Мәжiлiс депутаты,"Ақ жол" партиясының төрағасы Әлихан БӘЙМЕНОВ: ЕШБIР МЕМЛЕКЕТТIҢ БИЛIГIНДЕ ПЕРIШТЕЛЕР ЖҰМЫС IСТЕМЕЙДI

Мәжiлiс депутаты,"Ақ жол" партиясының төрағасы Әлихан БӘЙМЕНОВ: ЕШБIР МЕМЛЕКЕТТIҢ БИЛIГIНДЕ ПЕРIШТЕЛЕР ЖҰМЫС IСТЕМЕЙДI

Саясаткер Әлихан Бәйменовтiң феноменi қызықты. Оны тәуелсiз Қазақстандағы алғашқы демократтардың бiрi деуге болады. Бәйменовтi саяси реформалардың қажеттiгiн айтып шыққан алғашқы жандардың бiрi десек те қателеспеймiз. Ол басқаратын партияны оппозициялық дейдi. Бiрақ, ол ешуақытта да билiкпен ат құйрығын үзiп кетпеген. Бұрын ол тең төраға едi. Қазiр жалғыз төраға. Бiраз уақыт бойы Парламент сайлауының әдiл өтпегенiн алға тосып, Мәжiлiстiң есiгiн де ашпай жүрдi. Бiрақ, кейiннен өз орнын тапты. "Жүйе өзгерсе, өзiне лайық адамдардың қажеттiлiгiн туғызады" дейдi Бәйменов. Елдегi ең қажеттi адам болудан да дәмесi жоқ емес.

Бәйменовпен арада өткен сұхбатымызда ол бiраз нәрселердiң басын ашып айтты да. Бүгiп қалған жерлерi де бар…

…КЕЗЕК МАҒАН КЕЛГЕНДЕ…

— Әлеке, Парламентте өзiңiздi қалай сезiнiп жүрсiз? Сiз мұнда келуiңiздi екi жылға кешiктiрдiңiз ғой. "Бұдан ертерек келуiм керек едi" деген ой мазаламай ма?

— Жоқ. Саясатта кейде саяси қағидалар ұстанымды жұртқа жеткiзудiң пайдасы болса, кейде соның негiзiнде әзiрленген ұсыныстарды жүзеге асырудың кезегi келедi. Бұдан екi жыл бұрын сайлау кезiнде өткен заңсыздықтарға назар аудару керек болды. Бiрақ, қоғамның қазiргi қалпын, даму деңгейiн зерттеп және бiздiң қоғамға әсер ететiн басқа факторларды, әсiресе бұрынғы жүйеден қалған үрей мен азаматтық сенiмсiздiктiң, тәжiрибенiң жоқтығын есептей келе бiз Парламентке келу керек деп шештiк. Мен Парламентте бұрын да 1994-95 жылдары жұмыс iстегенмiн. Парламенттiң құрылымындағы адамдардың бiразын бұрыннан танимын, бiлемiн. Мүмкiндiктерiнiң де қандай дәрежеде екендiгiнен хабардармын. Сондықтан, жұмысқа кiрiспес бұрын кiммен қызметтес болатынымды бiлiп келгенмiн.

— Сiз бұрынғы құрылымда iстегенiңiзбен, қазiргi құрылымның басқаша екенiн депутаттардың өздерi де айтып жатады. "Парламент тәуелдiлеу" дейдi. Жаңағы сiздiң айтқаныңызға қайтып оралсақ, "билiктiң сайлауда жiберген қателiктерiнiң кесiрiнен Парламентке келмей жүрдiм" дедiңiз, сiздiң сол екi жыл бойы өз мандатыңызды пайдаланбағаныңыздан билiк сабақ алды деп ойлайсыз ба?

— Жар салып сабақ алдық демесе де, ойланатыны анық. Өйткенi, ол мәселенi елдiң iшiнде ғана емес, мемлекеттiң сыртқы әрiптестерi де көтередi. Балама ой болмайтын Парламент Парламент болып есептелмейдi. Қоғам бiржақты ойламайды. Бұл адамның табиғатына жат нәрсе. Конституцияның өзiнде "Қазақстанда саяси, идеологиялық алуандық танылады" деп бекiтiлген. ХIII Жоғарғы Кеңестен қазiргi Парламенттiң айырмашылығы мол. Өкiлеттiгi де төмен. Мұнда келген депутаттардың кейбiреуi қай жолмен сайланғанын түсiнгендiктен де белсендi емес. Жалпы, бұл Парламент тек заң шығарушы функциясымен айналысып жатыр. Ал өкiлеттiк функциясы жоққа тән.

— Оны өзiңiз де сезiнiп жүрсiз ғой?

— Әрине. Қағидалы сауалдарды талқылауға келгенде Парламентте шамадан тыс сақтану бар. Мәселен, Үкiметтiң соңғы бағдарламасын талқылаған кезде, тура менiң фамилияма келгенде, депутат Итеғұлов жарыссөздi тоқтатайық деп ұсыныс жасады да, жарыссөз тоқтатылды. Бюджет талқыланғанда жалпы жарыссөз болмады деуге болады. Екi палатаның бiрiккен отырыстарында да осындай оқиғалар болып тұрады.

— Парламент депутаттарының көбiсi Үкiметтiң өздерiмен санаспайтынын айтып, шағынады. Бiрақ, Үкiметтiң дегенiне ләппай десетiн депутаттармен Үкiмет қалай санассын? Мәселен, Үкiмет Парламентке қандай да бiр заң жобасын алып келгенде, депутаттар алдымен заң жобасын сынап, бiраз даурығысады да кейiннен бiрi қалмай сол заң жобасын қолдап дауыс бередi. Үкiметтiң санаспайтынына ең алдымен, депутаттардың өздерi кiнәлi секiлдi…

— Үкiметтiң Парламентпен санасу деңгейi Конституциямен, екiншiден Парламент сайлауының қалай өтуiмен анықталады. Депутаттардың бiразы өздерiнiң сайлаудан жеңуiне атқарушы билiк рөлiнiң жоғары болғандығын бiледi. Сонан соң келесi сайлауды да ойлайды. Кейбiрi өздерiнiң ұсақ-түйек мәселелерiнiң шешiлгендiгiне мәз болып жүре бередi. Оны Үкiметтегiлер де бiлiп отыр.

Ал талқылаудың барысында Үкiметтiң де, депутаттардың да пiкiрiнiң өзгеруi табиғи дүние. Егер адам қосымша алған ақпарат арқылы өз пiкiрiн өзгертпесе, онда оның эволюциялық жолмен дамуға бейiм болмағандығы.

Кейде депутаттардың пiкiр алмасу кезiнде қатаң позиция ұстанып, кейiннен "жұмсақ" дауыс беретiнi бар. Ол да табиғи дүние. Мысалы, кеше ғана "Ядролық сынақтарды қадағалап-бақылайтын мониторинг жөнiндегi тиiстi қондырғылар туралы" мәселе қаралған едi. Ол заң жобасына қатысты болмаса да, "Үкiмет осы мәселеге назар аударсын" деп депутаттар қосымша мәселелер көтердi. Содан соң, кейбiр депутаттар мәселенi ащы көтергенiмен, сол мәселенi шешу үшiн заң жобасын ұсынбайды. Ол тек құр айқай, жәй сөз болып қала бередi. Депутаттық жұмыс тек бiржақты қайраткерлiктi не болмаса, шешендiктi, тұлғалықты ғана қажет ететiн жұмыс емес. Заң шығаратын орган болған соң, ол өзi айтқан ұсыныстарын заң тiлiмен бап, норма ретiнде ұсынатын қабiлетке ие болуы керек. Мәселен, тiл ахуалын көтерiп жүрген депутаттарымызға қарасаңыз, олар сол мәселенi қағаз жүзiнде, Парламент дауыс беретiндей жоба ретiнде әзiрлеуге жоқ. Не болмаса, соңғы кезде "Еңбек кодексi" мен "Мемлекеттiк сатып алу жайлы" заң жобаларын әзiрлейтiн жұмысшы топтарына барып жүргенде байқағаным: депутаттардың көбiсi жұмыс топтарының отырыстарына бармайды. Тағы бiр тұсау: Парламенттiң жұмысында сараптамалық қолдау жағы төмен. Сараптамалық орталық жоқ. Аппарат шектеулi. Ал Парламентте қаржылық—экономикалық, құқықтық сараптама тәуелсiз болуы керек.

ПЕНДЕЛIККЕ ЖIБЕРМЕЙТIН ЖОЛ:

— Мына партиядан сайланған депутаттардың қайраткерлiгiне қарап кейде "қарын ашады". Мәселен, 2007 жылға арналған бюджет жобасын сараптап көргенiмде, тiптi партиялардан сайланған кей депутаттардың бiрде-бiр ұсыныс енгiзбегенiн аңдадым. Мен сiздiң аты-жөнiңiздi де байқамаған секiлдiмiн…

— Мен "Бюджет заңына" бiрнеше ұсыныстар енгiзгенмiн. Бiрiншi оқылымда да, бiрiккен отырыста да. Бiрiккен отырыста маған жаңағы айтқанымдай, әртүрлi тәсiлдермен сөз бермей қойған. Алайда, сұрақ ретiнде бiраз сауалдарды қойып үлгiрдiм. Ал Мәжiлiстегi ұсынысқа қатысты, премьер-министр сол бағытта ойы бар екенiн бiлдiрдi. Мысалы, мен "Салық кодексiнде" көрсетiлген жеңiлдiктердi, преференцияларды алып тастауды ұсындым. Өйткенi, ол бюджеттiң кiрiс жағын азайтады. Ал бюджет есебiнен кiмге жеңiлдiктер берiлiп жатқаны белгiсiз. Екiншiден, шикiзаттық емес салаларға табыс салығын азайтуды ұсындым. Оны да премьер-министр ескеретiн секiлдi. Үшiншiден, жалпыға бiрдей табыс декларациясын енгiзу жайлы бастама көтергем. Бұған қоса, ауызсу, шөлейттену секiлдi, Қазақстан үшiн өзектi мәселелер бар. Оған қоса азаматтық қызметкерлер: мұғалiм, дәрiгерлер, ғылыми қызметкерлердiң жағдайын айттым. "Еңбек кодексi" бойынша, еңбек демалысына шыққан кезде оларға денсаулығын түзеуге қосымша бiр айлық берiлуi керек. Бiрақ, бұл ұсынысымды Үкiмет қолдамай қойды. Дегенмен, кейбiр ұсыныстарымды қолдап жатыр. Жалпы мен бюджетке қағидалы 10-15 ұсыныс ұсындым. Олар Мәжiлiстiң салыстырмалы кестесiнде де болды. Бюджеттi қабылдаған кездегi Үкiметке берген ұсыныстар қаулысында да менiң көптеген ұсыныстарым бар. Ал басқа партиядан сайланған депутаттардың қалай жұмыс iстейтiнiн бiле бермеймiн. Олардың көпшiлiгi "Нұр Отан" партиясына кiрдi ғой.

— Партиялық тiзiммен сайланған сол Клебанова, сол Бердiоңғаров, сол Тiлеухан секiлдi депутаттар бюджет заңында бiрде бiр жөнi түзу ұсыныс енгiзбеген.

— Соңғы сайлауда партиялық тiзiмнiң қалай жасақталғаны да маңызды рөл атқарады. Депутат шынайы сол депутаттық жұмысын атқара ма, болмаса, партияның жұмысына бейiм бе, соған да қарау керек едi.

— Саяси реформалар жөнiнде… Саяси реформаның жасалынуына негiзiнен не түрткi болды деп ойлайсыз? Соңғы бiрер жылда болған саяси өлiмнiң көбiрек қатысы бар деп ойламайсыз ба?

— Қазақстан саяси реформаларды 2001 жылдың күзiнен бастап талқылауда. Сол кезде Демократиялық таңдау қозғалысының, "Ақ жол" партиясының құрылғанынан кейiн Тұрақты кеңес жұмыс iстей бастады. Кейiн ол ұлттық комиссияға айналды. Сонымен, төрт жылдан астам уақыттан берi саяси реформаларды талдап келедi.

Бұл бiр жағынан бiздiң мемлекетiмiздiң жаңа деңгейге көшкенiнiң айғағы. Қанша билiктi сынағанымызбен, солай екенiн мойындау керек. Бұрын, 1995 жылы Конституция қабылданған кезде оны жарияланғанынан кейiн бiр ай ғана талқыланды. Оның өзiнде көпшiлiктiң ұсынысын есептеген орган бола қойған жоқ. 1998 жылы Парламенттiң өкiлеттiгiн көбейткен кезде де ол өзгерiс 10-15 күннiң iшiнде өткiзiлдi. Ал ендi мемлекеттiк комиссияны Президенттiң өзi басқарып отыр. Өзi басқарғандықтан, Президент саяси жүйедегi басты субъектi болғандықтан, одан нақты нәтиже күтуге болады деп ойлаймын. Сол себептен де бiз осы комиссияға қатыстық. Ұсыныстардың бәрi әзiрленiп, Президентке берiлдi. Саяси реформалар мемлекеттiк комиссия ұсынған жайттардың айналасында болады.

— Сiздер, "Ақ жол" партиясы, нақты не ұсындыңыздар, соны еске түсiрiп көрсек…

— Кешендi саяси реформалар бағдарламасының саны үшеу — ақ болды. Бiрi "Ақ жол" партиясы, екiншiсi "Асар" партиясынiкi, соңғысы партиялардың ұсынысын бiрiктiрген Тұрақты Кеңестiң ұсынысы. "Ақ жол" ұсыныстары бiрнеше бағытты қамтиды. Бiрiншi бағыт: мемлекет iсiнде бiрте-бiрте азамат пен қоғамның рөлiн арттыру. Оның жолдары ретiнде алдымен барлық деңгейдегi өкiлеттi органдардың қызметiн көтеру керек. Мен бұл жайлы талай жерде айтып жүрмiн. Ешбiр мемлекеттiң билiгiнде перiштелер жұмыс жасамайды. Бiрақ, оларды пенделiкке жiбермейтiн жол: бiрiн бiрi қадағалап отыратын билiк тармақтарын қалыптасыру керек. Ағымдық шаруаларда халықтың қаржысын жұмсап отыратын атқарушы билiк болғандықтан, барлық мемлекеттiң атқарушы билiгiнде қазынаға қол сұғудың мүмкiндiгi бар. Бiрақ, соны жiбермеу үшiн Парламент пен мәслихаттардың атқарушы билiктi қадағалап отыратын құқығы болуы керек. Екiншiден, атқарушы билiктiң негiзгi функциясы қабылданған заңдарды жүзеге асыру; ендеше Парламентте заңдардың қалай жүзеге асырылып жатқандығын қадағалау мүмкiндiгi болуы керек. Үшiншiден, адам құқығы мемлекеттiң өне бойы назарында болуы керек. Адам құқығы қорғалуын күшейту үшiн Адам құқығы жөнiндегi өкiл мен Бас прокурорды Парламентке есеп беретiн орган етiп қалыптастыру керек. Төртiншiден, сайлау комиссияларының жасақталуына сайлауды ұйымдастыруға, партиялар мен үмiткерлердiң тiкелей араласу мүмкiндiгiн туғызу керек. Бiздiң партия ұсынған тағы бiр үлкен бағыт: жергiлiктi өзiн өзi басқаруға қатысты жайт. Жергiлiктi өзiн өзi басқару көптеген елдерде қалыптасқан институт. Бұл сала бойынша жаңалық ойлап табудың қажетi жоқ. Бiздiң ұсынысымыз: әрбiр елдiмекеннiң өз мәслихаты болуы керек. Ауылда да, қалада да. Әрбiр сайланған мәслихат пен сайланбалы әкiм жергiлiктi өзiн өзi басқару органы болып танылуы керек. Бұл Еуропалық хартияға да сәйкес. Ал қазiргi Конституция соған тұсау. Өйткенi, мәслихаттардың өздерiн мемлекеттiк басқару органына кiргiзiп қойған. Мұның кесiрiнен кейде бiздiң мемлекеттiк бiрлiгiмiзге қатер төнедi. Сонымен бiрге, бiзге Конституциялық Кеңестiң атын өзгертiп, Конституциялық Сот ретiнде құру қажет.

Ұзақ мерзiмдi өзгерiстер тұрғысынан алғанда, бiз унитарлы мемлекет екенiмiздi ескере отырып, бiр палаталы Парламентке көшу керек. Өйткенi, бiздiң қазiргi екi палаталы Парламентiмiздiң құрылымында бiраз шикiлiк бар. Егер екi палатаның арасында шешiлмейтiн қайшылық болса, Конституция бойынша, Парламенттi таратып жiберуге болады. Яғни, Сенат сол секiлдi саяси пиғылдардың қаруы болып кетуi ықтимал. Бұған менiң өзiмнiң де көзiм жеттi. Мәселен, кеше ғана "Еңбек кодексiнiң" қабылдануына байланысты "өз лауазымын пайдаланып жұмысшылар өкiлдерiне қысым жасаған жұмыс берушiлердi қылмыстық жазалау керек" деп ұсыныс жасағанмын. Келiсiм комиссиясында Сенаттан сайланған бес депутат болса, соның үшеуi заңгер екен. Олар қисынды сөздi де қабылдай алмайтындығын, еңбекшiнiң мүддесiн қорғағысы келмейтiнiн дәлелдеп бердi. Бiр палаталы парламент құру керек деген бастамамыз комиссияда аса қолдауға ие болып отырмаса да, бiздiң партия ұсыныстарының бiразы мемлекеттiк комиссияның Президентке ұсынған қорытынды құжатынан орын тапты.

МЕН ЕШҚАШАН ДА ЕШКIМДI ДЕ САЯСИ ЖАУЫМ ДЕП ЕСЕПТЕМЕЙМIН

— Кабинетiңiзде сiздiң бiр кездегi саяси оппонентiңiздiң суретi iлiнiп тұр. Бұл сiздiң Парламентке келiп, көзқарасыңыздың өзгерiп кеткенiн бiлдiрмей ме?

— Бұл сауалыңыз, бiздiң қоғамдағы саяси мәдениеттiң қалыптасуына байланысты мәселе. Елбасыға тек жеке тұлға ретiнде қарауға болмайды. Мемлекетте ол символ ретiнде де қарастырылуы керек.

— Бұл қажеттiлiк деп ойлайсыз ба? Мәселен, АҚШ әкiмшiлiк органдарында Буштың суретi iлiнiп тұрмайды…

— Әр елдiң өз саяси дәстүрi бар. Буштың суретi де iлiнiп тұрады. Мәселен, Буш жақында Америка халқына өз жолдауын жолдады. Сонда, АҚШ Конгресi спикерi Пелоси ханым он шақты рет орнынан түрегелiп тұрып, қол шапалақтады. Ал оның Бушты қатты сынап жүрген саясаткер, басқа партия өкiлi екенi белгiлi. Кабинеттiң жасақталуына менiң еш қатысым болған жоқ. Мен келгенде кабинет қалай жасақталса, қазiр де сол қалпында.

— Осылай болуы тиiс деп ойлайсыз ба?

— Бұл қалыптасқан дәстүр. Кабинет жасақтаудан маңызды шаруалар бар. Мен тағы бiр мәселенi айтайын: мен ешқашан ешкiмдi өзiмнiң саяси жауым деп есептемеймiн. Есептеген де емеспiн. Мен үшiн ең маңыздысы: жүйенiң өзгеруi. Жүйе өзгерсе, өзiне лайық адамдардың қажеттiлiгiн туғызады. Ал өзiн демократпын деп жүрген адамдардың да билiк қолына түскенде қалай түрленгенiн көргенмiн. Оны бiрақ, жария қылып айта бергiм де келмейдi.

— Сiздiң партияңыз билiкке конструктивтi бағыттағы оппозицияда. Радикалды бағыттағы партиялардың ұстанған көзқарасын бiлемiз. Жақында, сiздiң партияңызға бәсеке туғызатын тағы бiр партия құрылды. Социал-демократтардың лидерi Жармахан Тұяқбай да өз партиясының конструктивтi бағытта қимылдайтынын айтып отыр. Сiздiң партияңызға саяси бәсекелес табылған секiлдi…

— Бұл сол азаматтардың осы жолдың дұрыс екендiгiн мойындағаны. Әрине, оның үстiне үлкен мұнайдың айналасында жүрген күштер бiрiмен бiрi тез тiл табысатыны белгiлi. Бiз оны көрiп те жүрмiз. Астананы, Ақ Орданы көрмейтiндей болып кеткендер тез көзқарас ауыстырады; Ол кiсiге қарасаңыз, 2004-тiң күзiнде "Отанның" тiзiмiнде жүрдi, 2005-тiң күзiнде Ақ Орданы көрмейтiндей болып кеттi, 2006-ның күзiнде ендi осылайша саясат ұстанып отыр. Сондықтан, бұл мойындағаны деп айтуға болады.

Өздерiнiң талдаушылары да саралаған болуы керек.

Әкiмшiлiктiң талдаушылары бiздiң партияның қаржылық мүмкiндiгiнiң шектеулi екендiгiне қарамастан, саналы азаматтардың қолдауына ие екенiн бiлiп отыр. Сондықтан, осы алаңда бәсекелестiк туғызуы үшiн "Конструктивтi оппозиция" деп жариялаңыздар деп келiскен де болуы керек. Бiз бәсекеге дайынбыз. Қашпаймыз.

ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНА ЖЕКIРIҢКIРЕП СӨЙЛЕУ ДӘСТҮРI БАР

— Жоғарғы жақ тiл мәселесiн қолға алу арқылы ұлттық мәселенi шешуге ден қойды деп айтуға бола ма, жоқ әлде, бұл көз алдау әдiстерiнiң бiрi ғана ма?

— Ұлттық мүдденi әркiм әр қалай түсiнедi. Бұл табиғи нәрсе. Ұлтымыз азаматтық-саяси мазмұнда қалыптасып келе жатыр. Бұған дейiн ондай тәжiрбие болған жоқ. ХХ ғасырдың басында азамат болып қалыптасып келе жатқан көсемдердi қырып- жойып жiберген соң, бұл тақырыпқа ешкiм беттемей қойды. Сол себептен, билiк өзiнiң ұғымындағы ұлт мүддесi, мемлекет мүддесi қандай деп өзiнше шешедi. Осы бағыттағы жұмыстарды өздiгiнше жасайды. Өйткенi, ұлт, қоғам саясатқа әсер етер күшке айнала алмай отыр. Қоғамдық пiкiрдiң саясатқа әсерi жоқ. Егер ұлттық мүдденiң неден тұратыны жайлы пiкiр алмасулар көбейсе және осы бағыттағы билiктiң қадамдарына сұраныс пайда болса, билiк соған жауап ретiнде кейбiр қадамдарға барар едi.

— Мәселенiң бәрi ұлттық пiкiр алысуда жатыр деп ойлайсыз ба?

— Мен бәрi тек соған ғана байланысты деп айтқан жоқпын. Бiрақ ұлттың мүддесi туралы пiкiр алмасу болмай, ұлттың мына нәрсесi дұрыс шешiлiп немесе шешiлмей жатыр деп ешкiм баға бере алмайды. Ал тiл мәселесiне келсек, рас, тiл бағытына маманданған кейбiр саяси қайраткерлер бар. Тiл мәселесi барлық қазақпын дейтiн азаматқа бәрiне бiрдей болуы керек. Бiзде тiл деп мәселе көтеретiн адамдардың, тұлғалардың өздерi тiл мәселесiн жанашырмын деп жүрген ұйымдар мен БАҚ-ды алалайды. Тiлге шын мәнiнде жаны ашып жүргендердi басқа саяси ойда пайдаланғысы келетiн пиғыл да бар. Егер, оппозиция тiл мәселесiн көтерсе, арнайы тiлге арналған басылымдардың өздерi бұл жайлы жарияламайды. Яғни, тiлдiң өзiн бiз саяси көзқарасқа қатысты бөлшектегiмiз келедi. Осының жауапкершiлiгiн түсiну керек. Екiншiден, бiр шарт бар: тiлдiң дамуын түсiну үшiн елдiң iшiнде дүниетанымдық, саяси, ашық бәсекелестiк болуы керек. Егер, қазақ тiлiнде терең, саяси пiкiр алмасу болмаса, ол сол тұрмыстық тiл болып қала бередi. Парламентте заңды неге қазақ тiлiнде әзiрлемейдi?

Өйткенi, заң тiлi ол қоғамдық, дүниетанымдық тiлдiң белгiлi бiр деңгейi. Заң — саяси жiгердiң құқықтық көрiнiсi;

Бiзде кейбiр азаматтар әдейi демократиялық өзгерiстердi ұлттық мүддеге қарсы қоюды өздерiне мақсат етiп қойған. Оны өздерi шештi деп ойламаймын. Тапсырмамен болған дүние шығар. "Демократиялық өзгерiстердiң керегi жоқ дейсiздер, сонда қазiргi жағдайға көңiлдерiңiз тола ма?" десем, "Жоқ" дейдi. "Онда неменеге артқа тартасыздар?" деймiн. Ұлттың өзi ұлт болып, мемлекеттi ұстап отырған ұлт ретiнде қалыптасуы үшiн де азаматтың дауысы шығуы тиiс. Мемлекетшiл ұлт, азаматтық саяси мағынадағы ұлт болуы үшiн азамат қалыптасуы керек. Ол үшiн демократиялық өзгерiстер қажет. Ұлт — азаматтардың жиынтығынан тұрады.

Тiл бойынша тағы бiр нәрсе бар: латын қарпiне ауыспасақ, әлемдiк даму үрдiсiнен айрылып қаламыз деп ойлаймын. Сол қадамдарға тiл деп жүрген адамдардың өздерi қарсы болып жүр. Өйткенi, олардың бүгiнгi жазып жүрген кiтабын ертеңгi күнi ешкiм оқымай қоюы мүмкiн, деп ойлайды. Сканер деген нәрсенiң бар екенiн, оны аударып отыру үшiн аудармашының керегiнiң жоқтығын, компьютердiң өзi аударатынын бiле бермейдi. Латын қарпiне ауысудың отарлық психологиядан арылудың жолы да екенiн түсiнбейдi. Ұлттық мүдде төңiрегiндегi кең пiкiр алмасудың қажеттiлiгi туралы айтып отыруымның себебi де осында.

Әрi адам екi тiлде екi түрлi сөйлемеу керек. Әсiресе тiл, мәдениет деген дүниелер тұрғысында. Бiзде, байқасаңыз: қазақ тiлiнде тiл мәселесiн айтыңқырайды. Ал орыс тiлiнде өзгеше айтады. Шымкентке барғанда басқаша, Петропавлға барғанда басқаша сөйлейдi. Қазақ қоғамына жекiрiңкiреп сөйлеу дәстүрi болса, орыс тiлдiлерге сыпайы сөйлеу дәстүрi бар. Осының бәрi де бұрынғы жүйелердiң қалдығы. Мен Петропавлға барғанда да, Шымкентке барғанда да сол қалпында айтамын. Дұрыстап айтсаң, өзге тiлдiлер түсiнедi. Қазақ тiлiн дамыту қажеттiгiн айтқанда, басқа ұлттың өкiлдерi өзiмiздiң қазақша сөйлемейтiн өкiлдерiмен салыстырғанда, тез түсiнетiн секiлдi. Өйткенi, мына қазақ тiлiн бiлмейтiн қазақтар бәсекелестiкке шыдамаймыз деп қорқады. Сол себептен ашық, жария етiп айту керек. Қазақ тiлiнен қауiптенбеудiң, қазақ тiлiн дамытудың басқа тiлге қарсы бағытталмағанына назар аудару керек.

Тiл мәселесiн кешегi Үкiмет бағдарламасына қатысты да айттым. Оқу— әдiстемелiк құралдар дайындау қосалқы мәселелер. Ең алдымен тiлдiң қажеттiлiгiн туғызу керек. Бiз ақпараттың аз пайызын ғана қазақ тiлiнде аламыз. Әлемдiк деңгейдегi бәсекелестiкке қабiлеттi болатын адам қазақ тiлiнде ақпаратты молынан алуы керек. Немiстер әлемдегi озық ойды өз тiлiне ең көп аударатын халық. Әлемдiк тiлдерден жедел аударатын орталық құру керек. Ақпарат министрлiгi ақпарат саясатына жұмсайтын ақшаны газеттердi өзiне тәуелдi ету үшiн пайдаланбауы керек. Үкiметтi насихаттайтын ақшаны қысқартып, сол қаржыны аудармаға, балаларға арналған қазақша бағдарлама, фильмдерге жұмсауы тиiс. Қазiр ешқандай сайлау жоқ, ешбiр қауiп төнiп жатқан жоқ қой.

Әңгімелескен Гүлнәр МҰҚАНОВА