Әлiмхан ЖҮНIСБЕК: ТYБIНДЕ РЕСЕЙДIH ӨЗI ЛАТЫН ӘЛIПБИIНЕ КӨШЕДI
Әлiмхан ЖҮНIСБЕК: ТYБIНДЕ РЕСЕЙДIH ӨЗI ЛАТЫН ӘЛIПБИIНЕ КӨШЕДI
Латын әлiпбиiне қазақ тiлi қашан көшедi? Кейiнгi кезде осы мәселе тiл жайында өтетiн кез келген жиында сөз болатын болды. Әрине, оның басы-қасында ылғи тiлдiң майын iшiп, соның суығы мен ыстығына төзiп келген тiл жанашырлары жүретiнi белгiлi. Филология ғылымдарының докторы, профессор Әлiмхан Жүнiсбек те 1964 жылдан берi А.Байтұрсынов атындағы Тiл бiлiмi институтында тек осы фонетика, әлiпби мәселесiмен шұғылданып келедi. Ол Үкiметке ұсынылған екi жобаның бiреуiнiң авторы.
– Бүгiнгi таңда латын әлiпбиiне көшуге байланысты әр түрлi басқосуда пiкiрталас қызу өрбiп жатыр. Оған көшудiң басты қажеттiлiгi неде?
– Бiрден турасын айту керек, латын әлiпбиiне көшетiнiмiзге күмән жоқ. Егер ерте көшсек, өте дұрыс. Ал кеш көшсек, бәрi де кешеуiлдеп қалады. Неге? Мiнеки, қайда барсаң да алдыңнан компьютер шығады. Жаңа технология қарыштап бара жатқаны соншалық, жылдан-жылға бұның түрi де жаңарып отырады. Сондықтан әлеми ақпаратқа араласамыз, әр түрлi мәлiметтi тiкелей бастау көзiнен алып, пайдаланамыз және бiздiң не жазып, не оқып отырғанымызды өзге жұрт бiлiп, түсiнiп отырады дегенге келсек, ол латын әлiпбиiнiң қажеттiлiгiне ешкiм керi пiкiр туғызбауы керек.
– Сiз латынға көшсек, интернет арқылы бiздi бүкiл шетел бiледi дейсiз. Бар пайдасы осы ғана ма?
– Жоқ. Ең басты қажеттiлiк – ақпарат алмасу. Бiздiң не оқып, не жазып отырғанымызды басқа мемлекет бiлмесе, әлеми кеңiстiкке қанша әуреленсек те, ене алмаймыз. Сосын олардың да ақпараты бiзге жетiп жатады. Бұл ақпарат алмасу деген – өзара iштей байланысты жүйеге келтiредi. Орыс түркологтары бiздiң қазiргi кириллицамен жазғанды оқи алмай жүр. Мысалы, Қытай мен Жапонияның жазуы иероглиф болса да, бiлiмi, ғылыми өндiрiсi дамып жатыр. Дәлiрегiнде, ол өзiнiң иероглифiмен емес, латын тiлiмен дамып келедi.
– Бұған дейiн де, қазiр де латын әлiпбиiне қарсы пiкiрдегiлер өте көп. Құлақ ассаңыз, олардың да айтатын уәжi дұрыс секiлдi. Бұған сiз не дейсiз?
– Ол кезде компьютер болған жоқ. Қолыңмен қалай жазасың, соған икемдегендi ғана ойлады. Қазiр оның икемдiгiн емес, мына машина қалай түсiнедi, соның жағдайын ойлау керек. Бiз не жағдай болсын, Ресейдi алға тарта беремiз. Түптеп келгенде, латынға алдымен сол Ресейдiң өзi өтедi. Ал ендi бiз «Ресей өткеннен кейiн барып көшемiз» деп отырсақ, онда бос сөз. Олар бiзден бұрын өтiп кетпесе деңiз. Өйткенi, қазiр онда академиялық деңгейде әңгiме жүрiп жатыр. Тек қана оларды шовинистiк пиғыл ғана ұстап тұр. Шындап келгенде, олар да өтедi. Сондықтан неғұрлым ерте бастасақ, соғұрлым жақсы болады.
– Елбасының өзi «Латынға қазақ тiлi өтсiн!» дедi. Сол кезде мемлекеттiк тiлдiң халi қазiргiден де мүшкiл болып қалады деп ойламайсыз ба?
– Еуропаның, Американың қайсыбiр елiн, тiптi, Ресейдiң өзiн алып қарасаң да, неше ұлт бар – сонша әлiпби бар. Ресми деректер, қазiр Ресейде орысша сөйлейтiн 365 миллион орыстiлдiлердiң 165 миллионы ғана қалған. Орыс тiлi – халықаралық тiл деңгейiнен түстi. Мәселен, Американың өзiнде қытай жұртының өз әлiпбиi бар, сонымен қоса ағылшын тiлiн оқып жатыр. Ал Германияда 3 миллион түрiк бар, олар да өз әлiпбиiн, емле-ережелерiн оқиды. Бұл жерде әлiпбидiң тұрқына қарамау керек. Керiсiнше емле-ережеге көңiл бөлу қажет. Қысқасы, әлiпбидiң тұрқы латын, ал емле-ережесi қазақтiкi болуы керек. Бексұлтан Нұржекеевтiң бұрын да қазақ тiлiнiң фонетикасы жайлы жазған бiр мақаласын оқығанмын. Соны оқып ырза болдым. Әрине, тiкелей маманы болмағаннан кейiн кем-кетiк, қайшы кетiп жатқан жерi бар. Бiрақ негiзгi ойы дұрыс. Кешегi «Түркiстан» газетiнде жарияланып отырған мақаласы да. Негiзгi айтып отырған ойын қолдаймын. Оның айтып отырғаны не? Жазу – қазақтың айтылым үлгiсiне сай болсын дейдi. Ол неге бұлай айтып отыр? Фонетист, лингвист болмаса да, Бексұлтан мұны ажыратып, бiлiп отыр. Себебi, қазақтың тiлi оған ана сүтiмен ендi. Сондықтан сөздi қалай айтады, оның құрамында қандай дыбыстар бар, тiркесi, буын ретi қандай болуы керектiгiн ол көкiрек көзiмен таныған. Сол себептен де, жазған пiкiрiн түгел қоштап, керек десеңiз ертең сол мақалаға сiлтеме жасайтын болам. Оны неге айтып отырмын. Қазiр мынадай қауiп бар. Латын әлiпбиiне көшетiнiмiзге еш күмән жоқ. Елбасы «Ал латын әлiпбиiне өтiңдер» – деп айтпаса да, емеурiн танытты. Өйткенi, оның да қасында көмекшiлерi, ақылгөйлерi, информатик, тарихшылары, т.б. бәрi бар. Солардың пiкiр-ойын жинақтай келе, Елбасы егер латын әлiпбиiне көшудi қазiр бастамасақ, ертең кеш болатынын түсiнгендей, сондықтан «Ойлаңыздар, зерттеңiздер…» деп тiл мамандарына сөз тастады. Арғы жағы айтпаса да түсiнiктi. Неге бұл мәселе Елбасыдан басталып отыр? Неге басқа адам бастамады? Ендiгi қауiп – латын әлiпбиiне қалай баптап өтемiз? Бұл деген әлiпби тұрқы емес, оның емле-ережесiне қарау деген түсiнiк. Мәселен, қазақ тiлiнде қанша дыбыс бар, ол дыбыстардың тiлдегi пайдалану ретi, жиiлiгi, тiркесi қалай, айтқан кезде қалай түрленедi дегендi есептей келе, емле-ережесiн жасауымыз керек. Сол сияқты осы уақытқа дейiн қазақ тiлiнде «и», «у», «ю», «я» деген дауысты дыбыс бар дедi. Мiне, бiз осыдан құтыла алмай жүрмiз. Бексұлтанның «Алдымен емле-ереже жасаңыздаршы, содан кейiн өтейiк» дегенi осы. Олай болмайды. Бiрiншi кезекте әлiпби жасап алып, оның таңбаға қандай әсерi бар, сосын таңба жасап, оның емле-ережеге қандай әсерi бар деген үш мәселенi бiрiгiп шешу керек.
– Осы латын әлiпбиiне көшуге байланысты елiмiзде 70 шақты жоба бар делiнiп жүр. Олар қандай жоба? Арасында кириллицаға соқтығып жататындары көп пе, әлде…
– Бiр қызығы, бұл жобаның бәрi Н. Назарбаевтың атына жазылады. Оны әкiмшiлiк аппараты Бiлiм министрлiгiне жiбередi, ал олар осы Тiл бiлiмi институтына жолдайды. Айналып келгенде, менiң қолыма тиедi. Жобалардың бәрiмен таныстым. Жамандағаным емес, жоба жасау үшiн соның маманы болуың тиiс. Қазақ тiлiнде қанша дыбыс барын бiлмей жоба жасайды. Жазу дәстүрi, жазу теориясынан бейхабар болса да, жоба жасайды. Сондықтан кемшiлiктер бастан асып жатыр. Жетпiс жобаның кем дегенде алпыс, жетпiс пайызы кириллицаның о жақ, бұ жағынан шыға алмай келедi. Егер сол жобаларды алатын болса, онда мүлдем қарама-қайшы пiкiр басталады.
– Сонда көбiнесе үш қайнаса сорпасы қосылмайтын басқа ғылым саласының адамдары жасаған ба екен?
– Басқа ғылымның адамдары. Тiптi кейбiр тiл мамандарының өзi де осындай қателiктерге ұрынған. Неге? Өйткенi, жетпiс жыл бойы кеңестiк содыр саясат бiздi мәңгүрттендiрiп, миымызды терiс айналдырып жiбердi ғой. Қазiр мектептегi мұғалiмнiң өзi қазақ тiлiнде қанша дыбыс бар екендiгiн бiлмейдi. Өйткенi, бiздiң грамматикамызды терiс, дыбыс еместi дыбыс деп оқытты. Бексұлтанның жанайқайының бiр парасы сол. Шындығында, қазақ тiлiнде бас-аяғы 26 дыбыс бар, екi дыбысты қосып аламыз, сонда 28 дыбыс болады. «Дыбысты неге кемiтемiз, егер азайтсақ, бiр бәлеге ұшырап қалмаймыз ба?» деп үрке қарау бос әурешiлiк. Ахмет Байтұрсыновтың: «Дыбысты кемiткенде, артығын қарызыма берейiн деп отырған жоқпын» деген сөзi бар. Ол кезде де қазақ тiлiнде жоқ, арабтан енген анау-мынау артық, тiлбұзар дыбыстар болды ғой. Соған қарай әрiп таңдадық, «х»-ны, «һ»-ны енгiздiк. Демек, Ахаңның сөзiн түсiну керек.
– Ал нақты ұсынуға боларлық екi жоба дайын деген едiңiз. Сол жайында айтсаңыз?
– Негiзiнен қазiр екi жоба бар. Бiрiншiсi – қазақ тiлiнiң төл дыбыстарына бағышталған жоба. Оны Байтұрсыновтың емле-ережесiне сүйене отырып жасадым. Қазақ тiлiнде ешкiм А.Байтұрсыновтiкiнен артық емле-ереже таппайды. Осыдан бiр ай бұрын академик Рәбиға Сыздықова, Әбдуәли Қайдар, Өмiрзақ Айтбайұлы бастаған он бес шақты адам жиналып, сол жобаны қарап, жетiлдiретiнiн қосып, кемшiн тұсын түзеп институттың атынан ұсынғанбыз. Сөйтiп отырғанда, бiзбен келiспей жасалған екiншi жоба ұсынылды. Ол да бiздiң Тiл бiлiмi институтының қызметкерлерiнiкi. Бiр айта кетерлiгi, ендi басшылар сол жаққа ауып кетiп отыр. Бұл – жаңағы «и», «у», «ю», «я» секiлдi дыбыстарды қазақ тiлiне кiргiземiз» деген пиғылдан туған жоба. Мұнда қазiргi әлiпбидегi 42 таңбаны қалай да компьютер түйметақтасының 26 түймешесiне сыйғызамын деген әлек басым. Бұдан кейiн тiлдiң буын құрауы бұзылады. Бексұлтан арнайы шұғылданып жүрген маманы болмаса да, осыны көрегендiлiкпен байқағанына таңқалдым. Әуелi латын әлiпбиiне көшемiз дегендегi ең басты үмiтiмiз – осындай тiлбұзар орыстың емле-ережесiнен құтылу. Өкiнiшке қарай, олай болмай отыр. Мiне, осы екi жоба Үкiметке кеттi. Жоғары билiктегi адамдар әбден құлағы үйренген екiншi жобаны құптай ма деп қорқам. Бiз де әрекет iстеп жатырмыз. Шынын айтқанда, 60-70 жылда тiлдiң жаңа реформасына келген кезде, ештеңеден тайынбаймын. Керек болса, өз жобамды дәлелдеу үшiн министрлiкке дейiн барам. Себебi, бiздiң жобаның дыбысы дыбыстай, таңбасы таңбадай өз орын-орнында тұр. Әрi компьютер түйметақтасындағы 26 латын таңбалары толық жетiп жатыр.
– Сiз айтып отырған екiншi жобаның авторы кiм?
– «Жоба жасама, өткiзбе, ұсынба» деп ешкiмге айта алмайсың. Оны да жасап, өткiзiп отырған өзiмiздiң жас ғалым-шәкiрттер. Бұлардың ұсынып отырғаны мынандай. «Киiм» деген сөздi жазуды «кiй-iм» (кiуm) деп бередi. Сонда буын не боп кеттi? Қазақ тiлiнде сөз арасында буын дауыстыдан басталмайды деген заңдылық бар. Дәл осылай буынға бөлейiк деп, «Ана тiлi» газетiнде Сабыржан Шүкiр де жазған болатын. Сол кезде «Мынау қандай жаңалық!?» деп күлген болсақ, айналып келiп соны өзiмiздiң жас ғалымдар ұсынып отыр. Демек, бұл тағы да орыстанған жоба. Бiлiм және ғылым министрiндегiлер қалай қарайды, қайсысын дұрыс деп табады, әзiрге белгiсiз. Менiңше, екi жобаны да халық көрiп, бiр-бiрiмен салыстырып, сабақтастыруы керек. Қазақ тiлiнде мың жылдан берi келе жатқан дәстүрленген ереже бар. Дауысты дыбыстың таңбасымен дауыссызды, дауыссыз дыбыстың таңбасымен дауыстыны белгiлеуге болмайды. Ал мұнда бәрi керiсiнше. Содан кейiн сөз iшiнде буынның шекарасы айқын болуы керек емес пе?!
– Демек, әлiпбидi ауыстырмас үшiн орфографиялық ереженi дұрыстап алу керек қой…
– Әлбетте. Әсiресе, сөздiң айтылуына мән беру қажет. Сөздi айтқанда әлiпбиге зияны келмеуi тиiс. Ертең қандай әлiпби қабылданса да, оған грамматика жазылады. Мәселен, екiншi жоба бойынша «iнiсiнiң» деген сөздi жазғанда былай болады: «упуsynyn» (у-нiң үстiнде қос нүкте бар). Сонда бұл қосаяқтың секiргенi ме? Бұл әлiпби тұрғысынан да сәйкес келмейдi. Оның үстiне жыпырлап баланың көз танымын да шаршатады, т.с.с. Қазiргi айқасып жүргенiмiз де осы.
– Латын әлiпбиiне көшу мәселесi өткен ғасырда арыстар арасында да екiұдай пiкiрде өрбiдi. Бiреуi құптады, екiншiсi қарсы болды дегендей…
– Кез келген қоғами тiрлiк айтыс туғызады. Және ол айтысқа қатысатын халық емес, бiрлi-жарым зиялылар ғана. Баспасөз бетiнде, теледидар хабарында әлiпби туралы әңгiме болса, қарсы боп жатқандар да сол екi-үш адам, қолдап жүргендерi де сол бес-алты адам. Халық, ел болып бiрiгiп асарлатып шешетiн мәселе бар. Мысалы, жабылып өзендi терiс ағызып жiберуге, тауды жарып жiберiп жол салуға, тыңды көтеруге болады. Ал көп болып ғылыми мәселенi шешуге сiрә да болмайды. Оны жеке адам шешедi. Негiзi мұндай мәселенi қоғамнан дайынсың ба, дайын емессiң бе деп те сұрамайды. Оны мамандар дайындайды, Үкiмет шешедi, ұсынады. Ары қарай талқыланбайды, тек орындалады. Мiне, осы әлiпбидiң өзi А.Байтұрсыновтың емле-ережесi. Ол тек бiр-ақ нәрсемен – дәйекшемен бердi. Бiз «а»-ны «а» деп үстiне ноқат қоямыз. Ал ноқат жаңағы Ахаңның дәйекшесi. Бұның ұтымды жерi – ол дәйекшенi тек сөздiң басына бiр жерге қояды, ал бiз әрбiр дауысты дыбыс сайын қойып отырамыз. Ұтылып отырған жерiмiз сол. Шын мәнiнде, емле-ереженiң бәрi А.Байтұрсыновтың емле-ережесi, ештеңе қосып-алып жатқан жоқпыз.
– 1992 жылы академик Әбдуәли Қайдар ұсынған әлiпбидiң кемшiлiгi неде?
– Әбекеңнiң ол кездегi жобасы қазiргi 42 әрiпке байланысты болды. Осы қырық екi әрiптi алған жобаның бәрiн iстен шығарып тастадық. Кейiннен ықшамдады да, соңғы ұсынғаны тура осы жоба, тек оған «ч» әрпiн ғана қосқан. Қазақта «ч» деген әрiп жоқ қой. Қауiптенетiн жағдай – егер әлгi екiншi айтқан жоба өтiп кететiн болса, онда әлiпби ауыстырып керегi жоқ. Одан да қазiргi әлiпбиде қала берейiк.
– Бiз кезiнде араб қарпiнен латын әлiпбиiне көшiп, қайтадан кириллицаға өттiк. Бұл да саясатпен тығыз байланысты ғой…
– Әрине саясат. Неге алдымен араб әлiпбиiнен ауыстырды. Әрине, мұсылман дiнiнiң ықпалынан қашыру үшiн. Ал латыннан неге кириллицаға ауыстырды? Тағы да орыстандыру үшiн. Оның басы ашық. Бiр өкiнiштiсi, халықтан сұраған жоқ. Аяқ астынан 1939 жылы кирилге өттiк те кеттiк. Бұл әлiпбидi қазақ әлiпбиi емес, «орыс-қазақ әлiпбиi» деуге негiз бар.
– Қазiр латын қарпiне бiзден бұрын өткен түркiтiлдес елдерде кемшiлiк көп деп жүрмiз. Бұл қандай кемшiлiк?
– Өзбекстан өте асығыстық жасады. Осы асығыстықтың басы орыстың қырықекi таңбасын тастамай, қосып өттi. Тек бiр-екi белгiнi алып тастап, қалғанын сол күйiнде қабылдады. Сонда емле-ереже өзбектiкi әрi орыстiкi боп шықты. Әзiрбайжандар да, түркiмендер де солай. Мiне, орын алып жатқан кемшiлiктiң бәрi соның кесiрi. Сондықтан олар әлiпбиiн жол-жөнекей жөндеп келедi. Қанша уақытқа дейiн түзету енгiзетiнiн кiм бiлсiн. Ал жоғарыда айтқан екiншi жоба тура соны қайталап отыр. Айта кететiн жайт – олар бiрден «Егемендiк алдық, орыс тiлiнен тез құтылу керек» деген саяси факторға жүгiндi. Өйткенi, бiз секiлдi емес, олардың орысқа деген өшпендiлiгi күштi болды. Сосын тағы бiр кемшiлiгi – қандай дыбысты қандай таңбамен белгiлеудi бiлмедi. Әр тiлде дауыстының немесе дауыссыздың өз таңбасы бар. Олардың ашық, қысаң, ерiндiк, езуiлiк деп бөлiнсе, оның да өз белгiленетiн таңбасы бар. Соны бұзбау керек. Бiзде қазiр саяси емес, лингвистикалық фактор бар. Тiлдiң заңдылығы ненi айтады, соны iстеуiмiз керек.
Бiрiншiден, жақсы болсын, жаман болсын қазiр бәрi латын тiлiне бет бұра бастады. Осыдан бiр жыл бұрын Әзiрбайжанда болдым. Көшеде, қоғамдық орындарда бәрi латынша жазылған. Мынау латынша екен деп, оқи алмай, адасып, шатасып жүрген ешкiм жоқ.
– Сiздiңше, бұл процестi қашан бастап кеп жiберуiмiз керек?
– Қазiр латын қарпiне көшу үшiн кемiнде он, он екi жыл керек деп жүр. Маман ретiнде айтатыным, егер латынға өтсек, бергiсi үш ай, арғысы алты айда халық түгел сауаттанып қалады. Өйткенi, оның үштен екiсi латын тiлiн өз қолданысымызда, теледидарда, ағылшын тiлiн оқыту кезiнде көрiп-байқап жүр. Ал мектеп мәселесiн ойлану керек, алдымен алғашқы төрт жыл – бастауыш сыныпты өткiзу, сосын бес пен жетiнi, сегiз бен тоғызды, он, он бiр, он екiнi бiр топтап өткiзу керек. Қарасаңыз, кей мектепте қазақ, ағылшын, орыс, қытай, түрiк тiлiн бiр мезетте оқытып жатыр. Әлiпбиге қарап, бiрдеңе болады дегендi түсiнбеймiн. Мәселен, бес, он тiлдi бiлетiн адам бәрiнiң емле-ережесiн бiледi деген сөз.
Алдымен, бiр әлiпбиге тоқталып, емле-ереженi дұрыстап алуымыз қажет. Егер мамандарға салса, қазiр дайын. Бiрақ ресми әңгiме болмай жатыр ғой. Әйтеуiр министрлiк комиссия құрып, шетелдiң тәжiрибесiн көруге бiр топ ғалымдар жiберiп, жаппай жұмыс iстеп жатыр. Егер бiз латынға қазақтың төл дыбыстарымен өтетiн болсақ, қазiргi алпыс, жетпiс емле-ереженiң көп болса, жиырма, жиырма бесi қалады. Оның өзiнде ең оңайы ғана. Ал «и», «у»-ды қайта қалдыратын болсақ, жаңағы алпыс, жиырма, отыз емес, керiсiнше тоқсан болады. Өйткенi, дауыссыз дыбыстың өзiн дауыстымен белгiлеп отыр. Сондықтан бұл одан әрi күрделендiрiп жiбередi.
– Бұл, әрине, тез арада шешiле салатын мәселе емес. Оған қомақты қаражат та қажет шығар…
– Бұған түк те қаражат керек емес. Қаражат не үшiн керек? Кейбiр жазушылар кiтап шығару қиындап кететiн болды деп ойлайтын шығар. Бiрақ оның бояуы мен қағазы, кететiн күш, қуат шығыны да, бәрi бiрдей. Сондай-ақ, кирилдi жақтаушылардың бiр ұстанатыны – бұрынғы орыс жазу кезiндегi жазба мұрадан айрылып қаламыз дегенге саяды. Әрине, оны ешкiм жоққа шығармайды. Бiрақ кирилл жазуы латынмен бiрге он-он бес жыл қатар жүредi ғой. Ал компьютерге келгенде бiздiң жоба қабылданса, арнайы бағдарлама қажет болады. Өйткенi, дауыстының төбесiне қойылатын екi нүкте компьютерде жоқ. Ал А.Байтұрсыновтың әлiпбиi интернет жүйесiне сәйкес, кедергiсiз сыя салады, ешнәрсенiң қажетi жоқ. Дегенмен, бiз қазiргi дәстүрге сүйенiп, жетi таңбаны енгiзiп отырмыз. Дыбыстың жиiлiгi қанша, ол қай шетте тұруы керек, ортада ма, шетте ме деген секiлдi мәселелер шешiлiп қойған. Егер, бiздiң жоба қабылданып жатса, интернет жобасына келгенде ноқат қойып жатпай-ақ, А. Байтұрсыновтың дәйекшесiн қоя саламыз. Негiзi ноқаты бар таңбалар барлық елде бар. Бiрақ олар интернетке кiретiн арнайы бағдарлама жасаған. Қазақстан да осындай бағдарлама жасаса, жаңағы қаражат осы кезде қажет болады. Қысқасы, мына әлiiпбидiң жиырма төрт таңбасы ағылшын тiлiмен сәйкес. Айырмасы да, жетi-ақ таңба.
– Елiмiздегi орыстiлдi басылымдар латын қарпiне көшу хақында дабыра көтеруден аулақ сияқты. Сiз бұған не дейсiз?
– Орыс баспасөзi бұған мән берiп жатқан жоқ. Өйткенi, оларға бәрiбiр. Тiптi, қазiргi кирилмен жазылған дүниенi де оқып жарытып жатқан жоқ қой. Қарасаңыз, бiрлi-жарым қарсының өзi сол орыстiлдi азаматтар. Олар кириллден қашқанға қарсы. Сосын мынадан сақ болған дұрыс. «Қазақстандағы орыстар да латынға көшу керек» дейдi. Олай болмайды. Бүкiл дүниежүзiндегi қазақтың тiлiн, жазу мәселесiн шешетiн – Қазақстан болса, орыс тiлiнiң әлiпбиiн, оның емле-ережесiн өзгерту анау – Ресейдiң құзыретiндегi мәселе. Сондықтан Қазақстандағы орыстар латынға Ресей көшкен уақытта ғана көшедi. Бұлар да осыдан жиырма жыл бұрын, жалпы орыс жазуына реформа жасаймыз деп бастады. Сөйтiп, сөздердiң айтылуына қарай өз жоспарын жасап жатқанда, екi-үш жыл бұрын Людмила Путина Санкт-Петертург университетiне барғанда «Орыс жазуына қазiр реформаның керегi жоқ» деп едi, содан тым-тырыс боп қалды. Бiрақ ол жабулы қазан күйiнде қалса да, iшiнара бүлкiлдеп, қайнап жатқан пiкiр көп. Тiптi, латын әлiпбиiне көшуге байланысты жоба жасап, дайындап отырған академиктер бар. Қарап тұрсақ, Шығыс Еуропа түгелiмен көштi. Башқұрт, татар халқы осыдан бес-алты жыл бұрын өткенмен, Путин «Ресейдiң құрамындағы ұлт латынға өтпеуi керек» деп тыйым салған соң, тоқтап қалды. Түбiнде бәрiбiр өтедi.
– «Ана тiлi» газетiндегi «Латын: бiр адым алға ма, екi адым кейiн бе» деген айдардағы пiкiрталасқа да қатысып жүрсiз. Мұнда айтылған пiкiрлер орынды ма?
– Көбiсi қарсы. Оның үстiне «Ана тiлi» газетiнiң өзi де қарсы. Неге олар үрке қарайды? Неге «екi адым кейiн» дейдi, түсiнбеймiн. Нақтысын айтсам, бiз жасаған жоба қабылданатын болса, араласамын, ал екiншi жоба өтсе, тiлге қиянат жасағым келмейдi. Өйткенi, тiлдiң де киесi барын ұмытпау керек.
Әңгімелескен Динара Мыңжасарқызы