Қазақтың бiртуар әншi қызы Майра Мұхамедқызы, талантты бишi Шұғыла Сапарғалиқызымен бiрге Пекин университетiн бiтiрген дарынды әншi қыздардың бiрi – Гүлзира Бөкейханқызы. Өнер жолы Қытайдың Үрiмжi қаласында басталғанымен, қазақтың әнiн сүйетiн әншi қыз ата жұртына оралған. Бүгiнде елордадағы Астана филармониясында ән салады. Одан қала бердi Гумилев атындағы Еуразия университетiнде дәрiс оқиды. Алматыға келген сапарларының бiрiнде Гүлзира Бөкейханқызымен әңгiмелесудiң сәтi түскен едi.
– Мен атамекенiме 1999 жылы оралдым,–деп бастады Гүлзира әңгiмесiн. – Оған дейiн Пекиндегi консерваторияның вокал бөлiмiн тауыстым. 1993 жылы Үрiмжiдегi Ұлттар ән-би ансамблiнде ән айтып жүрiп, қосымша сол жердегi өнер институтында қызмет атқардым. Ұлттар ән-би ансамблi әртүрлi ұлттардың өкiлдерiнен жинақталған. Онда өзбек те, ұйғыр да, моңғол да бар. Бiрақ, есiл-дертiм, Қазақстанға оралу, қазақ сахнасында ән айту, қазақтың талантты әншi қыздары Бибiгүл Төлегенова, Роза Бағланова, Роза Жаманова сияқты апаларыммен жүздесу, дидарласу. Ол кiсiлердiң дидарларын көрмесем де, радиодан әндерiн естiп өстiк. Бiздiң жақта теледидар көрсетпейдi. Жалғыз ғана қазақ радиосы бар. Соған алданамыз. Елдiң жаңалықтарын естимiз, әншiлердiң дауысын естiп, тәнтi боламыз. Сөйтiп жүргенiмде «жоғары оқу орындарында аспирант болмаған адам мұғалiм бола алмайды» деген саясат келдi. Сол саясаттың арқасында, елге келiп, консерваторияның аспирантурасына түсуге мүмкiндiк туды. – Қытайдың қай қаласында тұрдыңыз? – Үрiмжiде тұрғаныммен, туып-өскен жерiм Құлжада. – Үрiмжiде қазақтар көп тұрушы ма едi? – Көп тұрады. Жалпы, Қытайда екi миллионға жуық қазақ тұрады ғой. 1999 жылы Алматыңа келген соң, ең әуелi Роза Жаманова апамды тауып алдым. Ол кiсi маған қырық бес минуттық концерттiк бағдарлама дайындауымды өтiндi. Концертмейстрмен арнайы дайындаған алғашқы концертiм де осы. Сол жылы концерттiк бағдарламам сәттi болып, аспирантураға оқуға түстiм. Аспирантураны бiтiргеннен кейiн, Астанадағы Гумилев атындағы Еуразия университетiне жұмысқа шақырды. Сол жылы Мырзатай Жолдасбеков ағамыз бiр топ өнер адамдарын, жас таланттарды жинады ғой. Содан берi қарай, Астанадағы филармонияда жұмыс iстеймiн. Аспирантурада оқып жүргенiмде «Алтай-Тарбағатай қазақтарының әндерi» деген тақырыпты бекiтiп берген. Қорғау керек деген соң, оның үстiне Қытайдағы қазақтардың әндерiнен ешкiм қорғамаған ғой. Бұрынырақта Әмина деген апамыз қорғаған екен, одан кейiн бұл тақырыпқа ешкiм бара қоймапты. Консерваторияның фольклор бөлiмiндегi мұғалiмдер де «осы тақырып саған таныс қой» деген соң, бекiттiм. Екi жылдай осы тақырыбыммен айналыстым, бiрақ қорғай алмадым. Өнер мен ғылымды қатар алып жүру қиын болған соң, әзiрше әншiлiкпен айналысып жүрген жайым бар. Бiрақ, өзiм зерттеп, жинақтаған әндерiмдi Құрманғазы атындағы оркестрмен дайындап, насихаттап та жүрмiн. – Сiзге атажұртыңызға келу қиын болған жоқ па? – Ондай қиын болған жоқ, аспирантура оқимын деген ниетпен келген соң, қинала қойғам жоқ. Оның үстiне қиын болсын, қиын болмасын, атамекенге сағынып келген соң, қиындықтың бәрiн ұмытасың ғой. – Шеттен келетiн ағайындардың көбi, соңғы кезде өкпелегiш болып алды. Олардың өкпесiне қарасаңыз, елге келу үшiн квотаға iлiгу көп қиындық тудыратын көрiнедi. Елге келген соң да, жағдайымыз болмай жатыр деген өкпелерiн айтады… – Оның да рас. Ауылдарда тұратын ағайындар атажұртына келу үшiн жыл бойы кезекте тұрады екен. Одан кейiн қаражат жағынан қиналуы мүмкiн. Мен Үрiмжi қаласында тұрған соң, маған көп қиындығын тудырған жоқ.Оның үстiне елшiлiкте өтетiн концерттердiң көбiне барып тұратын болған соң, олардың бәрi менi жақсы танитын. – Мұнда сiздi қалай қарсы алды? – Бiрден консерваторияға бардым ғой. Мұнда келген соң, бәрiн нөлден бастадым десем де болады. Өйткенi, менiң Пекинде оқығаным классикалық вокал болды. Ал, мұнда келген Роза Жаманова апамнан бәрiн басынан бастауыма тура келдi. Операның қыр-сырын жан-жақты оқып үйрендiм. Қазақ әндерiн Қытайда да орындайтынмын. Мұнда қанша дегенмен, қазақ жерi болған соң тереңдеп оқисың ғой. Қазақстанға келген жылы, яғни 1999 жылы Әсет Бейсеуовтiң «Армандастар» атты ән кешiне қатыстым. Қазақ оркестрiмен тұңғыш ән салғаным да сол кез шығар. Сол жолы байқауда бас жүлденi жеңiп алдым. Әлi күнге дейiн, сол жүлденi алғаныма таңданам. Мүмкiн, менiң талантымды бағалаған шығар. Болмаса, менi ешкiм де танымады ғой. Содан кейiн «Шабыт» фестивалiне қатыстым. Сөйтiп-сөйтiп өнер әлемiне ене бастадық қой. – Атажұртыңызға отбасыларыңызбен бiрге келген шығарсыздар? – Алғашында жалғыз келдiм. Кейiн отбасым келдi. Жалпы, менiң әке-шешем төрт бала өсiрiп тәрбиелеген жандар. Әкем тау-кен инженерi, анам жиырма бес жыл дәрiгер болыпты. Жолдасым Мұрат әрлеушi. Қызым Айдидар он жаста. – Сонда тұрмысқа шыққан болдыңыз ғой. – Иә. Бiрақ, жолдасыммен бiрге келуге бiраз қиындықтардың болғаны рас. Аспирантурада оқып жүргенiңде онша жағдайың да бола бермейдi ғой. Екi жылдан кейiн ғана жолдасым мен қызымды алып келдiм. Қиындық болмайды емес, болады. Бiрақ, мұнда бiрiншi ұлт қазақ болғаннан кейiн, сол ұлттың жерi, ортасы болған соң, өзiңдi бақытты сезiнiп жүресiң. Көптеген кедергiлердi мойындамайды екенсiң. Оның бәрi көрген түстей ұмытылып кетедi. Пекинде таза қытайлардың арасында оқыдым ғой. Жағдайым жаман болды деп айта алмаймын. Бiрақ, онда бiрiншi ұлт бола қойған жоқпыз ғой. Қытайдан басқа ұлт соның қол астында болдық. Ал, мұнда қазақпын деп кеуде қаға аласың. Бiр жерге барсаң да, есiк ашып кiрсең де, қазақ отырады. Ең басты бақыт осы. – Тiлден қиындық көрмедiңiз бе, мәселен, әртүрлi құжаттар толтыру кезiнде дегендей… – Тiлден қиналғаным рас. Неге қазақша сөйлемейдi екен, неге қазақша жазбайды екен деп ойлайтынмын. Қазiр қарасам ол ойым дұрыс емес екен. Оның себебi, қазiр менiң Қытайда ағаларым тұрады. Бiр баласы он төртте, бiреуi – он үште. Қазақша сөйлей алмайды. Сөйлей алмайды емес, сөйлеуге мүмкiндiк жоқ. Сiздердегiдей жетпiс жылдық отаршылдық қазiр Қытайда жүрiп жатыр. Таза қытайша жазу керек, қытайша сөйлеу керек. Әке-шешесi қанша қазақша сөйлегенiмен, мектебi қытайша, жүрген ортасы қытайша. Сондай саясат жүрiп жатыр. Бұл жақтағы қазақтардың орысша сөйлегенiне адамдар кiнәлi емес, оған сол кездегi қоғам, сол кездегi заман кiнәлi. Бiрақ, ниетi қазақ, көңiлi қазақ. Менiң ешқандай өкпем жоқ. Бiрақ, кейде қатты қысылып қалам. Әсiресе, құжаттар толтырғанда.. – Сiздiң негiзгi мамандығыңыз десек те болады, негiзгi жанрыңыз, опера. Бiздегi опералық әншiлердiң жағдайын өзiңiз де бiлесiз. Сондай сәттерде шет елдiң сахнасына қайта кетiп қалғыңыз келмей ме? – Рас. Мәселен, Қытайда классикалық опера да, ұлттық опера да қатты дамыған. Менiң жаным, жүрегiм, дауысым, қазақтың ұлттық әндерiне жақын. Опера әншiсi екенмiн деп отыра берсем, тағы болмайды ғой. Сондықтан, қазақтың халық әндерiн көбiрек орындауға тырысам. Бұл жолда Бибiгүл апама елiктеймiн десем де болады. Еуропаның операсын айт дегеннен гөрi, қазақтың ұлттық өнерiн орында десе, онда көбiрек қуанар едiм. Ол менiң жаныма жақын. Қазақ болып тұрып, қазақ елiнде ән айта алмай жүрген де таланттар көп. Соған қарағанда, өзiме кейде шүкiрлiк жасаймын. – Ән айт десе, сiзде дайын фонограммаңызды ала жүгiресiң бе, жоқ әлде, тiрi дауысыңызбен шырқай жөнелесiз бе? – Осы кезге дейiн үлкендi-кiшiлi сахналарда өнер көрсетiп келем. Шет елден қонақтар келгенде, Президенттiк оркестрмен ән айтам. Ондай кезде фонограммамен ән айта алмайсың ғой. Кейбiр кездерде, әсiресе алаңда ән айтқанда, фонограмманы пайдалануға тура келедi. Бiрақ, мен ойлаймын, бұл ұзаққа бармайды. Өйткенi, сен әншi боп, әншiнiң нанын жеп жүргеннен кейiн, еңбектенуiң керек. Таза дауыспен ән айтқанның өзi рахат емес пе? Әннiң құдiретiн сезiнесiң. Рахаттанасың. Фонограммамен ән айтқан кезде, әннiң образына кiре алмайсың. Даусың болып тұрып, өтiрiк ән айтып тұрғандай боласың. Қытайда, заң бойынша, профессионал әншi өтiрiк айтпау керек. – Сiзге шет елдерден ұсыныс түссе, қалай шешiм қабылдар едiңiз? – Елiме келдiм, елiмде тұрақтап қалдым. Онда мен неге өзге елдi аңсауым керек?! Мен қазақша, қазақтың әнiн айтам ғой. Қазақтың әнiн қазақ тыңдамай ма? Осы менiң негiзгi мақсатым. Бiраз елдерге гастрольдiк сапарлармен барып тұрам. Бiрақ, екi күн алыстасам болды, елiмдi қайта сағынам. – Репертуарыңызды қандай әндермен толықтырып жүрсiз? – Менiң тақырыбым, «Алтай -Тарбағатай әндерi» болғаннан кейiн, алпысқа жуық әндердi жинақтадым. Елдiң аузынан жазып алдым, аналарымыздан, әжелерiмiзден естiген әндерiмдi нотаға түсiре бастадым. Ол жерде де қаншама халық композиторлары бар. Мәслен, «Көк өзен» деген әндi орындап жүрмiн. Ел жақсы қабылдайды. Аппақ Майталманқызы деген ақын апамыз өткен екен өмiрден. Өзi ән шығарған кiсi. «Көк өзен« сол кiсiнiң әнi. Әсет Найманбайұлы ағамыз да сол жақта болды ғой. Сол кiсiнiң «Мақпал» деген әнiнiң бұл жақта басқа нұсқасы айтылады. Бiзде басқаша нұсқасы орындалады. Көп айтылмаған әндер де бар. Өзiмнiң ғылыми тақырыбымның негiзiнде табылған әндердi өзiм насихаттау арқылы елге шығарғым келедi. – Бұл әндердiң көбiн қай кезде естiдiңiз? Бала кезiңiзде әке-шешелерiңiздiң, ауылдастарыңыздың айтып жүргенiнен есiңiзде қалған шығар. Әлде зерттеу еңбегiңiздiң нәтижесiнде қол жеткiздiңiз бе? – Жоқ. Ән деген бала күнiңнен құлақта қалады ғой. Кейiн зерттеп жүргенiмде де, бiраз әндердi таптым. Оның үстiне, Қытайда халық әндерiнiң жинақтары шығып тұрады. Әншi болған соң, өзiме жинап жүрем. Кейiнiрек Қытайдың өзiнде де көп айтыла бермейтiн әндердi жинақтап, жарыққа шығара бастадым. Алматыға ән-жинағымды шығару мақсатымен келгем. Осы ән жинағымда көпшiлiк көп ести бермеген әндер жинақталған. Оның арасында «Гауһартас» та бар. – Қандай аспапты пайдаланасыз? – Ешқандай. Вокалды бiтiрдiм ғой. Ол дәстүрлi мектептен бөлектеу. Бибiгүл Төлегенова апамыздың стилiнде жүрем. – Роза Жаманова алғаш сiздi тыңдағанда қандай пiкiрде болды? – Хабарласып, уақытында келдiм. «Әттеген-ай, он сегiз жасыңда келгенiңде ғой»,–деп айтты Роза апа алғаш дауысымды тыңдағанда. Мүмкiн менен керемет қазақтың әншiсiн шығарғысы келген шығар. Соған қарамастан, менi дайындап өткiздi. Қырық бес минуттық бағдарлама дайындадық. Италияның операсынан бастап, Ажардың ариясына дейiн бердi. Емтиханнан сүрiнбей өттiм десем де болады. Менiмен бiрге бiтiрген қыз-жiгiттер қазiр елге танымал азаматтар. Соның бiрi Талғат Күзембаев қазiр Абай атындағы опера және балет театрында. – Әншiлердiң көбi: «әншiлiк өнер анамнан келдi, әкемнен дарыды» деп айтып жатады. Сол сияқты, сiздiң де ата-анаңыз осал жандар емес шығар… – Шыңжанда үлкен киностудия бар. Сонда басты-басты рольдердi сомдайтын актер Дәлелхан деген ағамыз. Ол кiсi анамның туған iнiсi. Соған қарағанда, маған өнер нағашыларымнан дарыды ау деп ойлаймын. – Қытайдағы қазақтардың өмiрiнен түсiрiлген фильмдерге қарасаңыз, қазақтың ұлттық бояуы, ұлттық нақышы аңқып тұрады. Бұған қытайлықтар қалай қарайды? – Қытай социалистiк мемлекет. Онда әр ұлттың құқығы тең. «Мәдениетiңдi дамыта бер» дейдi. Бiрақ, оған қаражат бөлмейдi. Өйткенi, онда әр ұлттың кино фестивалi, өнер сайысы болады. Олар да жұмыс жасау керек. Бiрақ, Қытайды бiлесiздер ғой, олар ашық түрде ешнәрсе жасамайды. Ашық түрде жасамаса да, елде қытайландыру саясатын жүргiзiп келедi. Бiз, мәселен, қазақша өстiк. Қазiргi балалар қытай боп кетiп жатыр. Ендi он-жиырма жылдан кейiн, мүлдем қазақша бiлмейтiн боп шығады. Осыдан бес-он жыл бұрын қытайға тұрмысқа шығу мүлдем болмайтын. Бiреудiң қызы қытайға тұрмысқа шықса, ол отбасымен ешқайсысы араласпай қоятын, ауылдан аластайтын. Былтыр барғанымда байқасам, бiрер қазақтың қызы қытайларға тұрмысқа шығып жатыр екен. – Бүгiнгi заман нарықтың заманы. Нарықтың заңы бойынша, барлығын да қалтаның қалыңдығы шешетiн болды. Қаржы-қаражат жағы сiздi де қинамай ма? – Қаржы жағынан, мен де қазiргi әншiлер сияқты күй кешiп жүрмiн. Айтпасам болмайды, мен де тойға барам. Тойда да қаншама қауым отырады. Ол да көрермен ғой. Бұрынғыдай емес, қазiр тойлардың көбi арақ-шарапсыз өтедi. Мырзатай Жолдасбеков ағамыз «Қыз дәурен» деген қызының ұзату тойына арнап, ән шығарған. Сол әндi орындауымды өтiнiп, көп тойларға шақырып жатады. – Өзiңiз өмiр бойы аңсаған атажұртыңызға келдiңiз. Атажұртта жүрiп, ендi неге қол жеткiзсем дейсiз? – Қазақтың ортасында, қазақтың белдi әртiсiнiң ортасында жүрудiң өзi үлкен бақыт емес пе? Бiр кездерi радиодан ғана дауысын естiген әншiлерiмнiң жүзiн көзбен көру бақытына ие болдым. Менде бұдан өзге не арман болсын?! Ендiгi тек қана еңбек ету ғана қалды. Өзiме жүктелген мақсат-мiндетiмдi орындап, көптiң көңiлiнен шықсам деймiн. Қалдыбек Құрманәлi деген өнерге бiр табан жақын, өнер десе жүрегiн суырып беретiн жақсы азамат бар. Ол кiсi қазiр Астанада продюсерлiк орталық құрып, әншiлердiң кештерiн өткiзсем бе деп ойлап жатыр. Менiң де ән кешiмдi өткiзсем бе дейдi. Құдай бұйыртса, бәрi дұрыс болады деп ойлаймын.Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАСОВА