ЕСТЕН КЕТПЕС БIР СҰХБАТ
ЕСТЕН КЕТПЕС БIР СҰХБАТ
Мiне, сенiң елiңнiң табиғаты, тарихы, бұлардың бәрi фантастикалық романдардың даяр сюжетi ғой. Жаз… Жазуға мiндеттiсiң деп батасын бердi. Бәлкiм, менiң ғылыми көпшiлiк, фантастикалық шығармалар жазуға шабыттануым осы әңгiмеден басталар деп ойлаймын.
Келген соң қартпен болған кездесу жәйлi Қанышқа толық айтып шықтым. "Әй, Ақжан, сен қазақсың. Тоқсанда қаусап отырған қартқа "Алғы сөз" жаз деп тапсырыс бергенiң қалай?", — дедi ол. "Қарт пысық көресiз әлi уәдесiнен шығады", — дедiм Қанышқа. Ақыры күткенiмдей бiр жұмадан соң 7-8 бетке жазылған "Алғы сөздi" де алдым. Оны қазақ тiлiне аударып баспаға жiбердiм. Сөйтiп, қазақ тiлiндегi "Геология негiзi" автордың соңғы жазған "Алғы сөзiмен" жарық көрiп едi. Мұндай алғы сөз орысша нұсқасында жоқ…
Сол алғы сөзде: "Қазақ жастарының өз жерiнiң, әсiресе жер қойнауларындағы кен көзiн ашуға мiндеттi",- деген тiлек бар. Мұны бiз әркез қазақ ұрпақтарына үлгi етуге тиiстiмiз.
Ш.Ә.: Аға, ендi Әл-Фарабиға қарай ауысалық 1970 жылы «Жазушы» баспасынан шыққан. Ұлы бабамызға арналған "Әл-Фараби" романы бiрден тарап кеттi. Оны қәзiр шам алып iздесеңде таппайсың. Соңғы кезде Сiз Әл-Фараби мен Абай арасындағы рухани байланысты зерттеп жүрсiз. Бұл ретте Абай тақырыбы да сiзге тосын емес. Мәселен, Абайдың 100 жылдығына арналған жиында баяндама да жасапсыз… Бiрақ қалыптасқан пiкiр бойынша Абай әдебиетшiлер тiл мамандарының тақырыбы iспеттi едi ғой.
Әл-Машани: Соғыс кезiнде халықтың рухын көтеру мақсатында әр кiм өзiнiң ұлттық тұлғаларының әруағына сыйынсын деген саясат ұстанғаны мәлiм. Осы ретте Кенесары-Наурызбайдың да, Абылайдың да, Абайдың да есiмдерi кеңiнен ауызға алына бастаған-ды. Сол кезеңде яғни соғыстың соңғы жылы — 1944 жылы Абай бабаларының туғанына 100 жыл толған-ды.
Ол кезде мен аспирантураны, доктарантураны тамамдап қалған кезiмiз едi. Сол кезде Қазақстандағы ССРО ҒА-ның филиалында ұлттық ҒА құруға даярлықтың басталған да кезеңi болатын. Ал, Абайдың 100 жылдығын өткеру осынау үлкен iстiң көрсеткiшiнен кем болмауға тиiстi едi. Әрине, даярлық басында Сәбит, Мұқтар, Ғабит, Ғабиден сынды қаламгерлер жүрдi. Бiр ақиқат: Абайдың қара сөзiнде, поэзиясында қазақ тарихына, философиясына және басқа да ғылыми танымдық элементтер баршылық. Демек, мерейтой мәжiлiсiнде бiр ғана поэзиясымен шектелмей, оның ғылыми, философиялық көзқарасы, дүниетанымы ашылса деген пiкiрдiң тууы да табиғи талап. Осы ретте Абай мерейтойының жүгiн ақын-жазушыларға жүктей тұра Қаныш Абай болмысын толығырақ танудың желiсiн де қарастырса керек. Сондай даярлық кеңесiнiң бiрiнде ол Абай шығармаларындағы ғылыми-танымдық мәселелерiн де ашу қажеттiлiгi жәйлi сөз қозғап, мұны Машановқа жүктелсе деген ұсыныс айтады. Мен сол мәжiлiсте болғаным жоқ, бiрақ мұны Қанекең жасаған екен. Әрине, Абай мерейтойы комиссияның алдына құрқол шығуға болмайды. Бiраз iздендiм, тер төктiм. Сол баяндаманың мәтiнiмен өзiң де таныстың ғой. Қәзiр, Әл-Фараби мен Абай арасындағы рухани байланысты зерделеуде сол iзденiстер негiз болды. Бiрақ мұнымен одан әрi айналасуға соғыстан кейiнгi атқарылған iстер мұрша бермедi.: диссертацияны жазу, оны қорғау, ҒА құру тәрiздi күнбе-күнгi қауырт iстер маған Әл-Фараби тақырыбымен айналасуға тек 50 жылды еңсергенше мойын бұрғызбады.
Ш.Ә.: Аға, сөзiңiз аузыңызда Әл-Фараби есiмiн сiз 1943 жылдың басында Чехославакиядан келген, кезiнде сол елдiң ғылым академиясын басқарған Кольманның жасаған баяндамасынан алғаш естiдiңiз. Сонда ол болашақ бабаңызды қазақ ғалымы дедi ме?
Әл-М.: Математика ғылымының тарихын жақсы бiлетiн сол ғалымның Әл-Хорезми, Әл-Беруни, Әл-Тусилер тәрiздi Орта Азиядан шыққан ғалымдар қатарында Әл-Фараби есiмiн атауы маған қатты әсер еттi. Менiң Әл-Фарабиге баруымның басы сол күннен басталып едi.
Ш.Ә.: Сонда, сiз Әл-Фарабиден соң ғана Абайға барғансыз ғой, сiрә.
Әл-М.: Шәмшиден шырақ, әр кез мына жәйттi есiңнен шығармағайсың. Егер мен Абайды оның шығармашылық ерекшелiген игермесем Әл-Фарабиға бара алар ма едiм… Демек, Абайды бiлмей тұрып, бабаны тануым мүмкiн емес дей аламын. Олай болса мен қазақтың екi данасын жалғастырар рухани байланысын осыдан он-он бiр жыл бұрын зерделенген де болар едiм, бiр-ақ сәтi ендi ғана түскен сияқты. Бәрi де Алланың ырқындағы iс қой…
Ал, Әл-Фарабидi Абай бiлдi деген болжам ұшын баба мұрасын iздестiрiп Шағафудиан Маржани елiне барған жолы ұстағандай болдым. Бiлгiң келсе ендi соны айтайын.
Әл-Фараби жәйлi мұрағаттық деректердi iздеу сапарының басында Ташкент барып, ештеңе таппай дағдарсам да, сол кезде Орта Азия Қазақстан мұсылмандар қауымының басшысы ғалым Бабаханның: "Уфа, Қазан қалаларына барып көрiңiз",- деген ақылы түрткi болды. 1968 жылы Уфаға бардым. Кезiнде аты мәшһүр Ғалия медресесi Уфада болды емес пе?! "Ғалияда оқыған Мағжанның "Түркiстан" поэмасында түрiктiң кiм бiлмейдi музыкасын, Фараби тоғыз шектi домбырасын…", — деген жолдар бар. Демек, бүкiл Ресейдегi "Ғалия" сықылды ең iрi ислами оқу орнында Әл-Фарабидiң еңбегi қалай болмас екен деген үмiттiң жетегiнде болдым. Алдымен Уфадағы ҒА- филиалының есiгiн аштым. Ондағы әрiптестерiм айтты: "Медресе "Ғалияның" барлық мүлкi, кiтапханасы мешiт меншiгiне өткен",- дедi. Мешiт пен медресе бiр ауланың iшiнде екен. Бiр жағында мешiт, екiншi бөлiгiнде медресе және 2-3 бөлмеде үлкен кiтапхана орын теуiптi. Сол кезде Қазақстандық башқұрт марқұм Шәкiр Қали муфти едi. Ол кiсi менi, өзiнiң орынбасары Қази Киари Кәмәл Башариға тапсырды. Екеуi де Әл-Фараби есiмiмен таныс екендiгiн айтты. Ол кiсiлер медреседе өтiлетiн "Мұхасар" пәнiнде Әл-Фарбидiң мантық — логиканың қысқаша курсы оқылатындығын жарыса отырып айтып бердi. Әл-Фараби оларға мәшһүр едiм. Ол кiсiнi сiз бiздiң, түркi-қыпшақ, қазақ жерiнде туған перзентi деп отырсыз. Бiз үшiн бұл ләкiм сiздiң жаңалығыңыз… Бiз оны араб ғұламасы дейтiнбiз. Бұны дәлелдей алсаңыз ол үлкен жаңалық деп өздерiнiң қуанышымен қоса тiлеулестiгiн де бiлдiре отырып, Кәмәл Башари менi үлкен кiтапханаға алып барып, қалағаныңызша қараңыз деп сонда қалдырып кеттi.
Күн аптаған ыстық. Екi күн таңның атуынан күннiң батқанына дейiн кiтап сөрелерiн сүзумен болдым. Үшiншi күнi үлкен олжаға кезiккендей күй кештiм. Әл-Фарабидiң үш кiтабын таптым. Бiреуi Әл-Фарабидiң жалпы өмiрбаянына арналған. Бұл менде бартын. Кiтап 1907 жылы Мысырда басылып шыққан. Үшiншi кiтапта: Екi дана. Қайырымды қала және тұрғындары 12 түрлi еңбегi бар екен. Олар бабамның "Екi философтың айтысы" (Платон мен Аристотель), "Ғылымның негiздерi", "Алхимия", "Астрология" тәрiздi не бiр қызық мақалалардан құрылған. Көзiм жайнап кеттi. Жалма-жан Башариге келiп, мынаның бiреуiн маған бер деп қолқа салдым. "Шырағым,- дедi ол -жұрт курортта жүргенде сенiң мына аптаған ыстықта ешкiм қарамайтын шаң басып жатқан кiтаптарды ақтарып жүргенiңе тәнтiмiн. Бұны қуана-қуана тарту етер едiм сiзге, бiрақ мешiт, медресе де, мұндағы кiтаптар да мемлекет меншiгi ғой. Ертең бәленше мемлекет дүниесiн талан-таражға салды демес үшiн министрлiктегi дiни Басқарманың ризалылығын алыңыз", -деп қайда бару керектiгiн түсiндiрiп жол сiлтеп жiбердi. "Телефонмен бiр ауыз сөз айтса болғаны маған" — дедi. Жүгiрген бетте сол кездегi Башқұрт АССР-ының Министрлерi кеңсесiне тарттым. Дiни басқарманың инспекторы Ғалым деген бiз қатарлас жiгiт екен. Қысқа саулық сұраудан соң бұйымтайыма бiрден көштiм. ҒА-ның мүше корреспондентiмiн, профессорiмiн, әрi қолымда Әл-Фарабидi зерттеп жүр деген жолдама және бар. Батыл сөйлестiм. Ғалым Кәмал Баширге телефон шалып бiзге үлкен қонақтың келгендiгiн, ЮНЕСКО шеңберiнде аталып өтетiн Әл-Фараби туралы дерек жинап жүргенiмдi де қосып, не керек егер сiзден сұраған кiтабын берем десеңiз ресми түрде қарсылығының жоқ екендiгiн айтты. Оған рақметiмдi айта салып мешiтке қарай жүгiрдiм. Келсем, жарықтық қази кiтапты орап даярлап та қойыпты.
Қази Кәмал Башир осы медресенi салдырған және Қазандағы медресенi салдырған да татардың үлкен ғұламасы Шаһафдин Маржани деген кiсi. Ол кiсiнiң еңбектерiнде әл-Фараби еңбектерi талданып айтылған деп едi. Соны ести сала Қазанға бардым. Қазанда баяғы Ленин, Лобачевский, Бартольд оқыған үлкен университеттен де хабардар боларсың. Оны Шаһафдин тәмәмдаған дедi. Сонда барып кiтапхананы сүзiп шықтым. Онда Әл-Фараби еңбектерi де бар екен, әсiресе Маржанидiң Әл-Фараби туралы жазған еңбектерiн таптым. Соның iшiнде Маржанидiң туғанына 100 жыл толуына арналған татар тiлiнде 1915 жылы шыққан бiр томдығы бар екен. Маржани бабамыз туралы қатты айтады, кереметтей мақтайды — ғұлама дейдi. Ол өз еңбегiнде кейiн Әл-Фарабиге сын айтқан Әл-Ғазали жөнiнде де тоқталған. Мәселен, әл-Ғазали Әл-Фарабидiң мұсылмандықтан ауытқып кеткен адам дегенге шейiн барған ғой. Ал, Маржани болса ғылымда, музыкада, өнерде, философияда соншама мұра қалдырған адамды мұсылман емес дедi. Әл-Ғазалидiң философияға қарсы келетiн пiкiрiн жұмсартып, қайта ғылыми исламға қайшы келетiн пiкiрлер тiгiсiн жатықтырған екен.
Осы жолы мен Қазан мешiтiнде Әбдiрахман Сыздық деген ғалым қартты кездестiрдiм. Сөйтсе, ол қазақ арасында 30 жылдай мұғалiм болған екен. Семейдегi Абай оқыған Құнанбай мешiтiнде бастапқыда молла болып барып едiм дедi. Ал, Кеңес үкiметi орнағанда ол мұғалiм болыпты. Ол менiң Қазақстаннан екенiмдi, Әл-Фараби еңбегiн iздестiрiп жүргенiмдi бiлген соң бiрден шүйiркелесе кеттiк. Ол балалар тәрбилейдi… Сол кезде Семейдiң облыстық ағарту бөлiмiн басқаратын Қаныштың ағасы Сәтбаев Әбiкей шақырғандығын айтты. Сол осы қызметте жүргенде ұсталды ғой. "Менi мұғалiмдiкке Әбiкей шақырып едi", — дедi.
Садық қазақ елiнiң дәмiн көп таттым. Сол кезде Құнанбай мешiтiнде Маржани шәкiрттерiн де кездестiрiп едiм деген-дi. Демек, оның Маржанидi көрмесе де оның еңбектерiмен Абай да таныс болды оны бiлдi, ғой. Олай болса Абайға Әл-Фараби есiмi таныс болмауы мүмкiн емес: осылайша жерде демек Маржанидi Абай да, Шәкәрiм де бiлдi деген ойға келдiм.
Кейiн бұған екi нәрсе қосылды. Бiрiншiсi Мұқаң марқұм шәкiрттерiне Абай Маржани еңбектерiн iздеп жүрiп соны оқыпты, қадiрлептi дептi деген сөздi де естiдiм. Әрине, оны өз құлағымнан естiдiм демеймiн. Және Әуезовтың оны неге сүйенiп айтқаны да маған беймәлiм. Егер iздесе оның мәлiметi Мұқаңның мұрағатынан табылуы да ықтимал. Мұны маған Мұқаңнан естiдiм деген кiсi айтты. Және ұмытпасам бұл хабар түрiнде газетке де жазылды ғой деймiн…
Екiншiсi, маған жазған Шәкәрiм қажының үлкен ұлы Ақат марқұмның хаты дер едiм. Оны өзiң де оқыдың. Сол хаттың мазмұны былай емес пе: Әл-Фарабидi дiншiл, молла деп қудалағандардан әйгiлi ғұламаның қазақ нәсiлi екендiгiн дәлелдедiң. Ал, сол Әл-Фарабиден оқып үйренген, Абай мен Шәкәрiм туралы үн қатпай кеттiң, бұл қалай Ақа? Дүниеден өткенше Семейдегi Абай мұражәйiнiң директоры болып iстеген Ахаттың осы сөзiнде таза шындық жатса керек. Өйткенi, ол көптеген жәйттi өз әкесiнен естiдi ғой. Мiне, осындай деректер маған екi данамыздың рухани байланысын зерделеуге жол сiлтеп едi. Тiптi, бұл ғана емес, осындай әңгiме болмаған жағдайдың өзiнде де сол екi дананың туған жерi, бұлақтан iшкен суы да бiр ғой. Әрберден соң екi дананың тегiнiң, ата бабаларының кiндiк қаны тамған топырақ Сыр бойы емес пе?
Шәкәрiмнiң "Қалқаман-Мамырында" Тобықтының ата қонысы бұрып Сыр бойында болғандығы айтылады.
Әрi екеуi де мұсылман, ислами қағидасын көздiң қарашығындай қадiрлеген түркi нәсiлi. Демек, рухы жағынан екi ұлы адам бiр-бiрiне ұқсамасқа, Абай ұлы бабасынан неге тәлiм алмасқа! Мiне, менiң екi жылдан берi айналысып жатқаным сол ортақ рухтың дәлел табу, зерделеу едi. Екеуiнiң де тәлiмi Шығыс мәдениетi. Олардың рухани байлығында неге ұқсастық болмауы керек
Көзiмiз тiрi кезде осы екi дананың басын неге қоспасқа.
Жұрт Әл-Фарабидi зерттеп жүргенiмдi жақсы бiледi. Ал, Абайдың аталары мен менiң аталарымның байланысы және бар.
Ш.Ә.: "Әл-Фараби және Абай қолжазбасын" оқып шықтым. Тынған дүние екен бұл. Ендi осыны оқушы игiлiгiне айналдыру керек, бүгiнгi мәселе осында… Ендi сiздiң ашқан ғылым саласына ауысайықшы.
Әл-М.: Мұны толық бiлгiң келсе шыққан монографияларды оқып шық алдымен. Мен саған өзiм ашқан Жер ғылымы саласының бiр ғана түйiнiн айтайын. Мен онда Виннiң "Постоянный Вина" делiнетiн тұрақты санын шығарғанмын, бәрi сонымен дәлелденедi.
Бұның мәнi мынадай: бiр заттың қызған температурасына сол қыздырушы токтың толқын ұзындығын көбейтсе тұрақты сан болып шығатындығы . Физикада Винн тұрақтысы деген заңы яғни константы бар. Мен осыны геомеханикада қолдандым дегенiмде: "Оу, бұл қалайша жер ғылымына лайық нәрсе ол анау атомдық физиканың термодинамикасына ғана тәнтi заңдылық емес пе, ол ал мынау тау жынысы, бiр қарағанда жанаспайтын қисынсыз деушiлер өре түрегелдi. Бұл екi ортада қандай ортақ заңдылық болуға тиiстi деп езеурегендер де болмай қалған жоқ". Мен айттым: "ол үшiн таралу толқыны мен температурасын қарастырайық", — дедiм. Ал, мен қарастырған сәуле және дыбыстың таралу табиғатының осы идеяға айналғандығы, олардың ортақтығы едi. Мен дыбыс эффектiсi үшiн жер сiлкiнудiң-сейсмикалық толқынды алдым. Ол үшiн вулкан жанар тау температурасы мен дүмпу туындататын жер сiлкiнi-сейсмикалық толқынан тастардың — Жердiң қалай жарылатындығын зерттеу едi. Неге бұларда ортақ заңдылық болмасқа?! Винндi бұл ойым қатты толғантты: "Керемет нәрсе екен, кейiн сөйлесермiз", — деп уәде еттi де.
Ш.Ә.: Егер сiз, кейiн, өзiңiз ашқан заңдылық бойынша жаңа кен орындарын ашсаңыз бұл тұжырымыңыздың дәйектiлiгiн дәлелдейдi емес пе.
Әл-М.: Әлбетте, мұндағы заңдылық мынада. Әр жерден өтетiн жерастындағы дүмпу, айталық жанартаудың атылуынан, оның әсерiн жер-тастар жарылады да ыстық магмадағы балқыған әр түрлi кен сол жарықты кеулей қатады. Егер сол жарықтар белгiлi бiр заңдылықта пайда болса, оны бiз элиис кейпiндегi тұрпатын дәлелдеп, мұның фонустарында қандай кен болуы мүмкiн деген гипотеза ұсындық. Осының негiзiнде алғашқыда жер бетiндегi түрлi геологиялық белгiлерi бойынша ашылған бiр кен орнына қарап, ендi сол маңдағы (басқа округтардағы) кең болады-ау деген жер межеленедi. Маған алғаш ашушы деген құқығы берiлген Ақбастау-Құсмұрын кен орындары осы өз iлiмiн негiзiнде болжалған-ды. Бұл — 1978 жылы болатын. Сол маңнан 1939 жылы сырт белгiлерiне қарап алғашқы кен орны салынғанды. Байқайсың ба, 40 жылда араға салып, яғни геомеханиканың әлем ғалымдары мойындаған соң ғана сол жердегi басқа да кен орнын зертхана жағдайында бағдарланған да ғана мен ұсынған қағида мойындалды.
Мен осы жөнiнде көп қиянат көрдiм. Сөйтiп бiздер бiрiншiден геомеханика ғылымның алғашқы жаңалығын 1939 жылдары ашқан болсақ та менiң жинаған деректерiмдi жоқ қылып, өзiме қарсы шығып, диссертациямды жаптырып академиядан қудырып, әлек-шәлегiмдi шығарғандардың iшiнде шәкiрттерiмнiң де кездескенiне қатты назаландым. Аллаға сыйынып ақырын күттiм. Уақыттың өзi төрешi болды ғой. Жаңалығымды әлем ғалымдары танып мойындады. Осындай қиянат көрген жылдары әрi-сәрiде осыншама суға итерiп жiберiп ештеңе болмағандай кете баратындарды да, не болмаса тiрiдей көмiп, жиғанымды пайдалану сияқты адамгершiлiктi аттағандарды да аз кезiктiргенiм жоқ. Заманымыз осылай болды ғой, шырағым. Егер сөзжотамен уақытты ұттырып алмаған да ғой. Геомеханика көкжиегi қәзiр қандай деңгейге көтерiлген болар едi деп ойлаймын! Осы ретте алдымен қырық жыл бұрынғы тұжырымдаманы жаңғырту керек. Геомеханиканың болашағы зор. Ойлаған кiсiге Жер қыртысының таңбасы, жаратылуы, құрылымы күллi табиғат танудың кiлтi. Бұл жер сiлкiнiсiне байланысты. Жер неге сiлкiнедi? Бұл құбылыс аспанмен байланысты. Жер сiлкiнiсi Күннiң қызуы мен галактика қозғалысына тығыз байланысты. Ондай да жер бетiндегi өзгерiстер таста таңба болып қалады Ал, өсiмдiк дүниесiнен мұны байқау қиын. Гүлдер солады да онда табиғат өзгерiсi сақталмайды. Қазiр мен геомеханикаға сабақтастыра мына мәселенi қозғап жүрмiн "Трщина" — жарық -зiл тiрегi деймiн. Бұл жас ғалымдарды ойландыратын келелi мәселе. Мысалы, Вильсонның камерасында атомдық зарядттар ұшады емес пе, бiрақ оны байқау мүмкiн емес оны көру үшiн камераға газ толтырды. Сонда ғана атом зарядтарын ұшқан кезде жалтылдап iзi қалады. Сол iздi атомдық физикада зiлтiрек дейдi. Сол сияқты тастағы жарықтарды мен зiл тiрек деп қарастырдым. Осы жағынан барып, Виннiң тұрақтысы деген ұғым түсiнiгi туындайды.
***
Ш.Ә.: Аға, сiз ислам дiнiнiң ғылыми жағына ерекше көңiл бөлесiз. Тiптi қазақ жерiнде ғылыми ислами ұғымын сiзден бұрын айтқан ғалым болған жоқтай көрiнедi маған.
Әл-М.: Шәмшиден шырағым, егер қазақ ғалымдары ғылыми исламға әзiр бара қоймайса. Бұл ғылым мен дiндi байланыстырған жалғыз Ақжан Машани мен екен деген ұғым туындамауы керек. Ол ежелден келе жатқан ислам қағидасы ол ислам мәдениетi, ол ислам ғұрпы.
Демек, ислам ғалымдары ғылым мен еш уақытта дiндi қарсы қою түгiл, екеуiн ажыратқан да емес, қатар ұстаған. Бiрақ өмiрдiң аты өмiр ғой. Қолыңдағы бес саусақ та бiрдей емес, ислам ғалымдарының бәрi егiздiң сықырындай ұқсас едi деуге болмайды. Кейбiр ғалымдар мән-мағынаны дiнмен сабақтастырып оған көбiрек мән берген, ал екiншi топтағылар табиғат ғылымына көбiрек бас ұрған. Мәселен, Әл-Хорезми, Әл-Фараби, Авестцина, Әл-Беруни сықылды ғұламалар ғылымға ден қойып зерттеген, бiрақ дiнiне мықты болған адамдар. Бұған керiсiнше Ар-Рази мұның Хожа Ахмет Яссауи оның шәкiртi Сүлеймен Бақырғанилар-бұлар да үлкен ғұламалар, бiрақ олар табиғат ғылымынан гөрi дiнге, философиялық ойға көбiрек берiлiп, тағадат ғибратқа ерекше көңiл назар аударғандар. Әрине, бұдан олар ғылымды терiске шығарады немесе олар бiрiншi орынға дiндi қойған деген пiкiр туындамауы керек.
Мен осыдан екi жыл бұрын Мороккодан келген ғалым Шеихқа кездесiп сұрақ та қойдым.
Ол Шейх қәзiргi Морокко королi Хасен Санидiң ұстазы-ғұламасы екен. Мешiтте намазға тұрдық. Намаздан кейiн әңгiме болды. Мен оған сұрақ қойдым. Бүгiн араб ғалымдарының әл-Фарабиға көзқарасын бiлгiм келдi. Қазақ жерiнiң перзентi Әл-Фарабидiң 1100 жылдығын дүниежүзi елдерi болып атап өткендiгiн айта келiп, оның бар ғылымда қалдырған мирасы, соны бүгiнгi араб ғалымдары зерттейдi ме деп сұрақ қойдым. Сонда ол кiсiнiң айтқаны (бұдан көп ғибрат алуға болады): "араб елдерi ғылымды өздерi жасағаны ғылым соңғы екi ғасырда дамытудың орнына дiни әдет-ғұрыпқа, шариғатқа көбiрек ден қойып кетiп, iз ғылыми-зерттеулер жөнiнен артта қалып қойыппыз… Сол артта қалып қойғандығымыздың сазайын тартып, қазiр шетелдiктерден таяқ жей бастағаннан кейiн, жарым ғасырдан берi қәзiргi араб ғалымдары ғылымды қолға алып, оны дамытуды — бұрынғы деңгейiне көтерудi мақсат етiп отыр. Осыған байланысты ғылымға көбiрек көңiл бөлген ғалымдарды бiрiншi орынға шығарып жатырмыз. Әрине тағадат ғибраттарға көңiл бөлгендердi шеттетпеймiз, бiрақ бұлардан гөрi ғылымды дамытқандардың есiмiн алдымен атаймыз, көтеремiз. Осы ретте Әл-Хорезми, Әл-Фараби, Авесцина, Әл-Беруни сияқты ғалымдарды исламның ең қадiрлi ғұламасы",- деп бағалаймыз… дедi. Және өздерiнiң бүгiнгi жастар тәрбиесiнде ғылымды бiлмесең ислам құндылықтарын қорғау қиынға түсетiндiгiне көз жеткiзудi мақсат етiп отырмыз. Демек, ғылым бiлмесең сен мұсылман емессiң деуге дейiн барып жүргендiгiн айтты.
Ш.Ә.: Күнi кешегi күнге дейiн Құран Кәрiмдi бiзге құбыжық етiп келдi ғой. Бәлкiм, бiздi меңдеп алған құлдық психологиясының бiр "сыры" осында жатпасын?!
Әл-М.: Мен айтайын сiзге — Құран Кәрiмнiң 6236 аятының 80% ғылым десек, ал 20% шариғат, ислам ғұрпы, тағадат пен ғибадатқа арналды десем өтiрiк болмас едi!… Себебi Құранның өзi Алла жаратқан 18 мың ғаламды — табиғатты айтып отыр емес пе?! Соны надандықпен түсiнбей "Қашағанды қарға соқтырған" нәубетке ұшырап келе жатқан емеспiз бе! Осы күнге дейiн өзiн атеист дейтiндердiң денi надандар.
Ш.Ә.: Мысалға көшсек…
Әл-М.: Алхам сүресi- бұл Құран Кәрiмнiң бастауы. Оны бас бата делiк, бас сүресi делiк. Ал, сонда 2-сүре Бахара деп аталуына себеп не? Ол сиыр -Бахара. Оны ауылдағы сиыр дей көрмегiн. Жоқ… Ол бүкiл табиғат дүниесiнiң симметрия символы — рәмiзi. Екi мүйiз, төрт аяқ, екi көз бар. Ол Алланың жаратқан заты. Осыдан ғибрат алайықшы. Бiрақ оны құдайға баламайықшы. Оны құдайға балағандар да көп. Мына Буддистер Мысырда Апис деп, оны Будданың көлiгi деп үндi елiнде әулие тұтатындар әлi бар. Сиырға табынба,… сиырға бағынба…шоқын ба. Ол Алланың жаратқан заты. Сен оны әулие деп емес, алдымен оның астрономиялық мән-мағынасын ашып ал. Сәуiр деп шоқ жұлдызды Сиырға еншiледiк. Бiздiң жыл санауымызда — мүшелде Сиыр екiншi тұрған жоқ па?! Құрандағы аят кезегi де осындай — екiншi. Егер мүшел еткен сиырды да табиғат деп қарасақ, Құран Кәрiмдегi сүре атауын да осындай ұғымда қарастыруға тиiспiз. Ол-түгелiмен табиғат қой. Осының бәрiн бiрден бiлдiк пе, жоқ. Алла аспанда Айды, Күндi, Жұлдыздарды жаратты. Соған қарап жылдық маусымды 12 айға бөлдiк, қазақ ғұмыр есебiн 12 мүшелдiк жануарларға еншiледi. Алла тағалла сол 12 айдың 4-еуiн ерекше етiп жаратты. Неге 4. Бұдан әрi бiз әрбiр айды төрттен үш шаршыға бөлемiз. Олар Ай шаршысы, Күн шаршысы, Айғыз шаршысы — бәрi. 4 х 3= 12 санын бередi. Оның қалай жаралғандығын үш шаршы бұрыштары қандай жануарларға келетiндiгi және бiздiң мүшел атауларының неге келiп тұрғандығын аңдау қиын емес. Бұл мәселе арабтардың қалай оларға гректердiң қандай ат қойғандығы, қытайлардың оларды қалай айтатындығы, парсы атауларының қандай есiмдерi бар, Шумерлер атаулары, тiктен Оңтүстiк Америкадағы Юкатандардың қалай оларды айтатындығы — соның бәрiн салыстырып қараңызшы Құран Кәрiмде — егер осылардың бәрi бiр жерден шығып бүкiл табиғат ғылымының кiлтiн беретiн болса не айтар едiңiз! Бұл ғажайыптың ғажабы ғой!..
Құранда Алла Тағала өзiнiң жаратқан дүниесiнiң — ғаламының сипатын берген ғой. Құранда аят бар: "егер жер шарындағы сулардың бәрi сия болса, күллi адамдар ғаламды жазса оны тауыса алмас едi", — деген. Бұл ненi меңзейдi. Пенде бәрiн бiлуi мүмкiн емес, тiптi оған мiндеттендi де, бiрақ адам өзiне қажеттiсiн бiлге тиiстi. Ал, бiз өзiмiзге қажет ислами қағидаларын түгел бiлемiз бе? Оны бiлуге ұмтыламыз ба?! Осыдан келiп бiз қаншама шатасамыз, күнәға батамыз-пенделiкке барамыз, надандық шырмауында қалып келемiз…
Екiншi мысал: қәзiр бiз, сонау пуссырлардан сигналдар дұрыс келедi деймiз. Егер сәуле жылдамдығымен есептегеннiң өзiнде ол бiзге пәлен миллион жылда жетедi екен Солай ма?! Жарықтың жылдамдығы секундына 300 мың км ғой. Сондай қашықтықта Алланың жаратқан ғаламы бар деуге ақылың жете ме?!.. Жоқ. Егер сол қашықтықты жазсаң есiктен төрге дейiн нөлдi тiзiп шығар едiк. Бұл бүгiнгi ғылымның жетiстiгi делiк. Осы сөз Құранда айтылған ғой. Дүниенiң жетпейтiн шегi бар делiк ғой! Ойлаңыз ендi…
Ш.Ә.: Аға, сонау ықылым заманнан берi жалпы табиғатты бес түрге бөлiп қарастырады емес пе?
Әл-М.: Әлбетте! Бұл — адам санасының дами келе Алла Тағала жаратқан ғаламды танудың жемiсi ғана. Құранда; жер табиғаты, су табиғаты, от табиғаты, жел-ауа табиғаты, жұлдыз табиғаты — барлық ғаламның беске жiктелетiндiк нышаны айтылады. Бұл мәселеге Әл-Фараби ерекше мән берген.
Мәселен, арабтардың бес қиссалық жазуы, яғни қиссаларды хамсаға топтайтын дағдысы бар. Әлишер Науаида тауарих хамса шығармалары бар. Адамның бес саусағы мен башпайы бес, бес бас намаз, пентограма -бес жұлдыздың тұмар белгi бәрi бестен келедi… Бестiк тiк шаршының (квадраттың) қатысын алтын қима деп айтады ғой. Алтын-қима немесе алтын топшы Жер мен Көктiң қатысы деген сөз. Өйткенi Жердi — текше, көктiң белгiсi бес қырлы фигура емес пе, осындай қырларының өзара қатысы ол. Ерте заманда алтын қима санын әулие сан деген. Мұны еуропалықтар өздерiнше түсiндiрген болып, шатасып жүргенi болмаса, бiздiң-шығыста ол бұрыннан бар қағида. Ай есебi-қоян есебi дейдi мұны. Анда қоян бар деген сөз бұл… Осыдан он мың жылдан бұрын Абақан хандығы болған түрiкте. Демек, қоян есебi бiзден шыққан. Бұл, тiлiнде түркi сөзi көп кездесетiн Шумерлерге ауысқан. Ал, Шумер жерiнен Ибраһим (ғ.с.) пайғамбар шықты емес пе. Ол Арабияға барды.
Сонда қоян есебi — алтын қиманың төркiнi қайдан басталады екен Осы айтқанымыз құр сөз болмас үшiн дәлел керек. Iзденiс қажет. Дәлел — зерттеуде. Ал, Құран Кәрiмде бiздiң дәуiрiмiздегi тектi бәрi жазылған. Исламды үлкен ғалымдар Жамиғат дiнi дейдi. Бұл күллi дiндердiң жиынтығы дегенге саяды. Демек, Құранда соңғы кiтап деуi, осыдан болса керек… Адам баласының алғашқы дүние жаратуының алдындағы рухының жаралуы Уахиты Әл-Мисақ Әл-Мисақтың шарты қәзiр Мекке де, Қағыбаның Қаратасының iшiнде дедi ғой ислам.
Ш.Ә.: Бүгiнгi түсiнiкте Әл-Мисақ адамзаттың жаратушысына берген уәдесi-шарты делiк. Ол Қағыба картасында дейсiз. Сол қара тастың өзi жерде болды емес пе?
Әл-М.: Иманшартта қашаннан мұсылмансың дегенде жауабы Әл-Мисақтан берi делiнедi емес пе Дүние жаралмай тұрғанда Алла Тағалла әуелi нұрды жаратқан, яғни ол рухты жанды жаратып "сенi жаратушыны бiлесiң бе?", — деп сұрағанда. Жан айтқан: Өзiңсiң ғой деген. Сонда Жаратушы: Бүкiл ғаламды -жер, су, жасасам қызықты өмiр -жазира жасадым, ғылымды жасап, соны сендерге бiлсiн десем, өмiрдi қызықтап жүрiп жаратушыңды ұмытып кетпеймiсiң дегенде жан ұмытпаймыз деген. Әл-Мисақ осы уәде.
Ендi ислам тарихында сол Әл-Мисақ қайда деген сұрақтар туғындаған-ды. Хазiрет Әлi айтты деген дерек те бар. Сөйтсе ол Қағыбаның қара тасының iшiнде дептi. Ол мұны, әрине тектен тек айтқан жоқ. Мұны Жәбрейiл (ғ.с.) бiлдiруi әбден мүмкiн. Олай деушiлердiң дәлелi мынаған келiп саяды..
Қағыбаның қабырғасын Ибраһим ғ.с. мен қалады емес пе. Оған көмектескен ұлы Ысмағұл (ғ.с.) Мешiттiң қабырғалары бес таудан әкелiнген тастан тұрғызылады. Мешiт бiткенде Ибраһим (ғ.с.): қажылар ғибадат ету үшiн алтыншы тасқа ұлын жұмсайды. Ысмағұл ол қандай тас болды деп жолға шыққанда Жәбрейiл (ғ.с.): ол тас Абу-Хи -Бис деген таудың басында деп дерек айтады. Ысмағұлға тау: "топан су, топырағы басып қалмасын",- деп Жәбрейiл перiштенiң қара тасы тау басында сақтаулы екендiгiн айтады. Оны Ысмағұл Мұхамед (ғ.с.) заманында бүкiл мұсылмандар ғибадат ету үшiн Қағыба мешiтiне қояды…
Ендi мынаны ойлап қараңыз. Бiзде — Қазықұрттың басында кеме қалған, ол әулие болмаса неге қалған делiнедi. Бұл Нұх кемесi топанда тоқтаған жерi делiнедi. Сонда, топырағы басып қалады деген топан суы сол Нұхқа (ғ.с.) кеме жасатқан тасқын болуы ғажап емес… Бүгiн де әл-Фарабидiң отаны Отырар-Фараб пен Түркiстан қалаларының бәрi осы жерде шоғырлануы тегiннен тегiн емес, ойлап қараңыз Осының бәрi Абу-Разидiң "Хиса Ислами" кiтабында сөз болады. Ол Ақсақ Темiр заманында жазылған кiтап. Бала кезiмiзде бiз оқыдың оны. Кейiн кiтапқа тиым салынды. Жуырда осы кiтапты Қытайдағы ағайындарымыз қайтадан шығарыпты. Соны көргенде кезiме жас үйiрiлдi. "Әл-Фараби заманы келдi", — деп мақала жазуыма осы түрткi болды…
Ш.Ә.: Өзiңiз айтқан едiңiз кезiнде Сiбiр жұрты, жаңылыспасам Хакасияда ма, әлде Якутияда ма (оларда түркi нәсiлiне жатады ғой) тау басындағы бiр тасқа құлшылық ететiндiгi жәйлi…
Әл-М.: Рас, Сiбiр жұрты Якутяда тау басына алынған монастыр тәрiздi құрлым болған. Сонда қойылған қара тасты жұрт құрмет тұтып, ғибадат ететiн болған. Кейiн Сiбiр генерал-губернаторы ұмытпасам Медведеев алдырып кабинетiне қойдырады. Тастың ерекшелiгiн оның қонақтары патша ұлықтары екен. Не тас? Мұны мен темiр металды деп бiлейiн.
Бiрiншi Петр кезiнде тегi еуропалық немiс пе әлде Голландық па Ресейге келген Семен Паллас ғалым Сiбiрге жасаған экспедиция кезiнде тасты көрiп, анық не екендiгiн бiлмесе де табиғатының ерекше екендiгiн танып Петерборға жiбертедi. Сөйтiп, ол тарихта Паллас темiр деген атпен музейде әлi тұр. Не тас ол? Кейiн зерттеушiлер оның көктен түскен темiр метеориды екендiгiн анықтады.
Гәп, оны Сiбiрдiң түркi халықтарының ерекше құрметпен ғибадат етуiнде. Зерттеу керек. Бұл көне түркi мәдениетiне апарады, бұл Нұх кемесi мен Қағыбадағы қаратасқа сабақтасады ғой. Осылайша әл-Мисақ сырына қанығуға болады…
Дүниенiң жұмбағы көп қой, әлi ашылмаған ғылыми шындықта көп қой… Надандықпен соларға назар салмай бiз кетiп бара жатырмыз ғой…
***
Ислам қауымның құрметтi айының бiрi Рамазан ғой. Құран Кәрiм осы айда келгендiгiн естуiң бар шығар. Демек, Рамазан айының — Ораза айты ең қасиеттi мейрам десек. Биылғы ораза айтында 1991 жылға Туран халқы ұлыстың ұлы күнi деп кәспеттейтiн Наурызға дәлме-дәл келуi жақсы ырым жақсылықтың нышаны дер едiм… Тұранның Қарашаңырағы қалған бүгiнгi қазақ жерiнде Ислам қауымында дараланатын белгiлердiң де болуы әркез менi ойландырады. Анау Арыстанбаб, Қожа Ахмет Иассауи кесенесi, Қазқұрт тауы және осы өлкедегi Фараби мекенi Отырардың орналасуын кездейсоқтық емес дер едiм. Ойлап қара, бүтiн түркi елiнiң үш әулиелiк исламның белгiлерi бiздiң жерде жатуы төгiп болмаса керек. Әбжад есебiне салып көрсем Отрар атауының сандық мәнi 807 ал, Әл-Фараб саны -284.
Хижыра есебiнен қарасаң бұл Қожа Ахмет Иассауи кесенесiн салдыруға жарлық берген Ақсақ Темiрден осы жерде 807 жыл дүние салған-ды. Неге солай деген сауал ислам ғылымдарын көптеп ойландырғаны да мәлiм.
Ендi осы бiздiң ежелгi мейрамымыз наурызбен, биыл осыған тұспа-тұс келiп отырған. Рамазан айынан ескерткiш болып қалсын: сол екi атау сандарын қосайық: 807+284=1091. Бұл Рамазан саны — ғажап! Демек, екi атауының әулие сандық мәндерi қосылып исламның қасиеттi айының саналық мәнiн беруiнде үлкен ырым бар деп санаймын.
Осыны зерттеңдер, бұл тегiн емес, ғажап нәрсе
Екiншi, бүгiн Рамазан айының ақырғы күнi ғой. Осыны дамытып бiрнеше сөз жаздым. Мұны Құдай қаласа, кейiн көрерсiңдер — ғажап нәрселер ашылды… Бұған қоса мынаны есте сақтайық. Қазақтың ел болып мемлекеттiк ту көтерген жерi — Ақсақ Темiрдiң ел билеген жерi осы әулиелi жердегi қала атауының санымен 1091 болатындығы тегiн емес, егемендiгiмiздiң — жақсы нышаны болғай… Бүгiн де кеше сөйлеген мұсылман елдерiнен келген елшiлер және Пәкiстан, Иран елдерiнiң өкiлдерi наурыз мейрамымен, айтымызбен құттықтап жатыр. Осыған қуанып отырмын.
Ш.Ә.: Аға, алдыңғы жылы университетте алғаш наурыз тойында сiзге құттықтау сөз бердi. Ендi осы наурызда да сөз бере қандай бата берер едiңiз.
Әл-М.: "Наурызда Самарқанның көк тасы жiбидi",- дейдi халқымыз. Мұнда үлкен мән жатыр. Наурыздың 21-22 күндерi күн мен түн теңеледi де күн ұзара бастайды. Халық ұғымында бұл күндерi қаттының атасы тас делiнсе сол жiбидi екен. Негiзiнде тас емес қысқы тоң ерiп жiбитiн жер ғой. Жердiң атасы тас емес пе? Егер адамды Алла Тағала топырақтан жаратса оның да атасы тас қой… Көктемдi жер бетiнiң көгерiп ерекше өңге енуi — ол топырақты-тасты жарып шығатын өсiмдiктер десек бұл тастың -топырақтың жiбуiне тiкелей байланысты… Қаттылықтың не бiр түрiн тастай деймiз, тасқа таңба салғандай деп анықтықты да, қанықтықты да, ақиқатты да соған тiлеймiз. Тiптен, жас баланың тiлi "тас" дегенге келгенде еңбегi қатады дейдi қазақ … осыны қазақ қайдан бiлдi дейсiң ғой… Сен бұған жауап iздемес бұрын сонау тас дәуiрiнде бiздiң бүгiнгi мекенiмiзде — қазақ жерiнде сол кезеңдегi мәдениеттiң жоғары сатысындағы халық болғандығын есiңе алшы алдымен Ол қазақ па, басқа ма? Мәселе, ежелгi қазақ жерiндегi сол мәдениеттi яғни сол дәуiрдiң мәдениет мұрасын бүгiнгi болмыспен ұштастырып жүресiз бе Жоқ… жоқ. Мiне, тәрбие тетiгi қайда жатыр.
Сен менi — өзi геолог болған соң тасты жырлап отыр деме. Бүгiнгi танымның, яки барлық ғылымның бастауы да, жалғасы да сол таспен сабақтас. Бабаң Әл-Фараби табиғат матбуы ғой. Тас кiтап деп тегiн айтпаған… Сол таспен- кенмен тiкелей кезiгiп жүрген жастарға алдымен айтарым және басқа ғылым, мамандық игеретiн студенттерге берер батамды Абай дананың: "Мүмкiн болса әуелi иманды бол, Иман өзi адамға ашар жолды",- деген өсиетiмен бастар едiм. Себебi, имандылық өзiнiң Жаратушысын тануы емес пе? Ал, бiздiң бүгiнгi студенттерiмiз ертеңгi маман, ғылымды дамытушылар. Демек, олар өздерi игеретiн мамандығының кiндiгi, өзегi — тасты, табиғатты тану екендiгiн әсте естен шығармағаны жөн деп бiлемiн. Тас- жер болмаса тұрақтыл