Серiк ҚИРАБАЕВ: СЫНДЫ ҚАБЫЛДАУ ҚАШАНДА ҚИЫН

Серiк ҚИРАБАЕВ: СЫНДЫ ҚАБЫЛДАУ ҚАШАНДА ҚИЫН

Академик Серiк Қирабаевтың есiмiн еске алғанда, том-томдаған қалың кiтаптардың тiзiмi көз алдыңызға елестейдi. Қазақ әдебиетiнiң тарихын зерттеп-зерделеген көрнектi әдебиет сыншысы, ғалым-зерттеушiнiң қаламы әлi қолынан түскен жоқ. Өмiрiнiң жарты ғасырдан астам уақытын әдебиетке арнап келе жатқан ғалымды әдеби игiлiктердiң iздеушiсi, жоқтаушысы десек те болады. Жуырда ғана Елбасының қолынан ұзақ жылдар жасаған еңбегiнiң жемiсi ретiнде «Отан» орденiн алған Серiк ағамен сұхбаттасудың сәтi түскен едi.

– Сiз туралы түрлi мақала, түрлi сұхбаттар жарияланғанын да бiлемiз. Ол сұхбат-мақалаларда көп нәрселер айтылды да. Соған қарамастан, бүгiнгi оқырманға сiздiң әдебиетке алғаш келуiңiз, оның iшiнде сын жанрын таңдауыңыз қызық болары хақ. Сондықтан, әуелгi әңгiменi осыдан бастасаңыз..

– Әдебиетпен студент кезiмнен айналыстым. Қазақ педагогикалық институтында оқып жүргенiмiзде бiздiң институтта әдебиет үйiрмесi жұмыс iстедi. Көп адамға әдебиетке жолдама берген де сол үйiрме. Сол үйiрмеден кезiнде Ғафу Қайырбеков, Айқын Нұрқатов, Баламер Сахариев, Бердiбек Соқпақбаев шыққан. Жалпы, мен бала кезiмнен әдебиеттi оқып, құмар болып өстiм. Балалық шағымда аздап өлең де жазғам. Газет журналдарға материалдарым шығып тұрды. Облыстық газеттерге, аудандық газеттерге тiлшi боп жүрдiм. Әдебиет үйiрмесi маған сыншылыққа жол ашты.

– Әдебиет үйiрмесiн кiм басқаратын едi?

— Үйiрменi Қайнекей Жармағамбетов деген кiсi басқаратын. Ол кiсi сонымен қатар, Орталық Комсомол комитетiнде идеология жөнiндегi хатшы боп қызмет iстейтiн. Бiр жағынан бiзге сабақ бердi. Қазақстан жас әдебиетшiлерiнiң кеңесiн де ұйымдастырған сол кiсi. Сәбит Мұқанов Жазушылар одағының басшысы, Қайнекей Жармағамбетов Комсомол комитетiнiң хатшысы. Екеуi баяндама жасады. Бұл 1942 жыл болатын. Кейiн комсомолдағы қызметiнен босап, Жазушылар одағына келiп, хатшылыққа сайланды. Қазiргi «Жұлдыз» журналы онда «Әдебиет және искусство». Қайнекей әрi сол журналдың редакторы болып қызмет жасады. Кiтаптың көп шықпайтын кезi. Үйiрмеде негiзiнен әдебиеттегi өзiмiздiң қатарластарымыздың өлеңдерiн талқылаймыз. Одан қала бердi, жаңа шыққан кiтап болса, соны iздеп табамыз. Қайнекей: «Осының iшiнде қайсысы көңiл аударады, соны талқылайық» дейтiн бiзге. Әрi сол жаңа шыққан кiтапқа баяндамашы болып сайланатынбыз. Сөйтiп талқылауға кiрiсетiнбiз. Сондай кездерде мен жиiрек баяндамашы болатын едiм. Кейде сол баяндамаларымды мақала етiп Қайнекей өзiнiң журналына шығарады немесе басқа газет-журналдарға берiп отыратын.

– Ең алғашқы жазған сыныңыз есiңiзде ме?

— Алғашқы сын мақалам Жақан Сыздықовтың «Қос қыран» деген жинағы жөнiндегi баяндамам болатын. Сол баяндаманы мақала ретiнде дайындап, «Социалистiк Қазақстан» газетiне ұсындым. Ұмытпасам, бұл – 1948 жыл болатын. «Социалистiк Қазақстанның» бөлiм бастығы Мұқан Иманжанов едi. Мұқаңа менi Қайнекей алып барып таныстырды. Мақаламды өзiмнiң қолыма бердi де: «Кәне, оқышы. Мен тыңдайын»,–дедi. Тыңдады. Кейбiр келiспеген тұстарын көрсетiп бердi де, «осыны жөндеп, дұрыстап алып кел. Жалпы негiзi дұрыс екен»,–дедi. Бiр аптадан кейiн, жөндеп әкелген мақаламды бiрден газетке салып жiбердi. Осыдан кейiн Мұқаңмен жиi байланыс жасай бастадым. Тiптi, өле-өлгенше қасында жүрдiм десем де болады. Дәл сол жылдары аспирантурамның да берекесi кетiп, жетекшiм Қажым Жұмалиевтiң елуiншi жылдың науқанына iлiнiп, Қарағандыға жер аударылып, сол жақтан ұсталған кезi. Сосын әдебиеттiң өзiне қысым көбейе бастады. Сол уақытта әдебиеттi қойып, журналистикамен айналыса бастадым. Сол жылдары менi «Пионерге» редактор етiп шақырды. Мұқан Иманжанов та творчествомен айналысамын деп, журналға қызметке келген кезi екен. «Пионерде» бiрге қызмет жасадық. Жалпы, Мұқан Иманжанов бiрқатар ақын-жазушылардың рухани басшысы да болды. Қайнекей, Ғафу Мұқаңның тәрбиесiн көрiп шықты. Солардың бәрiне көмектесетiн. Оның үстiне, өзiмнiң де бiлiмiм дұрыс болды. Сталиндiк стипендиант атандым. Тiлге де қанша мақала жаздым. Кейбiр тiлдiң ғалымдары маған «жап-жақсы тiлшi болып кетер ме едiң» дегендi жиi айтады. Мүмкiн, бiрақ мен Қайнекейдiң жаңағыдай жақсылықтарының арқасында әдебиетшi боп кеттiм.

– Сынды қабылдау қашанда қиын. Сiздiң алғашқы сындарыңызды әдебиетшiлер қауымы қалай қабылдады?

– Ол кезде Жақанменен кездесе де қойғам жоқ. Кейiн таныстық қой. Жалпы, Жақан өте мейiрiмдi, ақкөңiл жiгiт болатын. Оның үстiне, ол кезде сынның рухы мықты болатын. 1946-49 жылдардағы партияның Орталық комитетiнiң қаулыларының арқасында тым сыншылдау боп бастадық. Жаспыз ғой, артық-кем айтқан кездерiмiз де болды. Бiрақ, онша араздық қалып байқатқан жоқ. Неге екенiн бiлмеймiн, сол кездегi ұрпақ сын дегендi ашусыз қабылдайтын. Партияның өзi «сын» деген ұран көтердi де, барлық кеңестiк елдер сынның астында жүрдi. Жазушыларымыздың өзiнiң жылы сөз естiген кездерi аз. Сондықтан да iштей жақтырмағанмен, сырттай бiлдiре бермейтiн. Сынның екiншi жағы тағы бар. Сын дәрi сияқты, iшкенде ащы болғанымен, денсаулыққа пайдалы. Сол кездегi жазушылар сынды ескере отырып, шығармасын қайта бастырғанда, ол сынаған дүниелердiң көбiн тезге салып отыратын. Тiптi, Мұхаңның өзi «Абай» романының алғашқы нұсқасы жөнiнде талай сын естiдi. Мұхаң соның көбiн ескердi. Мәселен, Бесқараның iшiп алып, әйелдерiн айырбастайтын жерi, сосын Дәркембайдың Қодардың немересiн алып келген тұсы туралы көп жазылды. Ғабең Бесқараның әйелiн айырбастайтын жерiне «Мұны оқыған өзге елдер не дейдi? Қазақ халқы жабайы халық екен демей ме?» деп жазды. Осы сындардың бәрiн ескерiп, Мұхаң «Абай» романы қайта басылғанда, әлгi жерлерiн алып тастады. Қазiр ғой, елдiң сынсыз өсiп келе жатқаны. Ылғи шеттерiнен классик болып алды. Ешкiммен есептеспейдi, сондықтан сынның да берекесi кеттi.

– Сiздiң алғашқы монографиялық еңбектерiңiз Спандияр Көбеев, Сәкен Сейфуллин жайында болды. Ұмытпасақ, ол жылдары Сәкеннiң ақтала қоймаған кезi болуы керек. Бұндай тақырыпқа қорықпастан қалай бардыңыз?

– Сәкен ақталғаннан кейiн шұғылдандым ғой. Жалпы, мен Сәкендi бала кезiмнен бiлем. Өйткенi, Сәкен туып өскен жақта дүниеге келдiм. Өгей шешем (өз шешем ерте қайтыс болды) Сәкеннiң ауылының қызы болатын. Ол кiсi Сәкен туралы жиi айтып отыратын. Әрi Сәкен шығармаларын оқып отырғанымда, өзiм өскен өңiр, жүрiп өткен жерлерiм көз алдыма келетiн. Барлығы да маған таныс. Сондықтан да Сәкен шығармалары маған бiлетiн адам сияқты болып елестедi. «Жазушыны жазу үшiн, жазушының туып өскен жерiн бiлу керек»,– деген Гетенiң сөзi бар. Мiне, сондықтан да болар, Сәкен тақырыбына қорықпай қалам тартқаным. Сәкен ақталғаннан кейiн, 1952 жылы оның бiр томдық шығармалар жинағы жарық көрдi. Сол кiтап жөнiнде көлемдi мақала жаздым. Газеттiң төрт-бес нөмiрiнде басылды. Бұл менiң алғашқы барлауым едi. Содан бастап, Сәкеннiң шығармаларын iздей бастадым. Ашылмаған, жабық тақырып болып жатқан дүниелерiн көбiрек ақтардым. Сәкеннiң Троцкий туралы жазған екi өлеңi басылған «Домбыра» деген жинағы Мәскеудiң жасырын жабық, ешкiм бармайтын бөлiмiнде сақталыпты. Соны да тауып алып, оқыдым. Сәкеннiң жалпы творчествосын тiлге тиек етiп, 1956 жылдан бастап, шұғылдандым да, оны кiтап етiп, 1962 жылы жарыққа шығардым.

– Демек, ақталғанға дейiн Сәкен туралы естiп-бiлiп өстiңiз ғой.

– Бiлдiм ғой. Жалпы, алғашқы монографиям Спандияр Көбеевтi кандидаттық диссертация ретiнде жазып бастағам. Ол кезде ол кiсiнiң көзi тiрi. Ол кiсiмен жазысқан хаттарым да бар. Спандияр революцияның алғашқы кездерiнде шыққан жазушы ғой. Өзiнiң қатарластарының көбi аталмай қалып, жалғыз дара шыққан кезi. Ахмет, Мiржақып, Мағжан, Жүсiпбекпен замандас адам. Сосын қазақтың тұңғыш романын жазған осы кiсi деп жүрдiк. Шын мәнiнде тұңғыш романды жазған Мiржақып Дулатов қой. Бiрақ «Бақытсыз Жамалдан» гөрi «Қалың малдың» таза прозаға жақындығы бар. Оның себебi, «Бақытсыз Жамалдың» поэзиясы басымырақ. Үлкен прозаның тууы оңай процесс болмайды. Қазақтың қалыптасып қалған өлеңi бар. Қазақта жазба әдебиеттiң кешеуiлдеп қалуы да сондықтан. Ал, өлең тез жатталып қалады. Қоғамдық әдебиеттiң дамуында өлең басты роль атқарады. Қызды суреттеу үшiн де өлеңмен жеткiзедi. Хат жазса да өлеңмен жазады. Өлеңмен жазған жiгiт ақын, бiлiмдi сияқты көрiнетiн болған. Сондықтан, «Қалың мал» шыққан кезде көпшiлiктiң прозаны қабылдай қоймаған кезi ғой. Жалпы, бiз «Қалың малмен» ерте таныстық. Оның үстiне, роман 1937 жылы қайта басылып шықты. Ал қалған екi кiтабы «Үлгiлi бала», «Үлгiлi тәржiма» туралы ешкiм бiмейтiн. Тiптi, Спандияр марқұмның өзiнде де жоқ болып шықты.

– Егер автордың өзiнде болмаса, онда оларды сiз қайдан таптыңыз?

– Революция болып, дүниенiң астан-кестеңi шығып, аласапыран болып жатқан уақытта жоғалтып алған екен. Оларды мен кiтапханадан таптым ғой. Екi кiтапты да машинкаға бастырып алдым да, өзiне бердiм. «Үлгiлi тәржiманың» дәл орта тұсындағы екi бетi жыртылып қалыпты. Сол екi беттi Мәскеудiң кiтапханасынан тауып, көшiрмесiн жасатып алып келдiм де, тiгiп қойдым. Бiз онда қоғамдық кiтапхана болсын деген ниетте болатынбыз. Адам тек қана менде болсын деген ұғым болмауы керек. Өзiм жақсы дүниелердiң бәрiн кiтапханада сақтағанды жақсы көрем. Жуырда кiтапханамды да Еуразия университетiне бердiм. Сол тiгiп берген дүниемнiң қазiр бар-жоғын бiлмеймiн. Өйткенi, кезiнде өзiмiз көрген, оқыған кiтаптарды қазiр таба алмаймын.

Жалпы, Спандияр Көбеев пен Сәкен Сейфуллиндi жазбас бұрын, ең алғаш Ғабиден туралы мақала жазғам. Мұхтар Әуезов менiң оппенентiм болды. Мұқаң Айқын Нұрқатов екеумiздi алғаш қолдаған кiсi. «Әдебиеттiң өзiнiң жанрларының маманы болуы керек. Бiзде бiр кезде өлеңдi де, драманы да, прозаны да бiр адам жазып жүрдi. Солардың бәрiнiң бiр қолдан шығуы асқан таланттылықтан емес. Заман талабы солай болды. Заман оларды көп жанрда жұмыс iстеуге жүктедi. Бейсенбай, Есмағамбет, Қажымдар жоғары мектепке сабақ беруге кеткенде, осындай жас дарындардың шығып жұмыс iстеп жүргенi маған ұнайды» деген едi Мұқаң. Ғылым академиясында «Қазақ совет әдебиетiнiң тарихы» деген кiтап шығатын болып, Мұқаң соған редактор болды да, бiздi авторлыққа тартты. Сонда Ғабиден туралы тарауды мен, Ғабит туралыны Тахауи Ахтанов, Мұхтар жөнiндегi тарауды Айқын Нұрқатов жазды. Идеологияның қиын кезi. Кiтап шыға алмай, ұзағырақ жатып қалды. Сосын мен Ғабиден туралы тарауымды кiшкене кiтапша еттiм де, жарыққа шығарып жiбердiм.

«ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ЖАҒДАЙДЫ ТҮСIНУ ҮШIН ОЛАРДЫ ОҚУ КЕРЕК БОЛДЫ»

– Сәкен туған ауылда өстiңiз. Спандиярдың көзiн көрдiңiз. Алаш арыстары туралы ше? Ол кiсiлердi көзбен көрдiңiз бе?

– Олар бұрын кеткен адамдар ғой. Бiрақ, шығармаларымен таныс едiм.

– Қалай таныстыңыз?

– Спандиярдың, Сәкеннiң шығармаларын қарап жүрген кезiмде оларды да бiрге қарауыма тура келдi. Онда олардың әлi ақтала қоймаған кезi. Мысалы, Сәкеннiң өлеңдерiн оқып отырсам:

«Бiреулер батыр мен би, ханды мақтап,

Бұрынғы наданшылық заңды мақтап,» – дейтiн жолдар кездесетiн. Iштей, бұлар бiреулермен айтысып тартысып отырған сияқты. Сәкеннiң «Көкшетауы» мен Мағжанның «Батыр Баянын» алып қарасаңыз, Абылайға деген екi түрлi көзқарасты байқайсыз. Мiне, осындай ауытқулардан кейiн, Мағжанды оқуыма тура келдi. Жалпы, Мағжанды да бала кезiмнен жаттап өскем. Осы күнге дейiн көп өлеңдерiн жатқа бiлем. Бiздiң ауылымыз Жаңаарқа деген жер ән мен жырдың бесiгi сияқты ел болатын. Олар ақталмай тұрып-ақ, Сәкеннiң «Көкшетауын», Мағжанның «Батыр Баянын», Шәкәрiмнiң «Еңлiк-Кебегiн» жатқа бiлетiнбiз. Атын атамайды. Жиын-тойда жатқа айтамыз. Iштей, авторы кiм екенiн сеземiз, бiрақ айғайлап айта алмаймыз. Сәкеннiң шығармаларын зерттеп жүргенiмде көзiм жеткен тағы бiр нәрсе, олардың заманында айтыс-тартыстың көп болғаны. Сондай айтыс-тартысты көп көрген адамның бiрi – Мағжан. Көрдiңiз бе, ХХ ғасырдағы атмосфераны түсiну үшiн, оларды оқымай қою мүмкiн емес едi. Сондықтан, оларды жазып алып, бiрқатарына конспектi жазуыма тура келдi.

– Әдебиеттiң басына қара бұлт үйiрiлiп, Қажым Жұмалиевтер қудаланған тұста, сiздерге де қиындықтар болған жоқ па?

– Ол кезде бiз жаспыз ғой. Бiзден аса ұлтшылдық iздей қойған жоқ. Олар кеткен соң, олардың орнын бiздiң басуымызға тура келдi. Қажым, Есмағамбет, Бисенбайлар елуiншi жылдардың бас кезiне дейiнгi оқулықтарымыздың авторы болатын. Олар ұсталып кеттi. Мектеп оқулықсыз қалды. Бiздi жинап алды да: «Ендi оқулықты сендер жазасыңдар» деп министрлiк шақырып алып, тапсырма берген соң, бiз оқулық дайындай бастадық. Сол уақыттан бастап, осы күнге дейiн, мектеп оқулығының авторы болып келем.

–Оқулықты қалай дайындадыңыздар? Көпшiлiгiнiң атын енгiзуге қорыққан шығарсыздар. Енгiзсеңiздер, сiздердiң ұлтшыл болып кетулерiңiз мүмкiн ғой.

– Ол кiсiлердiң сыналған дүниелерiне жоламауға тырыстық. Сол кездегi оқулықтарды қарап отырсаңыз, күлкiңiз келедi. ХIХ ғасырдағы әдебиеттi жазған кезде Абай, Шоқан, Ыбырайдан басқа ешкiмдi жазбайтынбыз. Оқулық деген мүлдем жұқа болып қалатын болған соң, орыстың кейбiр ақын-жазушыларын қосуға тура келетiн. Амалдың жоқтығынан. Сосын бiртiндеп-бiртiндеп, заман түзеле бастаған соң, әдеби мұраны қайта қарау деген нұсқау болғаннан кейiн, айтуға болады деген соң, сынай отырып, Шортанбайды, Мұратты ескiшiлдеу ақындар деп енгiздiк қой. Осы күнге дейiн қазақ әдебиетiнiң тарихы талай процесстен өттi ғой.

– Сiздердiң жазған оқулықтарыңыздың көбi ХVIII ғасырдан басталады. Жалпы, әдебиеттiң тарихын алға жылжытқан Мұхтар Мағауин екендiгi жасырын емес қой.

– Әдебиеттiң тарихын жасау бiр күндiк дүние емес. Бiзде революцияның бас кезiндегi әдеби деректер ХVIII ғасырдың бас кезi болатын. Мұхтар Әуезовтiң өзi «Қазақ әдебиетiнiң тарихын» жүйелi түрде Бұқардан бастаған. Соның артынша Қажым Жұмалиев Мұхаңның тезисiн пайдаланды. Бiрақ, бұның ар жағында да аты белгiлi адамдар бар. Сыпыра жырау, Шалкиiздiң де аты аталады. Олардың өмiрi туралы нақты тарихи деректер жоқ. Шығармалары да белгiлi дәуiрге тән емес, аңызға айналып кеткен. Қажым Жұмалиевтiң еңбегiн оқып көрсеңiз, «Әдебиет тарихы дегенiмiз –тарихи жағдаймен байланысты. Әдебиет дегенiңiз – тарихтың көрiнiсi ғой. ХVIII ғасырдан бастап, әдебиеттiң тарихи жүйесi сақталған. Сол жүйе бойынша, ақындардың аттары да сақталды. Ол ақындар бiр-бiрiн толықтырып, өсiп отырған»,– дейдi. Және оны Белинскийдiң сөзiмен дәлелдейдi. Кейiн «Қажым әдебиеттiң тарихын ХVIII ғасырмен шектеп қойды» деп сынаушылар да кездесiп жатыр. Ол оның кiнәсi емес. Ол кезде нақты деректер болған жоқ. Кейiнiрек, жабық тақырыптардың бәрiн ашуға мүмкiндiк болды. Хандық дәуiрлердi айта бастадық. Хандық дәуiрде де әдебиет болғанын, оның аты-жөндерiн Мұхтар Мағауин жүйелеп, дәлелдеп бердi. Мұны бiр жағынан, таза қазақ әдебиетi деп айту да қиын. Өйткенi, ноғайлы деген халық болған. Бiздiң эпостарымыздың көбi ноғайлының жырлары. Ноғайлы деген халық қазаққа ең жақын халық болған. XV ғасырда ноғайлылар көшкен. Ноғайлының Ормамбет деген ханы өлгеннен кейiн, ноғай мен қазақтың арасы жараспай, ноғайлының көшуiне тура келген. Бүгiнгi Батыс Қазақстанның тұрған жерiне дейiн барған. Қазiр кейбiр ноғайлылардың кездесетiнi де сондықтан. Ғұмар Қараштың кiтаптарында бұл эпостардың көбi сақталып қалған. Қазiр Кавхазда ноғайлылар бар. Солардың кiтаптарын алып қарасаңыз, осы ақындардың аты сонда да жүр. Бiрақ, оларды қазақпен тұтас кезiндегi әдебиеттiң тарихы деп дәлелдедi. Күлтегiннен бастап, көне түркiлердiң әдебиетi бiзге де ортақ, пайдалы. Қазақтың әдебиетiнiң тегi солардан шыққан. Мысалы, Күлтегiн жырындағы батырларды суреттейтiн сәттерiне көз жүгiртсеңiз, Қобыландыны, Алпамысты суреттейтiн тұстарға жақын. Көрдiңiз бе, бiздiң әдебиетiмiздiң түп төркiнi қайда жатқанын. Бұлардың бәрi жалпы түркiге ортақ мұралар. Ал, нағыз қазаққа тән дүниелер ол қазақ хандығының құрылған кезiнен бастау алады.

– Сыншы ретiнде танылған сол жылдарда сiздiң сыныңыз да цензураға ұрынды ма?

– Кесiп тастаған кездерi болды. Қайтесiң, баспаның айтқанын iстейсiң ғой. Мемлекет деген нәрсе болады. Кезiнде оқығанбыз. Мемлекет кейде оң жасайды, кейде терiс жасайды. Күштеу мемлекеттiң қолында. Бiреудi жақсы жұмыс iстеп жүрген жерiнен алып тастайды. Мен де сондайдың талайын көргем. Талай рет қызметтен де кеттiм. Мемлекеттiң саясатына ашық қарсы келу деген жеке адамға онша пайда емес. Әлгi «адамды заман илемек» деген Абайдың сөзi бар емес пе? Заман, уақыт, билiк кейде илейдi. Терiс болса да.

– Демек, бiздiң тiлiмiздi жоқтап, күресуге мүмкiндiгiмiз жоқ дейсiз бе?

– Қазақтың тiлi ешқашан жоғалмайды. Он миллион халқы бар елдiң тiлi еш уақытта жоғалмайды. Президент те айтып жүр ғой. Тек бiр мәселе, латын қарпiне көшiрудi тездетуiмiз керек. Жетпiс жыл орыс графикасында жаздық, көп мұра қалдырдық деген мен үшiн себеп емес. Әлi де бiздiң келешегiмiз алда. Әлi де талай мұралар жасайтын елге латында қайта басу қиын емес. Жалпы, мен арабтан латынға, латыннан кириллицаға көшу дегеннiң бәрiн көрдiм. Оларды қалай көшiргенi де көз алдымда өттi. Сондықтан, латынға көшiру қиынға соқпайды. Бұл процесс он -он екi жыл уақытты алады.

«ҮЛКЕН МЕКЕМЕЛЕРДIҢ ЕДЕНIН ЖУАТЫНДАРДЫҢ АЛАТЫН АЙЛЫҒЫН ҒАЛЫМДАР АЛМАЙДЫ»

– Қазақ әдебиетiнiң алтын ғасыры саналатын алпысыншы жылдар сiздiң көз алдыңызда өттi. Өсiп-өркендеген әдебиеттен кейiн, бүгiнгi әдебиетте тағы бiр тоқырау басталған сияқты.

– Алпысыншы жылдар бiздiң әдебиетiмiзде бiр үлкен кезең. Кезең болатын себебi, қоғамдық ғылымдардың бәрi, тарихи идеологияға байланысты. Сталиннiң кезiнде жеке адамға табыну идеологиясында өстiк. Әдебиетте де ол әсерiн қалдырды. Ол кезде адам өзiнiң инициативасын көрсетiп, бiлiмдiлiгiмен көзге түсуде жолы бола бермейтiн. Адамды шектелушiлiктен шығарған Сталин қайтыс болғаннан кейiнгi кезең. Осы кезде әдебиеттегi шектелушiлiк те жойылды. «Жылымық» деп жүрмiз ғой, сол «Оттепель» деген повестiң атымен негiзделедi. Сталиндiк әдебиеттi қарасаңыз, бәрi патриоттыққа негiзделiп дүниеге келдi. Мағжанның лирикасынан кейiн, махаббатқа арналған поэзия болған жоқ. Соғыс кезiнде Константин Семеновтiң «Жди меня» деген жинағы шықты. Сол жинақты оқыған Сталин: «Мынаны көп таралыммен басудың керегi не? Екеу жететiн едi ғой. Бiреуiн ақынның өзiне, екiншiсiн сүйгенiне жiберу керек едi ғой» дептi. 1946 жылы Анна Ахматова қатты сынға ұшырады. Ол өзi сұмдық үлкен ақын ғой. Сонда оңаша үйде, қара мысығынан басқа ешкiмi жоқ, блокаданың астында, аштықта өмiр сүрген адамның сезiмiн жырлағаны үшiн сыналды. Адамның күйiншi-сүйiнiшi, iшкi сезiмiнiң бәрiне тыйым салынды. Тек патриоттық өлеңдер жазылды. Тұманбайдың, Қадырдың, Мұқағалидың шыққан кезiнде мұндай шектеу болған жоқ. Алпысыншы жылдар осынысымен ерекшелендi. Рас, партияның қолында болдық. Бiрақ, дәл бұрынғыдай болған жоқ. Қайта құрудың кезiнде Сәкен Жүнiсовтiң «Аманай мен Заманайы» шықты ғой. Қаңғып-тозып кеткен қазақтың тағдырын жазған шығарма.

– «Жапандағы жалғыз үйде» тың игеруге қарсылықтан туған жоқ па едi?

– Оны iштей қарсылық деп ойлаған жоқпыз. Оны бiз тың игерудiң жаңалығы, психологиялық сезiмнiң күйреуi деп ұқтық. Әдебиет деген қай заманда да жаңарып, жаңашаланып оқылады. Қазiр сол «Жапандағы жалғыз үйдi» қайта оқысаңыз, басқаша түсiнуге болады. Шаруаны жерден айырудың қандай трагедия екенiн түсiнуге болады. Ал, бiз оны жекеменшiк сезiмнiң күйреуi деп ұқтық. Сондықтан, әдебиеттi әр заманда қайта оқып, қайта трактовка жасауға болады. Оның бер жағында тәуелсiздiк әдебиетi келдi. Қай заманда болсын, қоғам өзгерген кезде қоғамдық өзгерiстi түсiне алмай қалушылық болады. Кешегi революцияның кезiнде, сол дағдарысты түсiне алмай қалған ақындар болды. Мәшһүр Жүсiп деген кiсi революциядан кейiн қайтыс болды. Революцияның алдында бостандық керек, теңдiк керек деп жазған кiсiлер, бостандық келген соң, не жазарын бiлмей қалды. Сондықтан, әдебиеттiң принциптерi өзгередi. Бiр кезде, немене едi?! Басты кейiпкер адам болатын Бiрақ, қандай адам. Кеңес үкiметi адам және оның еңбегi дегендi насихаттады. Адам адамдық үшiн емес, еңбегi үшiн насихатталатын. Ол жұмысшы, шаруа, қызметкер. Геройларды солардың арасынан iздедi. Ендiгi геройды қайдан iздейдi, саудагерден бе, бизнестен бе? Орыстың он тоғызыншы ғасыры, «алтын ғасыр» деп аталды да, кейiн сол әдебиет ХХ ғасырда қайталанған жоқ. Сондықтан, бiздiң әдебиеттiң алтын ғасыры саналған сол жылдардағы әдебиет ендi қайталанбайды. Үлкен әдебиеттiң буын-буын болып келуi де қайталанбайды. Лениннiң: «Революция деген халықтың ұзақ уақыт бойы бұғауда жатқан қолын шешедi де, қайнап жатқан өмiрдiң бетiне алып шығады» деген сөзi бар. Кешегi сауатсыз күйiнде өнерге келген Серке Қожамқұлов, Қалибек Қуанышбаев, Қапан Бадыровтар орыстың қандай классикалық бейнелерiн жасады. Солар революцияның толқынға алып шыққан буыны. Ғылымда да солай болды. Жазушылар да осылай болды. Олар жасаған понарама суреттердi кейiн ешкiм жасаған жоқ. Сондықтан да, халықтың өзiнiң дамуында әртүрлi кезеңдер болады. Жеке таланттар болады. Мүмкiн кейiн, жақсы әдебиет туатын шығр.

– Сол 37-нiң зобалаңы мен «алтын ғасырдың» арасында кәдiмгiдей әдебиетте үзiлiс болып қалды. Жазатын адам болмады ма, әлде жазуға қорықты ма?

– 37- жылдан кейiн бiзде ешкiм қалмады ғой. 39-жылы жазушылардың съезi болды. Сол съезде әдебиет жөнiнде сөз қылатын шығарма болмады. Ұсталғаны ұсталып кеттi, ұсталмағаны тергеу изоляторында жүрдi. Пьесалар сахнадан түсiп қалды. Бер жағында үлкен проза да тоқтап қалды. Кейiн, бiртiндеп-бiртiндеп жөнге келдi. Совет заманында қиындықтар көп болды ғой. Қазақ деген сұмдық талантты халық, бiрақ, берекесi-бiрлiгi жоқ халық. Қазаққа талантты көп берген, сол таланттардың бiрлiгiнiң жоқтығынан соның бәрiнен айрылып қалып отырдық.

– Тәуелсiздiк алғаннан кейiн, бiздiң ғылым академиясы да нарықтың көшiне iлесе алмай, қиын күндердi басынан кешiрдi. Бұл қиыншылық ғалымдарымыздан да айналып өтпеген шығар.

– Ғылым академиясы үлкен мекеме едi ғой. Мәдениеттiң өскендiгiн көрсететiн көрсеткiш болатын. Қаныш Сәтпаев басқарғаннан кейiн, академия Одақ бойынша үлкен беделге ие болған. Ғалымдарымыз Мәскеудiң атақты ғалымдарымен тең тұрғыда, араласып-құраласып жүретiн. Қазiр байланыс үзiлiп қалды. Ғылымға деген көзқарас та өзгердi. Академияның басқару жүйесi жойылды. Қысқартты. Қазiр тек институттарды ғана сақтап, жаманды-жақсылы жұмыстар жасалып жатыр. Жалпы, ғылым шенеунiктердiң басқаруына көне бермейдi. Оны ғылымды бiлетiн адам басқаруы керек. Қазiр ғылыми кадрдың статусы төмендеп кеттi. Ғалымдардың еңбек ақысы төмен. Бiр кезде ғылым докторы 500 сом алатын. Оныңыз бес жүз доллармен пара-пар. Орталық партия комитетiнiң хатшылары ғана сондай алатын. Қазiр үлкен мекемелердiң еден жуатындарының алатын ақшасын ғалымдар ала алмайды. Осы күнге дейiн бөлiм басқарам. Айлығым отыз мың теңге. Зейнетақым бар, академиялық стипендиям бар, мен күнiмдi көрем. Ал, жастар не iстемек? Кейiнгi жастар ғылымнан кетiп қалды. Жас жiгiттердiң барлығы да қорғайды. Қорғағаннан кейiн, кетiп қалады. Өйткенi, ақшасы аз. Ғылымды көтеру үшiн, жағдай жасау керек. Ал бiзде ол қалыпқа келе қойған жоқ. Қазiр ғылымды қалпына келтiру үшiн көп уақыт керек.

ҚЫСҚА ДА НҰСҚА

– Күнделiк жаздыңыз ба?

– Мен ескi заманның шет жағасын көрдiм. Күнделiк жазған адамдардың күнделiгi өзiне қарсы шығып жатты. Күнделiкке жазсаң, шындықты жазуың керек. Сондықтан, күнделiк жазғаным жоқ.

–Өзiңiз зерттеген дүниелердi қалай жинадыңыз?

– Тапқан дүниелерiмнiң бәрiн қолжазба күйiнде жинақтап отырдым. Алғаш Сәкеннiң iс дәптерiмен танысқанымда «бiр жолды да жазуға болмайды» дедi. Сақтау қабiлетiм өте жақсы болды да, әлгiлердiң бәрiн оқып аламын да, дереу үйге келiп, қағазға түсiретiнмiн.

– Екi бiрдей ғылым иесiнiң бiр отбасында болуы кездесе бермейдi. Сiз – әдебиетшiсiз, Әлия апай – географ. Екеуi бiр-бiрiне ұқсамайтын, екi бөлек сала. Балаларды өсiру, тәрбиелеу қажет. Қиналған жоқсыздар ма?

– Екеумiздiң екi бөлек кабинетiмiз бар. Күндiз екеумiз бiр-бiрiмiздi көрмеймiз. Жас кезiмiзде бiрiмiздi бiрiмiз қолдап, көмектесiп жүрдiк. Оқып жүргеннiң өзiнде, оның экспедициялары болатын. Кедергi келтiргем жоқ. Қорғау деген оған қиынға түстi. Өзбекстанда қорғаймын деп жүргенде, Кеңес жабылып қалып, Мәскеуге барып қорғады. Балаларымды жинап алып, оның жұмыс жасауына жағдай жасадым. Шай-пайымызды өзiмiз даярлап, iшетiнбiз. Сөйтiп жүрiп, Әлия докторлық диссертациясын Бакуде қорғады.

Әңгiмелескен Гүлзина БЕКТАСОВА