АНА ҒҰМЫР

АНА ҒҰМЫР

Мәдина Омарова — бүгiн «қартайып» бара жатқан қазақ прозасының ең жас өкiлдерiнiң бiрi. Бұған дейiн бiраз көркем шығармасы баспасөз бетiнде жарық көрiп, есiмi елге бiршама танылып қалған. Жазу мәнерi көпке ұқсамайды. Өмiр шындығын басқаша көзбен көрiп, өзгеше стильмен жеткiзуге ұмтылады. Оның бұл iзденiсiн әркiм әрқалай бағалауы заңды, бiрақ ең бастысы, жас қаламның жаңашылдығына үрке қарауға болмас.

Бала кезiнде, жасөспiрiм шағында кiм өлең жазбайды. Мен бұның себебiн адам баласының әу бастағы негiзiнiң тазалығымен, романтикаға толы сезiмталдығымен байланыстырамын. Жүре келе ақындықты кәсiпке айналдыратындар некен-саяқ. Бұл және ересек өлең құрастырушылардың сәби дүниетанымын жалауша желбiретiп, мүлтiксiз ұстап өтетiндiгiн бiлдiрмейдi. Нағыз ақын iлуде бiр кездеседi. Ал, егер менiң пессимистiк танымыма салсақ, мүлде жоқ. Жүз жылда бiр туады. Қазiр жоқ. Мен де өлең жазғанмын. Және өлең жазу азабын басымнан өткердiм. Алғашқы өлеңiмнен соң үш-төрт жыл өткеннен кейiн, «көк гүлдер» мен «көп гүлдердiң» өте нашар ұйқас екенiн ұқтым. Ұйқас неғұрлым күрделi болса, өлең соғұрлым маңызды болып көрiнетiнiне көзiм жеттi. Және өлеңде ретi келсе, сезiммен қатар әлдебiр ой болу керек. Және әр жолдың буын саны тең түсiп отыруы шарт. Ең оңайы қара өлең болғанмен, жаңаша серпiн, реңк беру үшiн Маяковскийше сатылап, екпiндетiп жазған дұрыс. «Гүлдерден» соң мен «Ауылым», «Анашым» деген екi өлең жаздым. Бұлар аудандық газетке жарияланды да. «Ауылым». Мен өз ауылыма мәңгi ғашықпын. Менiң бұл мәлiмдемем еш қазақты таңдандыра қоймас. Қаншама күйкi тiрлiк көмiп, жүректi қаланың қара түтiнi қақтады дегенмен, ауыл, туған жер дегенде жанының нәзiк пернелерi дiр етпейтiн қазақ жоқ. «Жерұйығым, аппағым, өзiңнен артық таппадым» деп басталатын бұл өлеңдi мен он екi-он үш жасымда түн қатып, туған жерге деген шексiз махаббаттан елжiреп, жылап отырып жаздым. Газет қызметкерi өзгертiп, түзеп жiбергенмен, (соңында менiң аты-жөнiм, оқитын класым көрсетiлгеннен соң және өзiм осы тақырыпта өлең жазып, үшбу хатпен аудандық газетке жолдағаннан кейiн танып, менiң өлеңiм деп отырмын), жырға өзек болған ой-сезiм – шын менiкi.

Ал, екiншi «Анашым» деген өлеңiм туралы көп нәрсе айтуға болады.

Әжем қайтыс болғаннан кейiн, мен өзiмнiң туған анамның қолына интернат көрiп, жетiм қалған менi асырап алуға ниет бiлдерген барлық туыс-туғанның қолынан өтiп, бiр-ақ оралдым. Осындай қилы ғұмырды бастан кешкен соң ба, мен аздап, жұмсартып айтқанда, еркiндеу едiм. Бiрбеткей, өзiмшiл, қатiгез, ақымақ. Мен қазiргi қалпыммен сол кездегi өзiме осындай баға берер ем. Бiр қыз балалар болады. Барлығын iштен оқып туғандай. Бауырларына мейiрiмдi, үстi-басына мұқият, оқуға зерек. Кластас ұлдарға жұғымды. Қашан қарасаң, томпиып, моншақтай болып жүредi. Мен осы тектес қыздарға қызыға да, қызғана да қарайтынмын, және жан-тәнiммен жек көретiнмiн оларды. Өзiм олардың тұп-тура қарама-қарсы бейнесi едiм өйткенi.

Мысалы, өзiмнiң туған шешем менiмен әлдебiр маңызды себептермен көшеге бiрге шығарда «бөлек, арғы бетпен жүршi» деп өтiнетiн. Қатар жүруге ұялатын. Себебi мен ол кiсiнiң сөзiмен айтқанда, «сұқсырдай болып сумаңдайтынмын». «Жұртқа жұғымы жоқ, сүйкiмсiз сұмырай» да мен едiм. Егер сiз осындай қорлық сөздерден кейiн жасөспiрiмдiк шаққа жаңа жеткен бойжеткеннiң жүнi жығылып, одан сайын сорлы бола түседi деп ойласаңыз, қателесесiз. Жолдың арғы бетiне кейде шықсам, кейде шықпаймын, анамның соңына түсiп өкшелеп жүрiп аламын. Кет десе, кетпеймiн. Негiзi мен шешемдi адам екен демейтiнмiн. Ал, ол кiсiмен көшеге шығатын себебiм бiреу-ақ. Дүкенге апарып, өзiме лайық зат болса — алғызу.

Сол бiр кездер жөнiнде шағын этюд жазған едiм. «Қара қыз» деп аталады.

ҚАРА ҚЫЗ

Көп жылдар бұрын бұл ауылда кiшкентай қара қыз тұрған. Қашан қарасаң да үстiне қызыл, желбiреген көйлегiн киiп, тұнжырап жүредi. Ол туғанынан осындай қап-қара ма, әлде далада, күннiң астында көп жүргеннен кейiн қарайып кеттi ме, дәл айту қиын едi. Әйтеуiр ауыл адамдары оны Қара қыз атайтын. Оның төрт iнiсi болатын. Төртеуi де өзi сияқты, қап-қара. Олар ұл бала болғаннан кейiн киiм кимей, тыржалаңаш жүретiн. Бұған да ауыл адамдарының көздерi үйренген. Қара қыздың әкесi жоқ болатын. Осыдан бiр жыл бұрын ауырып, қайтыс болған. Ал, аналарының тапқан табысы тек тамаққа жетедi. Оның өзiнде де олар дүкеннен тек нан мен шай ғана алатын. Кейде тәттi су алып iшедi. Ол күн балақандар үшiн мейрам. Әрқайсысы бiр-бiр шөлмектi құшақтап, кiмнiң қанша iшкенiн өлшеп, мәре-сәре болып жатады. Қара қыз өзiнiң суын бiрiншi болып тауысып қоятын. Содан кейiн өзiнен кейiнгi тете iнiсiнiң қолындағы шөлмекке көз салады.

— Бiр ұрттатшы, — деп сұрайтын ол. Iнiсi, әрине, бермейдi.

— Әне, ананiкiн iш, — деп, араларындағы ең кiшкентай қара домалақты нұсқайды. Ол болса, бейқам отыр. Балақанның жасы бар болғаны бiрде болатын. Бөтелкенi қос қолдап ұстап, ара-тұра ауызына тақап, iшпек болады. Көбiсi жерге төгiлiп жатыр. Өзi ағаларының думанын қызықтап, мәз-майрам. Қара қыз кiшкентай бөбектiң қасына жақындап, басынан сипады.

— Бершi тәтеңе тәттi суыңнан.

Балақан қолындағы шөлмектi сөзге келмей ұстатты.

— Рақмет, ботам.

Қара қыз анасының жиi айтатын сөзiн қайталап, шөлмектегi тәттi судан ұрттады. Бiрақ, бағанағы өзiнiң бөтелкесiндегiдей дәмдi көрiнбедi. Қимылын бағып, өзiне қадалған iнiшегiнiң бетiнен сүйдi. Аяп кеткен.

— Мә, өзiң iше ғой, балапаным.

Өстiп, бөтелкенi iнiсiне қайтарды.

Қара қыздың жасы алтыда болатын. Үйдiң үлкенi едi. Ол өзiнiң бауырларын қатты жақсы көретiн. Анасы жұмыстан тым кеш, шаршап қайтатын болған соң, барлығына бас-көз болып отырады. Үйдiң iшiн сыпырып, iнiлерiн бағады. Қара қызды бүкiл ауыл бiлетiн. Бүкiл ауыл мақтап жүретiн.

* * *

Этюдтiң ауылы шындықтың ауылынан өте алшақ. Бұл — сылап-сипап, майлы қолмен тiгiсi жатқызыла-жатқызыла жалтырап, жүрек айнытар өңге енген, тәттi естелiк. Қара қыз деп отырғаным, өздерiңiз сезген боларсыздар — мен. Бiрақ, мен үйдiң iшiн сыпырып iнiлерiмдi бағудың орнына, таңертең анамыз мектепке кеткенде, iле-шала үйден сытылып шығып, өз жөнiммен тартатынмын. Қаңғуды он-он бiр жасымда бастадым. Сондағым — кластас құрбымның үйiне барамын, ол екеуiмiз қуыршақ ойнаймыз, ол тамақ iшкенде мен де тамақ iшемiн, ол сабақ оқығанда мен де сабақ оқимын, бiрге мектепке барып оның үйiне қайтып келемiз жұбымыз жазылмай, тағы тамақ iшiп, ойынға кiрiсемiз. Содан соң әбден кеш батып, құрбым жатпақ болғанда, мен амалсыз үйге ораламын. Содан соң менi шешем сабайды. Жас, солқылдақ шыбықпен кәдiмгiдей қан-жоса етiп дүрелейдi. «Неге үйде отырмайсың, неге мыналарға қарамайсың, бұлар үйдi өртеп жiберсе қайтесiң, бiреу өлтiрiп кетсе қайтесiң, қаңғып жүрген жерiңде бiреу зорлап кетсе қайтесiң…». Бұның бәрi бәрiбiр миыма сiңбейдi, келесi күнi тағы да Роза құрбыма тартамын тұра салып. Тек таяқ жеген ұнамайды, суқаным сүймейдi бұл iстi. Бiрақ суық, жылуы жоқ үйде, суға пiсiрiлген күрiшке қарап, iнiлерiммен отырғым келмейдi. Мен де баламын ғой… Шешемiз күнi бойы жұмыста. Күндiз мектепте сабақ бередi, кешке түнгi кезекшiлiкке интернатқа кетедi. Үйде өзiмiз қаламыз. Үлкенсымағы — мен. Қалғаны — айырмашылығы бiр-бiр жастан төрт бала. Үйдiң iшi астаң-кестең. Төбелес, қағынған-соғылған ойын. Әй дейтiн әже, қой дейтiн қожа жоқ. Әлi келетiнi әлжуазын сабап, бажылдатып жатады. Ол аз болса, бауырларымның кластастары, достары жиналады. Темекiнiң де дәмiн сол кезде таттық. Тiптi iшiп те көрдiк. Ешқайсымызда ес жоқ. Ал, шешемiз болса… Сол кезде жасы бар-болғаны отыз төртте екен. Жап-жас. Жалғыз қаламын деп ойламаған, баланы туа берген. Содан соң кенет дүние күрт өзгердi. Кейде түнде оның жылаған дауысынан оянатынмын. Мен үшiн қараңғыны қарс айырып, жастыққа тұншығып шығатын сол дауыстан қорқынышты еш нәрсе жоқ. Ал, кейде ұйықтап жатып «Апа, апа!» деп айқайлайды жанұшыра. Түсiне шамасы апасы кiредi-ау. Жандәрмен болып жатады. Ал, мен қара терге малшынамын. Аяймын. Қатты аяйтынмын. Ол – бiреудiң жалғыз қызы едi. Қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқытпай өсiрген селсоветтiң жалғыз қызы. Әке-шешесi дүниеден өттi, көп ұзамай бiздiң әкемiз аттанып кеттi. Шиеттей бес баламен тұттай жапа-жалғыз қалды. Маған «Жаныма жалау бола ма десем, сенiң түрiң мынау» деп ұрсатын. Бiрақ, мен өзiмнiң сол кездерi басқа емес, сондай болғаным үшiн өкiнбеймiн. Маған әлi күнге дейiн Тимур секiлдi балалар («Тимур және оның командасындағы») ұнамайды. Суқаным сүймейдi оларды.

«Анашым» деген өлеңiм аудандық газетке шыққанда, шешем бiр ауыз жылы сөз айтып, сыр берген жоқ «Ой, сорлы» дедi де қойды. Жалпы менiң өзiм жақсы көрген кезде, орашолақ, әңгүдiк жанға айналатын мiнезiм бар. Iспен де, көзқараспен де бiлдiре алмаймын. Керiсiнше, өте анайы қылықтармен өз сүйкiмiмдi өзiм кетiремiн. Бұл мiнез өмiрде көп кедергi келтiрдi.

* * *

Ол ас алдырып қойыпты. Дастарханның шетiне келiп жайғастым. Тура қараудан тайсақтап, көзiмдi алып қаша беремiн.

— Ұрлық жасап келдiң бе?, —дедi ол амандық жоқ, саулық жоқ.

— Ұрлық жасағаны қалай?

— Бiлмеймiн, әйтеуiр бiртүрлi болып отырсың.

— Жасамай жүрген ұрлық па, — дедiм күрсiнiп. Не айтып отырғаны белгiсiз. Әйтеуiр далбасалай салдым.

— Тамақ ал.

— Суып қалыпты.

— Кешiкпей жүру керек. Амал жоқ, iшесiң ендi.

Мен алдымдағы асты шетiнен алып, дәмiн татып көрдiм.

— Жаман емес. Жеуге болады.

— Жұмыс қалай?

— Жақсы. Бiрқалыпты.

Ол даяшыны шақырды.

— Мына қыздың тамағын жаңалап әкелшi, бауырым.

Даяшы сөзге келмей лып етiп, ыдыстарды жинап әкеттi. Мен төмен қарадым. Ол темекi тұтатты.

— Қайда барамыз?

— Бiлмеймiн.

— Киноға қалайсың?

— Мен қорқынышты фильмдердi ұнатамын.

— Қапелiмде табыла қоймас.

— Басқа бiрде-бiр жанрды мойындамаймын.

— Неге?

— Жаным қорқыныш пен үрейдi сүйедi, ләззат алады содан.

— Ал, өнер ше? Нағыз классикалық фильмдер?

Басымды шайқадым.

— Iш пыстырады. Мен киноның адамы емеспiн. Кинодан рухани қорек iздемеймiн. Маған одан қарабайыр, өмiрдiң өзiндей анайы қорқыныш керек.

— Ал, кiтап ше? Тек қорқынышты кiтаптарды ғана оқисың ба?

— Кiтаптың жөнi бөлек қой. Жақсы жазылған қорқынышты кiтап болса оқимын. Жоғары деңгейде жазылған.

Ол маған темекi түтiнiнiң арғы жағынан бiр көзiн қысыңқырап қарады. Мен қайтадан жүзiмдi төмен салдым. Ол менен екi жас кiшi болатын. Жұқа, қараторы жiгiт. Бойы да менен кiшкентай. Бiрақ мысы басады. Оның қасында өзiмдi тым ыңғайсыз сезiнемiн.

— Ал, махаббат ше?

— Қандай махаббат?

— Тағы да жәуiтшелеп, сұраққа сұрақпен жауап берiп отырсың. Сен менi түсiндiң ғой.

— Махаббат… Бiлмеймiн. Мен бұрын, мектепте оқыған кезiмде ғашық болғыш едiм. Күнде демейiн, аптасына бiр жiгiтке ғашық болатынмын.

— Мектептерiңде жiгiт сондай көп болды ма?

— Ендi… Кластастарым бар, жоғарғы класта оқитындар бар, төменгi класта оқитын жiбi түзу бала болса, оны да құр жiбермеймiн… Кейбiрi бiр-ақ апта ұнаса, қайсыбiрiн айлап ұнатамын. Ғашық болғанда, кәдiмгiдей, өлең жазып, жылап, қиялданып, елестетiп, махаббаттың барлық азабынан өтiп сүйетiнмiн. Шындап.

— Олардың арасында сенi ұнатқандары болды ма?

— Қалай айтсам екен… Жоқ. Болған емес, сол кезде де, кейiн де… Жалпы менiң бiр түсiнгенiм, менi ұнату қиын, тiптi мүмкiн емес…

— Неге?

— Бәлкiм, өзiң түсiнерсiң, уақыт келгенде.

Ол күлдi.

— Сонымен…

— Не сонымен?

— Махаббат.

— Махаббат. Сонымен сол… Сол кездерi өзiмдi-өзiм аямай, махаббат па, басқа ма, әйтеуiр әлдебiр сезiмнiң жалынына аяусыз қақтап, отқа да суға да салып, сiлiкпемдi шығарғаным сонша, қазiр тек құр сүлдерiм қалғандай сезiнемiн. Махаббаттың мен сезiнбеген ғажабы, мен татпаған уы, мен шешпеген құпиясы жоқ секiлдi. Өзiмдi соғыстан шаршаған қарт жауынгер сезiнемiн қазiр.

Ол күлiп жiбердi. Қарқылдап, басын шалқайтып, ұзақ күлдi. Мен ыңғайсызданып қалдым. Айтып отырғанымның барлығы – сандырақ, әлдебiр фарс деңгейiне жеткiзiлген сайқымазақ нәрселер. Бұлай болмауға тиiс едi. Өзiмдi-өзiм ұстай алар емеспiн. Сөйлесем – аузымнан сандырақ шығады. Ол менi тергеп отыр. Ал анау ше, ал мынау ше дейдi. Ал, мен тоқтай алар емеспiн. Шындық болуы да мүмкiн. Бiрақ ауыздан шыққанда түсi қашатын шындық.

— Ал, мен саған ұнаймын ба?

Төтесiнен қойылған сұраққа абдырап барып жауап бердiм.

— Ұнайсың.

— Егер мен сенiң мектебiңде оқыған болсам, маған ғашық болар ма едiң?

— Сен менен екi класс төмен оқыр едiң…. Жоқ. Мен екi класс төмен оқитындарға ғашық болып көрмеппiн. Бiр класс болса, мүмкiн. Әбден мүмкiн.

Жүрегiм тарсылдап кеттi. Қайтадан төмен қарадым.

… Бiз сол жолы соңғы рет кездескен екенбiз. Мен осы кештен кейiн, көп ұзамай екiқабат болып қалдым. Одан емес. Содан соң тұрмысқа шықтым. Оған емес. Кейде, анда-санда, өте сирек Оны еске аламын. Кейде, кейде ғана. Одан электронды хат күтемiн. Кейде көшеде кетiп бара жатқан әлдекiмнiң сұлбасын Соған ұқсатып, елеңдеп қаламын.

… Ал, менiң тұрмысқа шыққандағы хикаяларым қойдан түскен құмалақтардай түйiршiк-түйiршiк болып, мынандай шағын новеллаларға айналды.

ҚОЛДАН ЖАСАЛҒАН ШАРАП

Алыстағы ауылдың жота-белi елестедi көз алдыма. Аптап ыстық. Жақын маңда тiрi пенде жоқ. Тыныштық. Тек кейде ғана кесiртке лып етiп көрiнiп, көзден қайта таса болады. Мен бұл кiсiнi жек көремiн. Мен жалпы бұларды отбасымен жаратпаймын. Ұнамайды. Болды. Кенеттен ауылдан бiр-ақ шықсам ғой. Кенет. Ауылдың сыртында. Жотада. Бiздiң ауылда жусан көп. Бұл өмiрде жусанға жететiн не бар. Жусанның иiсiне. Тiптi өсiп тұрысының өзiнде жылу, ошақтан шыққан түтiндей тiршiлiк бар.

Стақанға бөтелкедегiнi құйып, маған ұсынды. «Мен «iшпеймiн» дедiм.

– Қолдан жасалған жақсы шарап. Еш зияны болмайды. Қайта бала жақсы ұйықтайды. Iшiп жiбер.

Мен қолыма алып, дәмiн татып көрдiм. Соншалықты алып бара жатқан кереметтi сезiне алмадым. Кәдiмгi дүкеннiң ортанқол шарабы секiлдi.

— Тартып салсаңшы. Ой, осы күнгi жастарды-ай. Қылымсып қалады.

Енем күйзеле тiл қатты.

— Iшпей жүр ғой деймiсiң. Мүләйiмсiп отыр ғой.

Қайын әпкем Сәуленiң күбiрi шалынды құлағыма. Кеудемде, iшi-бауырымда үйiрiлiп, құйын тұрды. Оқиғаның әрi қарай түрлi бағытта өрбуi мүмкiн. Мен қолымдағы стақанды қабырғаға атып ұрып, орнымнан тұрамын да, Алкендi киiндiрiп, үйге кетемiн. Әрине, алдымен олардың отбасымен алқаштар екенiн, пайғамбардың жасына жетiп отырса да, не атамда, не енемде ми жоқ екенiн айтамын. Қыздарының кiм екенi жайлы да ақпарат тастаймын…

Күрсiндiм. Көз алдыма тағы ауылдың сырты елестедi. Күн аптап ыстық. Дала сап-сары, қоңырқай түске боялған. Ыстық.

Қолымдағы стақанды қағып салдым.

— Мәлләдесссс…

Тағы құйды. Содан кейiн екiншi стақанды Жәңгiрге созды.

— Мә, iше ғой.

— Мен оған рұқсат бермеймiн. Ол iшпейдi.

Енем ендi Жәңгiрге қарады. Содан соң күлдi.

— Қатыныңнан қорқасың ба?

— Мәселе қорыққан, қорықпағанда емес, бiз келiскенбiз. Ол iшпейдi.

— Бұл қолдан арнайы жасалған шарап. Ауылдан арнайы берiп жiберiптi. Түк те етпейдi. Мә.

Жәңгiрдiң ауызына тақап, әрi қарай қотара салды да, қолындағы бөтелкесiнен тағы да құйды. Сумаңдаған кесiрткенiң қимылынан артық болмаса, кем түспейдi жылдамдығы. Мен аузымды ашып қарап қалдым.

— Сен де iшiп жiбер.

— Жәңгiр қазiр iшетiн болса, тоқтай алмай қалады. Сiз өзiңiз де жақсы бiлесiз ғой. Неге iшкiзесiз?

Дауысым жарықшақтанып, жалынышты шықты. Көзiме жас толып кеттi. Ауыл маған жазда ұнайды. Қыста ауылда күйбең тiрлiк басым, бықсыған көмiр иiсi, суық. Ауылдың аптап ыстығы. Мұрныңнан қан ағызатын, есiңнен тандыратын сондай бiр таза аптап. Шiлде. Отан десе менiң көз алдыма ауыл елестейдi. Қазақстан десе ауыл елестейдi. Мен басқа еш жерде бақытты бола алмайтын сияқтымын. Басқа жердiң барлығы маған бөтен. Мен де бөтенмiн.

— Iшпеймiн. Бала емiзiп жүрмiн. Iшпеймiн.

— Мен Жәңгiрге екiқабат кезiмде шампанға жерiк болдым. Күнiне бiреуiн, кейде екеуiн iшетiнмiн. Бiр сау жүрген күнiм жоқ шығар. Ештеме жоқ. Қол-аяғын балғадай етiп тудым. Бай қылып отырсың ғой.

— Iшпеймiн. Болды. Жүрегiм айнып кеттi.

— Онда, балам, мә, сен iше сал.

Мен оның бетiне қарадым. Ол да басын шайқады.

— Әй, балам-ай, қатыныңнан қорқасың-ау.

Кейiген кейiппен стақандағыларды бөтелкеге қайта құя бастады. Саусақтары дiр-дiр етедi. Шашылып-төгiлiп жатыр шарабы. Ашуланып тұрғаны, не маскүнемдiктен қалтырап тұрғаны белгiсiз. Бiрақ мен бұл кiсiнiң қолы қалтырайтындай деңгейде маскүнем емес екенiн бiлемiн. Iшедi. Жақсы iшедi. Бiрақ маскүнем емес. Әзiрше маскүнем емес. Демек ашу, ыза. Маған жынданып тұр. Iштей масайрап, әкемнiң құны түгел қайтпаса да, қайта бастағандай, әлдебiр рахат күйге ендiм.

КӨКТЕМ БАЛАУСАЛЫҒЫ КЕТКЕНДЕ…

«Көктем балаусалығы кетiп, жаз аптығы басылғаннан кейiн жолығуға жазсын». Бұл менiң қойын дәптерiмдегi жазу. Жазған – жасы он алтыға жаңа толған кластасым. Ол менiң алғашқы махаббатым едi. Махаббат екенiмдi, оған деген сезiмiмнiң бөлек екенiн сүйкенiп өтiп, қағып қалып, соғып қалып сездiрсем керек. Естелiк болсын, бiр-екi ауыз лебiзiңдi бiлдiрсең деп берген дәптерге осылай деп жазыпты. Бұл жазулардың сыры маған көктем балаусалығы кетiп, жаз аптығы басылғаннан кейiн ашылды. Қашан? Қай сәтте болды ол. Әуелгiде күзде кездесемiз деген емеуiрiн деп ұқтым. Елегiзiп, сол күзден көп нәрсе күткен едiм. Содан кейiн жаңылтпаш секiлдi жатталып, санамның әр бұрышынан бiр жылтыңдап, ойға оралып жүрдi. Содан соң салмағы батпандай ауыр ой және, бiр қызығы, үмiт болып оянды. Сол қыздың бейнесi қайта тiрiлген кеудемде. Орта бойлы, арық. Арық та болса, шымыр, шапшаң едi. Шашы қоңыр, ернi қалың болатын. Ұмытыппын. Бәрiн ұмытыппын. Есiмде қалғаны – сезiм. Таңғы самалдай таза, жеңiл сезiм. Кластың бiр шетiнде ол қыздың дауысы шыққанда тау жақтан салқын самал өбiп өткендей болатын едi. Серги қалатынмын. Сол дауыс сөйлей түссе екен дейтiнмiн. Құтқарушы. Құтқарушы. Мен өзiм мектепте қияли болдым ба деймiн. Өлең жазушы едiм. Тағдырым бөлек, талқаным бөлек дейтiнмiн. Ол қызға iштей елжiрей тұра, бетiне тiк қарай алмай жүрiп, өмiрдегi үлесiм, мен сүйетiн, менi сүйетiн адам бұндай болуға тиiс емес деп, қораш тұтатынмын. Ол, бәлкiм, сездi. Әйтпесе мынандай сөздердi неге жазады? Содан кейiн ондай жан кездеспедi. Мен мектеп бiтiргеннен соң, әке-шешем Алматыға көшiп алды. Алаңсыз оқысын дедi. Заман кең кез, ауыл тез ұмытылды. Үлкен қаланың тұңғиығына батып кете бардым. Ендi жиырма жылдан соң таңғы сағат төртте дәретхананың iшiнде шылым шегiп отырып, сол қызды елесетете алмай әлекпiн. Кейiнгi кездерi қайда жүрсем де Оны ойлайтын әдет тауыппын. Кезiнде аңғармаған, мәнiне бармаған ұсақ-түйек әрекеттердi тiзбелеп, әрқайсысынан мағына табатын болыппын. Оған да мен ұнаған болып тұрмын ғой. Ол менен ишара күткен сияқты. Бiрақ қазiрдiң өзiнде одан осыншама қашықтықта отырып, тiс қаққан сақа еркек бола тұрып, ойша емеуiрiн бiлдiрудiң есебiн таба алмаймын. Жүрегiм лүпiлдеп, алақаным терлейдi. Бүгiнгi күн мен өткендi жалғайтын адамның өзi. Өскен сайын, уақыт өткен сайын ой қайық шалқып отырып, балалық шаққа ауады. Бұл тән мен жанның қартая бастағанының бiр белгiсi болар. Зады өмiрдiң өзi осындай белгi-меңзеулерден тұрады екен. Кейде қалықтап келiп аяғыңның астына түскен жапырақтың өзiнен болашағыңды, жуық арада болатын елеулi оқиғаның мазмұнын оқуға болады. Неғұрлым айналаңа зер салған сайын, көкiрек көзiң соғұрлым ашыла түседi. Бастысы – берiлген белгiнi дұрыс көре бiлуде. Көзге көрiнбейтiн, бiрақ өмiрдiң жалғыз нұсқауы, сол ережеден ауытқымау. Сонда жолың болады. Табиғаттың заңына, тек табиғаттың заңына бағынатын болсаң, мәңгi өмiр сүру мүмкiн бе деп ойлаймын. Мүмкiндiк бар секiлдi. Бiрақ мэтр болуың керексiң. Мэтр. Өмiр сүрудiң, өмiрдi дұрыс сүрудiң һас шеберi. Ең бастысы өмiрге сену керек. Тiршiлiкке, жарық дүниеге өзiң үшiн де, өзгелер үшiн де шексiз адалдық сақтау керек. Сол кезде жамандық келмейдi. Кездейсоқтық пен түрлi соққылардың құрсауынан осылай ғана сытылып шығуға болады.

Әйелiн қашан шындап жек көре бастады? Есiнде жоқ. Шекара, бүгiн мен кешенiң арасында анық сызық жоқ. Бiрақ оның бөлек, мүлде бөлек адам екенiн, екеуiнiң арасында ешбiр жақындықтың жоқ екенiн баласының ойыншық есегiне қатысты оқиғадан кейiн ұққан. Жатарда бұл барып, бедiрейiп, тура өзiне қадалып, қата қалған есектiң бетiне шүберек жапты. Әр қадамын аңдып жатқан әйелi шақ ете қалды:

— Немене болды? Неменеге жауып жатырсың?

— Түнi бойы маған тесiлiп қарап тұрғанын қаламаймын. Қорқамын,-деп, бұл шынын айтқан.

Келiншегi барып шүберектi жұлып алып лақтырып жiбердi.

— Жынданба. Жындансаң, шешеңнiң үйiне барып жындан,-дедi бас жоқ, аяқ жоқ.

Iшi-бауыры мұздап сала берген. Сол күйi қатыпты да қалыпты. Қазiр де қол-аяғы қалтырап бара жатыр. Тағы бiр темекiнi тұтатты.

Ол осындай адамдарды жек көретiн. Өзiнiкiнен басқаны мойындамайтын, өзi түсiнбейтiн, ақылы жетпейтiн нәрсенi бар деп бiлмейтiн. Оның әйелi, жиырма жетiдегi Гүлзираш осындай жан болатын. Әлемде ол бiлмейтiн, ол түсiндiре алмайтын нәрсе жоқ. Басы ауырып, балтыры сыздап тұрған дiмкас бiреудi көрсе елiрiп шыға келедi. Сырқатының қайдан шығып, қалай қарай бет алғанынан бастап, қандай дәрi iшу керек екенiн түгел түсiндiредi, онымен қоймай, егер бабында тұрса, салғызатын дәрiнi сол жерде сатып алғызып, инесiн қойып бередi. Оның құрығына түскен жанның құтылуы мүмкiн емес. Жыланға арбалған бозторғайша, жаның шырылдап бара жатса да, есеңгiреп, айтқанын iстей бересiң. Ал, бұл болса серейген бойы мен түк басқан денесiне қарамастан, iштей әлсiз болатын. Бәлкiм, Гүлзираштың құрығына iлiнуiне де осы рухани қорғансыздығы сеп болған шығар деп ойлайды. Үйленбей тұрғандарында айтқанын iстетiп, жалмаңдап жүрген қаршадай қыздың арық арқасына тығылып қалғысы келетiн кездер болатын. Гүлзираштың өзiне сенiмдiлiгi бұған да ауып, қасиет болып құйылғандай, еңсесi көтерiлiп, жан-жағына одырайып қарап жүретiн. Бiрақ, ұзақ уақыт кездеспесе немесе екеуi бiр нәрсеге ренжiсiп қалса, бұл ерекше күй iзiм-қайым жоғалады. Жанары жасқаншақтайды. Қарсы келген адамның бетiне тiк қарай алмай, бүгжектейдi. Ақыры қосылып тынды. Аяғы ауырлап қалған Бұл еш қарсылықсыз үйлендi. Алкен дүниеге келдi. Өзiнен аумай қалған қараторы, тығыршықтай балақан. Бiрақ сәби — дәнекер емес екен.

БОМЖДАРДЫ НЕГЕ ҚУДЫМ?

Түскi асқа келген күйеуiме бiздiң қабаттағы текпешекке отырып, ақырын ғана күбiрлескен қаңғыбастарды қуып жiберудi тапсырдым. Түнi бойы кiшкентай Алкен қызуы көтерiлiп ауырып шықты. Таңертең жылап оянды. Сiркем су көтермей тұрған. Күйеуiм негiзi мiнезi жұмсақ адам. Аяғының астында, бұратылып жатқан маскүнемге «Өтiп кетуге рұқсат етiңiзшi» деуi мүмкiн қиылып. Содан соң есiкке жетiп алғаннан кейiн мiндеттi түрде рақмет айтады. Мен кешеден қалған сорпаны жылытып, шай қойып жатып:

— Ана бомждарға кет деп айттың ба?,- деп сұрадым.

— Жоқ. Айтайын ба?

— Подъезде не болып жатқанын бiлмеймiн. Себебi сығ қарауға да қорқамын. Бiрақ осы уақытқа дейiн үйдiң iшiн екi мәрте желдеттiм. Алкен болса анау, бас көтермей жатыр. Қуып шық, әлде мен барып айтайын ба? Еркек емессiң бе!

Ол жақтырмай қалды. Шайын сораптап отырып, алысқа көз тiгедi ойланып. Мен оның iлiгiсiп, шатақтасуға жоқ екенiн, бәлелi жердi айналып қашып жүретiн мiнезiн жақсы бiлемiн. Сондықтан оны айтақтап, жаны сүймейтiн iске салғаным үшiн жабырқап қалдым. Далада қыс қақап тұр. Ол байқұстар қайда барады? Олар да адамның баласы. Бұл бомждардың да бiр кезде анасының iшiн бүлкiлдетiп тепкенiн, керемет iс тындырғандай маңғазданып дүниеге келгенiн ойладым. Бұлардың анасы да ұл туды. Ауырса түн ұйқысын төрт бөлiп, басынан сипап қасында отырды. Болжауы жоқ тағдыр. Ендi, мiне, аяздан бас сауғалап, бiреудiң дәлiзiнде отыр. Қазiр күйеуiм шығып, қуалайды. Сүйретiлiп басқа пана iздер. Сөйтiп, бiр күнi бiр арықтың бойында мәйiтi жатар бүк түсiп. Кеше ғана жылу iздеп шарқ ұрған тән немқұрайлы, жансыз мұзға айналар. Не үшiн келдi, неге кеттi. Адасқан бiр соқпақ.

Анасының ырында қорғансыз бүлкiлдеген сәтiнен бастап, арықтың бойында сасып жатқан мезетiне дейiн бiр ғұмыр көз алдымнан тiзiлiп өте шықты. Желкiлдеген жiгiт кезiн, толысқан еркек шағын да елестетiп өттiм.

Күйеуiме «жарайды, қумай-ақ қой» деудiң жөнiн таппай қипақтай бастадым. Қыдыр ата да, Ғайып Ерен де өстiп, қаңғыбас, диуана кейпiнде келедi дейдi. «Қырықтың бiрi — Қыдыр» деп жатады. Жақсы киiнген, күйлi адамды жақсы көру, қамқор болу оңай. Адамның адамдығы қор—ансызға пана болуда бiлiнбей ме. «Қой, құрысын, отыра берсiн. Үйiме кiрiп, төрiмде жатқан жоқ қой. Не көрiндi сонsтарылып» деп ойладым. Бiрақ осы сәтте дәлiзден күйеуiмнiң айқайы естiле бастаған. Жаңағы сөзiм намысын қамшылады ма, дiкеңдеп, қаңғыбас сорлыларды әне-мiне дегенше айдап шықты. Өкiнгенмен не пайда. Мен Алкендi қолыма алып, әрлi-берлi жүре бастадым. Өкiнгенмен не пайда.

АЙЫМ ДА СЕН…

Жолға ойда-жоқта шықтым. Дәтiм жетпес деп едiм, бiрақ сүймейтiн, сыйламайтын адамыңмен жұптасып өмiр кешу азабы шыдатпады. Бiр жұлдызды түнде қолсөмке мен азын-аулақ қаржы алып, сол бiр ауылға аттандым. Менiң балалығым өткен ауыл, Ғалия тұратын ауыл. Жиырма бес жыл бұрын, баяғыда емексiтiп, ыңғай бiлдiргендей болған жасөспiрiм қызды iздеп кету үшiн адам қаншалықты есуас болуға тиiс. Екеуiмiз бiр класта оқыған болсақ, оның да жасы қырықта. Қанша баласының болуы мүмкiн? Күйеуi бар шығар. Сыртқы кейпiнiң, iшкi жан-дүниесiнiң қандай өзгерiстерге ұшырауы мүмкiн. Тiптi елестету қиын. Ал, мен ала дорбамды асынып, жолсерiкке қалтамдағы бар пұлды берiп салып ұрып келемiн. Маған Ғалияны табу керек. Қайткенде де. Гүлзираш пен Алкенге қайта оралу үшiн. Қайта түлеп, жаңару үшiн, ел қатарлы әрi қарай тiрлiк кешу үшiн маған Ғалияны көру керек. «Көктем балаусалығы кетiп, жаз аптығы басылды». Екеумiзге тағы кездесу жазылыпты. Не дейсiң? Пойыз доңғалақтарының дүрсiлi әлдилейдi. Әлi екi күн жүремiн. Содан соң әрi қарай машинамен екi сағаттық жол. Ғалия Қайыңдыда тұрмайтын шығар деген ой келдi басыма. Мүмкiн ол да Алматыға қоныс аударған шығар? Онда дереу кейiн қайтамын. Онда дереу кейiн қайтамын.

Пойыздан кешкi алтыда түстiм. Станса маңында күрек ұстап күйбеңдеп жүрген шалдан өзге жан жоқ. Шал – шегiр көз. Орыс секiлдi. Қасына жақындап едiм, үстi-басы мүңкiп тұр. Қаңғыбас. Бiрақ кенеттен жүзi таныс көрiнген. Әсiресе өңменнен өте тесiлген көзқарасы. Кенет жүрегiм су ете қалған. Шал – баяғыда, қыста бiздiң подъездi мекендеген бомжға ұқсайды екен. Қатты бiр аязда қуғаным есiмде. Гүлзираштың айтақтауымен. Бiрақ ол мұнда қайдан жүредi. Алматы қайда, Қайыңды қайда. Екi жарым мың шақырым жер. Неғайбыл. Мүмкiн емес. Ақырындап аптығым басылып, тiлге келдiм.

— Сiз бiлмейсiз бе, Қайыңдыға көлiк жүрмей ме бұл жерден.

— Қанша төлейсiң?

— Менде ақша жоқ едi. Бiрақ мынау бар.

Жол сөмкемнен бiр бөтелке шарап шығарып көрсеттiм. Үйден iле кеткенмiн.

— Осындайдың тағы бiреуi бар.

Шалдың мырс еткенiнен секемденiп қостым екiншiсiн. Негiзi бұл шараптың бiр шөлмегi бес мың тұрады. Француздiкi. Бiрақ мына шалға оны айтып жату – сөздi қор етумен тең. Ақ емес деп менсiнбей тұр.

— Екi бөтелке қызыл арақ, содан соң мына күртешеңдi қосасың.

— Мейлi, келiстiк. Көлiк қайда?

«Ит» деп ойладым iшiмнен. Жеңiл ақ күртешенi Италиядан арнайы тапсырыспен алдырып едiм. Әлi дүкеннiң иiсi кетiп үлгермеген. «Ит».

— Көлiк мында, сыртта.

Жарты сағат дегенде, есек арбамен жолға шықтық. Дала. Қараңғылық қоюланып келедi. Шегiрткелер шырылдайды. Толық рахатқа батып көсiлуге шалдың жиiркенiштi иiсi мүмкiндiк бермедi. Күртешемдi сасық денесiне жапсырып киетiнiн ойладым.

— Қанша уақытта жетемiз?

— Жатып ұйықтап ал, мырза. Таң атқанша уақыт көп.

Орыстың «қарапайымдылық – ұрлықтан жаман» деген сөзi түстi есiме. Адам өзiнiң иiсiн өзi сезбейдi дейдi. Көзiм iлiнiп кеттi.

— Мырза, жеттiк!

Қайыңдыға келiппiз. Тiптi кiрпiк қағып үлгермеген секiлдiмiн. Бiрақ таң ағарып атып келедi екен. Қайыңды. Аты айтып тұрғандай, бұл ауылда нәзiк, салтанатты қайың ағаштары мол. Көше бойы тiзiлiп, қысы-жазы ауыл әрiн кiргiзiп тұрады.

— Сiз Ғалия деген келiншектiң қайда тұратынын бiлмейсiз бе?

— Ғалияны бiлемiн. Бұл ауылда жалғыз Ғалия бар. Әне, анау үйде. Есiгiнiң алдында киiз үй тiгулi тұр. Көрдiң бе? Сонда тұрады.

Шал есiгiнiң басын бұрып алды да, жүрiп кеттi. Шынымен стансаға қайтып бара ма? Өзi шаршамаса да, жануарға тыным бермей ме. Өзiмнiң бұл тiрлiгiмнiң қаншалықты көзсiздiк, ақымақтық екенiн кенет айқын сезiндiм.

ҒАЛИЯ

Қақпадан енгенiмде, есiктiң алдына Ғалияның өзi шықты. Менi көрiп, бiр сәт аңырып тұрып қалған. Қолын кеуде тұсына апарды. Содан соң басындағы орамалын жұлып алып, бетiн басты. Кинодағыдай. Ортанқол бiр фильмдерде соғыстан аман-есен оралған күйеуiн деревняда тұратын орыстың келiншегi осылай қарсы алады. Содан соң «Федя!» деп жүгiрiп келiп, мойнына асыла кетедi де, керемет сазды әуен ойнап, фильм аяқталады. Немесе басталады. Бiрақ, Ғалия жүгiрмедi. «Жәдiгермiсiң» дедi естiлер естiлмес күбiрлеп. Мен «Иә» дедiм. «Сенi iздеп келдiм» дедiм тағы да. Кезерген ернiм iсiнiп, жансызданып икемге келер емес. Дауысым шықты ма шықпады ма аңғара алмадым. «Өзгермепсiң» дедi ол. «Сен де сол баяғы қалпыңдасың» дедiм мен. Жаттанды жауап екеуiмiздi де жаңағы сезiмге тұншыққан, түсiнiксiз күйден шығарды. Есiн жиған Ғалия «Кел, кiр, кiрсеңшi» дедi есiктi ашып. Бет-ауызын сүрткiштеп сипаланып жатыр. Барлығы өте оңай болып шықты. Кеудемдегi тас түсiп, көңiлдене бастадым.

Ғалияның үйi екi-ақ бөлмелi екен. Жалғыз тұрады. Тiптi күйеуге шықпаған болып шықты. Бергi жағындағы бөлмеде — дөңгелек жер стөл тұр, еденде бiрнеше тулақ жатыр. Тамақ iшетiн жерi. Арғы жағында – жататын орны. Терезесiн бiтеп тастапты, тастай қараңғы салқын бөлме. Жалғыз төсек пен сандықтан өзге еш нәрсе жоқ. Жерге қызғылт, түсi кеткен алаша тастапты.

Ауылда ешкiмнiң ешкiммен iсi жоқ екен. Ғалия да қонақжай емес. Келiмдi-кетiмдi кiсi байқалмады. Қаланың у-шуынан қашып келген маған әсiресе рахат болды. Ғалия еш нәрсе сұрамады да, менiң келетiнiмдi бiлген, тiптi нық сенген кiсiнiң кейпiн танытты. Мен де оның өткен-кеткенiн қазбалаған жоқпын. Не бетiммен сұраймын. Түс көрiп жатқандай, әлдебiр сағым күйге енiп кете бардым.

— Мен саған бiр нәрсе көрсетемiн,-дедi Ғалия бiр күнi.

Қолымнан тартып, жататын бөлмеге сүйредi. Мен үнсiз ердiм. Кейiнгi кездерi ауылдың құлаққа ұрған танадай тыныштығы, бiрiн-бiрi айнытпай қайталайтын күнделiктi тiрлiк, Ғалияның ешқашан тастамайтын қызыл халаты (тiптi түнде де шешпейдi) – жүйкемдi әлдилеп, самарқау салғырт күйге енгiзген. Мұнда келгенiме қанша уақыт болғанын, бүгiнгi ай-күндi бiлмеймiн. Тiптi сұрауға ерiнемiн.

— Мында қара.

Төрде бесiк тұр. Ғалия қолымен ымдап шақырды. Бала жатыр. Тiрi бала, пысылдап ұйықтап жатыр. Мен Ғалияға қарадым. Ол жымың-жымың етедi.

— Екеуiмiздiң қызымыз.

— Қалайша?

— Сен менi тастап кеткенде iшiмде қалып едi бұл қыз. Екеумiздiң қызымыз.

— Мүмкiн немеремiз шығар.

Мен оның есуас екенiн кенет, бiр мезетте түсiндiм. Жалғыз, ешкiммен араласпайды, бiреудiң баласын ұрлап әкелiп, айтып тұрғаны мынау. Суық терiм бұрқ ете түстi.

— Жоқ.

Ғалия басындағы орамалын сыпырып, бетiн басты.

— Қызымыз деп тұрмын ғой, қызымыз.

— Ғалия, Ғалияш, қайдан алдың баланы, айт, маған айтшы, қорықпа.

— Есiңде ме, сен маған үйленбеймiн дедiң ғой. Үйленбеймiн дедiң. Сонда мен бала көтерiп қалған едiм сенен. Бiрақ айтпадым. Бала үшiн, амалсыз қалдырғым келмедi қасымда. Мынау сол бала. Сенсең де, сенбесең де осы. Мен бiлiп тұрмын ғой. Бұл сол бала. Қайта келiп тұр. Көрдiң бе, бесiгiмен. Бiздiң екеуiмiздiң қосылғанымызды бiлiп, қайта келiп тұр.

— Ғалия, мен түк түсiнбей тұрмын. Сен маған ренжiме. Бiрақ…

«Кетемiн» д