ҚАЗАҚ ЕСIМДЕРIНIҢ ҚҰПИЯЛАРЫ

ҚАЗАҚ ЕСIМДЕРIНIҢ ҚҰПИЯЛАРЫ

Қазақ тiл бiлiмiнде антропонимия деген термин бар. Антро+пос – «адам, оним//онима – «есiм», «ат» деген сөз. Ендеше, антропоним дегенiмiз – «кiсi есiмi», антропонимика дегенiмiз – ономастиканың кiсi есiмдерiн зерттейтiн саласы.

Телғожа Сейдiнұлы Жанұзақов осы салаға байланысты бүгiнге дейiн 320-ға жуық ғылыми еңбек жазып, жарыққа шығарыпты. Iрi еңбектерiнiң өзi 45-тен асып жығылады екен.

Әрине, қысқа ғана мақалада бiз бұл еңбектердiң бәрiне тоқтала алмаймыз. Сондықтан Телағаңның бiр-ақ қырына, яғни ол кiсiнiң кiсi есiмдерiне деген құлшынысы мен сол тақырыпқа жұмсаған күшiне, төккен терiне ғана тоқтақмақпын.

Телағаңның кiсi есiмдерiне қатысты ең бiрiншi мақаласы 1957 жылы жазылыпты. Мақала «Жалқы есiмдердiң жазылуы» деп аталады.

Қазақ қауымы Телғожасыз кiсi есiмдерiн, кiсi есiмдерiнсiз Телғожаны көзге елестете алмайды. Ол кiсiнiң «Қандай есiмдi ұнатасыз?» (1968), «Қазақ есiмдерiнiң тарихы» (1971), «Есiмдер сыры» (1974 «Сiздiң есiмiңiз кiм?» (1989), «Қазақ есiмдерi» (1988) атты кiтаптары мен толып жатқан ғылыми мақалалары оқырмандары бей-жай қалдырып көрген жоқ.

Кiсi есiмдерiне қарап отырып-ақ, өзiмiзге дейiн өмiр сүрген ата-бабаларымыздың тарихы, мәдениетi, тұрмысы, әдеп-ғұрыптары мен салт-санасы, дүниеге, дiнге көзқарасын, неге қол созып, неден үмiт күткендiктерiн бiлуге болады. Сол замандарда өткен тарихи оқиғалардан (Төңкерiс, Совет, Кеңес, Съез, Колхозбай, Совхозбек т.б.), қоғамдық өзгерiстерден (Коммуна, Социал, Октябрь, Правда т.б.), соғыстар мен атыс-шабыстардан (Майдан, Армия, Әскербай, Солдатбек т.б.), ауа көшуден (Ауғанбай, Қашқынбай, Көшкiнбай, Көшербай т.б.), жеңiс пен жеңiлiстен (Жеңiс, Бейбiт, Тыныштық) мәлiмет аласыз. Тiптi, халқымыздың әлеуметтiк жағдайларынан да (Әкiмбай, Манапбай, Қойбағар, Қозыбағар т.б.), дiнiнен де (Омар, Оспан, Әли, Жүсiп, Мұса т.б.) хабардар боласыз.

Телағаңның айтуынша, Түйебай, Жылқыбай, Сиырбай деген есiмдердi байлар немесе бай болуды армандайтын адамдар қояды екен. Ал Жылқышы, Қойшы, Сиыршы деген есiмдердi бай болудан үмiтiн үзген, мал баққан тiршiлiгiнiң өзiне риза, кедей адамдар қоятын болған. Осы тұрғыдан Итбай, Күшiкбай, Тезекбай, Шұлғаубай, Ақбайпақ немесе Барақ, Жапа, Жарық, Соқыр, Шұнақ, Шолақ деген сияқты есiмдердi қоюшылардың ұғым-түсiнiктерiн шамалауға, ой-өрiстерiн бағамдауға болады. Тоқтасын, Тоқтар, Тоқтамыс, Тұрсын, Тұрар деген есiмдер ат қоюшының арман-тiлегiн, мақсатын бiлдiрсе, Алдаберген, Құдайберген, Тәңiрберген, Сұрапберген, Төлепберген, Төлеген, Төлемiс, Өтеген дегендер наным-сенiмнен туған есiмдер.

Телағаңның ой-желiсiне сүйенсек, қазақ халқының балаға ат қоюының өз заңдылығы, өз үлгi-нұсқалары бар. Бұрын ұл болса болды, оның есiмiне «бай», «бек», «хан» сөздерiн қосақтайтын болсақ, қазiргi кезде бұл қосымшалардың мән-мағыналары ескiрдi деп есептеп, оларды қоспайтын, қоссақ та аз қосатын болдық.

Ертеректе қазақ халқы баласына ат қоюға келгенде басқа халықтар құсап дiн иелерiнiң атын iздеп,әуре болып жатпай-ақ, дүйсенбi күнi туса – Дүйсенбай, жұма күнi туса – Жұмабек, ауылына, үйiне хан келсе – Хангелдi, би келсе – Бигелдi, сұлтан келсе – Сұлтангелдi, қожа келсе – Қожагелдi деп, болмаса әкесiнiң қанша жасқа келгендiгiне орай баласына Қырықбай, Елубай, Алпысбай, Жетпiсбай, Сексенбай, Тоқсанбай деп ат қоя беретiн болған. Қазiр, Құдайға шүкiр, ол әдеттен арылдық.

Қай үйге барсаң да, алдыңнан Болат, Қанат, Қайрат, Жанат, Берiк, Серiк есiмдi ұлдар мен Мөлдiр, Маржан, Арай, Әсем, Әсел, Сымбат, Сандуғаш, Салтанат, Айгүл, Айнұр, Ақбота, Ақерке, Ақбаян, Ақмарал, Әйгерiм, Назерке атты қыздар жүгiрiп шығады. Бұл, бiрiншiден, халқымыздың ой-өрiсiнiң, сана-сезiмiнiң артқандығының, мәдениетiнiң, талғамының дамығандығының белгiсi болса керек. Екiншiден, Телағаңның жазған кiтаптары мен мақалаларының әсерiн де есте ұстағанымыз абзал болар.

Кiсi есiмдерi жөнiнде Телғожа Сейдiнұлы тек кiтаптар ғана жазып қойған жоқ, сонымен бiрге ол кiсi «Сенiң есiмiң» (1958), «Кiсi аттарының тарихы жайында» (1960), «Кейбiр кiсi аттарының жазылуы жайлы» (1962), «Фамилиямызды қалай жазамыз?» (1994) деген сияқты толып жатқан мақалаларды да дүниеге келтiрiп, оларды республикалық газет-журналдарда жариялап жүрген адам. Бұл мақалаларында Телағаң қазақтың аты-жөнi, тегi (фамилиясы) «қалай болу керек», «қалай жазылу керек», «неден қашуымыз қажет», «қай есiм жақсы» деген сияқты мәселелердi көтерiп, құнды-құнды пiкiрлер айтты, маңызды-маңызды ұсыныстар жасады. Ол пiкiрлер мен ұсыныстар кезiнде әжептәуiр қоғамдық пiкiр туғызып, көп адамдарға ой тастады, қозғау салды. Оның нәтижелерi туралы жоғарыда айттық. Соған қарамастан бұл мәселе күнi бүгiн өз шешiмiн түбегейлi тапты деп айта алмаймыз.

Оған дәлел: қазақтың аты-жөнiнде егер бұрынғы кезде мән-мағынасы тұрпайылау (жағымсыздау) есiмдер көбiрек кездессе, қазiргi кезде мағынасы да, дыбыстық тiркесiмi де түсiнiксiз есiмдер етек алып барады. Әсiресе Альфия, Алина, Анелия, Аида, Анара, Динара, Гуля, Гүлзия, Гүлзира, Гүльмира, Гүлвира, Гүлзада, Эльмира, Элеонора, Замира, Мария, София, Сания, Света, Клара, Лаура, Жания, Жанна, Лиза, Мая, Зоя немесе Артур, Ануар, Арслан, Руслан, Эрнс, Тимур, Мадьяр, Илья т.б. деген сияқты еуропаланып кеткен есiмдер көптеп кездеседi. Ерсiлiк, өрескелдiк, келеңсiздiк, сорақылық деп аталатын ұлтсыздықпен, санасыздықпен, басқаша айтсақ, мәңгүрттiкпен күрес елiмiзде жалғаса берер.

Бiрақ болашақта Телғожаның iзбасарлары азулырақ, батырлау, тегеурiндiрек болғаны абзал. Әйтпесе халқымыздың мәдениетiне, дәстүрiне жат мынау үрдiстiң келешекте бұйда үзiп кетер түрi бар.

Мен Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тiлдерi университетiнде оқытушы болып қызмет етемiн. Жыл сайын барлық факультеттер бойынша қазақ топтарында оқитын мыңдаған студенттер менiң алдымнан өтедi. Солардың аты-жөндерiне қарап отырсаң, бас шайқамасқа шараң жоқ. Өйткенi әлгi студенттердiң тек 0,3 пайызына жете-жетпесiнiң ғана аты-жөнi Ақат Нүргелдi, Рахатжан, Мархабат, Оспан Қуаныш, Мажит Арайлым, Келес Бақтыгүл, Увайс Айна, Мажен Эльмира, Ержанұлы Еркiн, Сәулебекқызы Дина деген тәрiздi қазақша жазылған. Бұлардың көпшiлiгi Қытай Халық Республикасы мен Монғолиядан көшiп келген өзiмiздiң қандас бауырларымыздың балалары. Қалған 99,7 пайыз студенттердiң бәрiнiң фамилиялары сол бұрынғысынша

—ов/ова, -ев/ева-лармен аяқталады.

Мұны былай қойғанда жаңағы 99,7 пайыз студенттердiң көпшiлiгiнiң аты-жөндерi төлқұжаттарында қате жазылған. Онда қазақтың Әмiр сөзi – Амир, Әнуар сөзi – Ануар, Әбдiқайыр – Абдукаир, Баймырза – Баймурза, Еркiн – Иркен, Жүсiп – Юсуп, Өсербай – Усербай, Өтепбай – Утепбай, Ыдырыс – Идирис болып кеткен. Бұл, әрине, қате жазылған кiсi есiмдерiнiң бiр парасы ғана. Iздесеңiз мұндай сорақылықтарды кез келген төлқұжаттан оп-оңай таба аласыз.

Бұған кiм кiнәлi?

Әрине, бұған төлқұжат иелерi кiнәлi емес. Бұл төлқұжатты берушi мемлекеттiк қызметкерлердiң кесiрi. Олардың саналарының кеңестiк идеологиямен уланғандығы соншалықты, Кеңес үкiметi құлап қалса да, әлi күнге дейiн сол баяғы әдетiнен жаңылмай келедi. «Мұның қалай?» деп жатқан балалардың әке-шешелерi жоқ. «Ұлты қазақ азаматтардың тегi мен әкесiнiң атын қазақша жазуға байланысты мәселелердi шешу тәртiбi туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң жарлығын» (1996 ж. 2 сәуiр) неге орындамай жүрсiңдер?» – деп сұрап жатқан Iшкi iстер министрлiгiнiң қызметкерлерi тағы жоқ.

Егемендiк алғанымызға 17 жыл өтсе де, бодандықтан құтылмағандығымыздың бiр көрiнiсi осы ғой деп ойлаймын.

Қысқасы, бұған кiнәлi – бiрiншi кезекте үкiметiмiздiң құлықсыздығы мен құнтсыздығы, екiншi кезекте халқымыздың енжарлығы мен еренсiздiгi.

Байынқол ҚАЛИҰЛЫ,

Мемлекеттiк сыйлықтың лауреаты