағы бiрi екендiгiне ешкiм де күмән келтiрмейдi, тек бұл қазақтың ұлттық дамуына ылайым кедергi жасамаса деген қауiптiң болмағанын қалар едiм. Осы ретте Сiзден ғалым ретiнде сұрайтыным: “Негiзгi ұлттың үлес салмағы 50%-дан төмен Балтық жағалауындағы елдердiң тәуелсiздiгiнiң алғашқы жылдарында-ақ бейбiт жолмен ұлттық тiлдерiн мемлекеттiк мәртебеге көтерiп алғандығы, ал Қазақстанда ұлттығымызды тану неге 70% өсiмдi қажет етедi” деген қайшы пiкiрдiң дәлелiн айтып беруiңiз қажет сияқты. Осындай қайшы пiкiрдi, Мақа, Сiз әйел жолдастар туралы да айтасыз. Аналардың тәрбие ошағының отын маздатарына, осы ретте еврейлердiң ұлттық белгiсi қызының тумасымен түгенделетiндiгiн, ақылды ұлт екендiгiн айтасыз. Әрине, сондықтан да болар, тiлiн бiлмесе де өзiн еврей санағандардың шағын мемлекет құрса да, қазiр дүние жүзiн тiтiркендiрiп отырғаны және елдiң өлi тiлiн тiрiлтудегi тәжiрибесi, бiздiң 70%-дық кедергiге дәлел бола алар ма екен! Бұл — бiр. Екiншiден, “Ананың тiлiн ата жетiлдiредi” деген пiкiрiңiздi қолдау қиын. Олай болса орыс қызына үйленген Ресей қазағы ұрпағының орыс бола алмайтындығын Сiз неге бар дауысыңызбен айтпайсыз. Сiз берген сұхбатта қалмақ ұлтын екi-үш жерде мысал етудiң нақты байыбына бара алмағандығым. Турасын айтқанда, қазақпен ұқсастық қытай, кәрiс, қырғыз — бiр сөзбен айтқанда, сырттай ұқсастық монғолоид тобындағы қалмақтарда да кездесуi заңды құбылыс. Рас, қалмақпен көршi тұрдық, 300 жыл соғыста, “қыз алыстық”, “қыз берiстiк” дегендей тамырластығымыз және бар. Ол түгiл қазақ арасында “Қалмақ” руы да бар, тiптен Алматы маңындағы Қаскелең, Шамалған елдi мекендерiнiң қалмақ батырларының есiмi екендiгi бiр кезде адамзат тарихында әртүрлi ұлттардың қан араласуын қазақ үшiн де жат құбылыс еместiгiн дәлелдесе керек. Хан Кене де қалмақтың жиеншары ғой. Бiрақ бұл сен қазақ емессiң: қаныңда өзбек, қырғыз, түркмен, орыс… т.б. ұлт қаны бар деп жатудың мәнi емес. Сол сияқты бiр кезде Жоңғар қалмақтарын елдiк санаттан айыруға мұрындық болған қазаққа деген қазiр қолынан iс келетiн затында қалмақ қанын сезiнетiн азаматтар үшiн де бұл “кек қайтарудың” себебi еместiгiн айту ләзiм. Мақа! Сiздiң “кәрi қыздар” санының санақта тiзiлмейтiндiгiне айырықша мән берiпсiз. Мешкей деген жақсы атақ еместiгiн ескерсек, қазақ үшiн “кәрi қыз” атану да ұлттық намысқа тиетiн кемсiту дер едiм. Қыздардың отырып қалуы ұлтымызға келген урбанизацияның нашар түрiмен бiрге енген өркениет әкелген дерт деуге болады. Қазақтың “кәрi қыз” болып қалуы өте сирек кездесетiндiгiн “отырған қыз орнын табады” деген сыпайы да, iзгi тiлек арқалайтын үмiт отын жағар ниетте аңғартар ұлы ұлылығымыз қайда? “Жезөкшелiктi Америка мен Англияға жеткiзген “қазақ” қыздары деген жалаңызды оқу маған қанша қиын болды. Бұдан соң ештеңе болмағандай: “керек десеңiз жезөкшелер мен көгiлдiрлердi шiрiген жұмыртқа деп ойлаймын. Осының бәрi батысқа елiктеуден туып отыр… батпаққа батпайық” деп бiтiрген iзгi тiлегiңiз пәс түскен көңiлдi сергiте алар ма?! Сонымен қатар “еш уақытта санақ жүргiзiлмеген “Ауғанстанда 10 мыңдай қазақ болуы мүмкiн” деген болжамыңыз да пiкiрiңiздi тек нақты фактiге (санаққа) құратын Сiздiң дөңгелекпен өрнектелген (10 мың, 40 мың, 1 млн.) сандардың демографиялық нақтылығына көлеңке түсiретiндей әсер қалдыратындығын да ғалымның ғалымға деген шынайы сыры деп қабылдағайсыз. Мақа! Менде Сiз сияқты ұлттық тiлiмiздiң мемлекеттiк мәртебесiне айналуына өз мүмкiндiгiмше үлес қостым ба деп, қазақ тiлiн бiр кiсiдей бiлемiн дейтiн азаматы маған Сiздiң қанатты сөздерiңiздiң бiразының байыбына бара алмағанымды да бiлдiрудi өзiме парыз санадым. Мысалы — жүзден жүйрiк, мыңнан — тұлпар шығатындығы, не болмаса ұлы даналар мың жылда бiр туатындығын (мысалы әл-Фараби мен Абай) “Түменнен тарпаң (?), сансыздан саңлақ (?), миллионнан бiр (?) дүлдүл шығатындығының байыбын аша алмауым, бәлкiм деңгейiмнiң онша “жоғары” еместiгiнен де болар. Бiрақ тарпаң мiнездi адамды немесе атты айтатындығы, саңлақтың сипаттамасын бiлмеу, дүлдүлдi — тұлпармен баламалайтын қазаққа миллионның бiр ғана дүлдүлiмен шектеу әрине мен үшiн “жаңалық”.   Шәмшиден АБДРАМАН, профессор