ХАЛЫҚТАР АССАМБЛЕЯСЫНЫҢ АТЫ ӨЗГЕРЕР, ЗАТЫ ШЕ?
ХАЛЫҚТАР АССАМБЛЕЯСЫНЫҢ АТЫ ӨЗГЕРЕР, ЗАТЫ ШЕ?
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың халыққа биылғы Жолдауында Қазақстан халықтар Ассамблеясының атын «Кеңес» деп өзгерту жөнiнде ұсыныс тастаған едi. Қажет болса, заң қабылдау қажеттiгiн де екшеп айтқан. Негiзi жоғары мiнберден халықтар Ассамблеясының құзырын өсiру мәселесi оқта-текте айтылып тұрады. Тiптi, соңғы кездерi «Қазақстан – көпұлтты мемлекет болғандықтан, билiктiң әрбiр тармақтарында өзге ұлт өкiлдерi де жылы жайғасуы керек» дегендей пiкiрлер де айтылып жүр. Себебi Қазақстанда көбiне қазақ ұлтынан жасақталған билiк «көпұлттылық саясатпен» санасы уланған шендi-шекпендi қазақтардың өздерiне ерсi көрiнiп тұрғандай. Әйтеуiр, Ассамблея кеңеске айналса, оның құзыры да өсуi мүмкiн сияқты. Бiрақ құрылғанына он жылдан асып бара жатса да, байырғы ұлт – қазаққа, мемлекеттiк тiл – қазақ тiлiнiң дамуына ықылас танытпаған Ассамблея Кеңес ретiнде Қазақстанға не бере алады?! Осы жайында бiз бiрқатар саясаттанушылар мен Ассамблея мүшелерiнiң өздерiнен сұрауды жөн көрдiк.
Әзiмбай ҒАЛИ, саясаттанушы:АССАМБЛЕЯ – БҮГIНГЕ ДЕЙIН БИЛIКТIҢ АЙТҚАНЫНАН ШЫҚПАЙТЫН САЯСИ ҚҰРАЛ
– Билiк халықтар Ассамблеясын өте шебер пайдаланды: Қазақстандағы жағдайды шиеленiске апармас үшiн түрлi манипуляциялар жасады. Сондықтан Ассамблея – бүгiнге дейiн билiктiң айтқанынан шықпайтын саяси құрал. Түрлi пиар-акциялар жүргiзедi. Бiрақ, өкiнiшке қарай, ұлт саясаты осыдан бұрын қазақтандыруға бағытталмады, тек қана ұлттарды «тыныштандыруды» көздедi. Бiрақ соңғы кездерi халықтар Ассамблеясында бiр жақсы бағыт пайда болды. Ол – қазақ тiлiне деген жақсы бетбұрыстың белгiлерi. Сондықтан мұнда мен үш сценарийдi көрiп тұрмын: бiрiншiден, халықтар Ассамблеясының статусы көтерiлсе, ол Қазақстанды қазақтандыруға көмектеседi. Екiншi сценарий бойынша, бұл елдi қазақсыздандыруға әрекет жасайды. Яғни, «қазақстандықтар», «мұнда қазақтан басқа ұлттар да тұрады» дегендей қазаққа кереғар саясат жүргiзуi мүмкiн. Үшiншi сценарийде «ештеңе өзгермесiн, «статус кво» сақталсын» дегендей саясат жүргiзiлуi мүмкiн. Дегенмен, менiң ойымша, халықтар Ассамблеясы елдiң тұтастануына, қазақтануына еңбек сiңiруi мүмкiн.
– Өзге елдерде де түрлi ұлттардың өкiлдерiнен тұратын мемлекеттiк құрылым – Қазақстан халықтары Ассамблеясына пара-пар жоба бар ма?
– Бiрiншiден, бұл – Конституциялық статусы жоқ ұжым, бiрақ өзге елдерде ұлттық азшылықтар сайлау арқылы өкiлеттi органдарға, заң шығарушы немесе жергiлiктi билiк, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына сайланады. Сол арқылы өзiнiң талаптарын жүзеге асырады. Бiздiкi қазiрше, менiң ойымша, өзiн-өзi ақтап келе жатқан институт.
– Ассамблеяны «өлi құрылым» деуге болмай ма? Өзiңiз айтқандай, ол билiктiң айтқанынан шыға алмайды. Қазақ мәселесiне келгенде, оның не атқарып келе жатқаны белгiсiз. Құрылғанына он жылдан астам уақыт болса да, өзге ұлт өкiлдерiн қазақша сайратқан Ассамблеяны көрiп отырған жоқпыз. Ондағы Асылы Осман да, Герольд Бельгер де қазақшаны Ассамблеяның арқасында бiледi деуге болмайды. Мемлекеттiк тiлдi бiлген саусақпен санарлық адамдар бар шығар онда…
– Иә, айтқаныңыздың бәрi дұрыс. Бiрақ қазаққа деген бетбұрыс басталуы мүмкiн. Жалпы, ол мемлекеттегi саясаттың бағытына байланысты. Жаңағы үш сценарий солай; не қолдайды, не қолдамайды, не қазiргi қалыптасқан жағдайды сақтауға тырысатын институт болады.
Асылы ОСМАН, Қазақстан халықтары
Ассамблеясының мүшесi:
АССАМБЛЕЯ «ХАЛЫҚТАР КЕҢЕСI» ЕМЕС, «ХАЛЫҚ КЕҢЕСI» БОЛСЫН ДЕЙМIН
– Ассамблеяда қазақтың да үлесi бар. Бұған қазақ та қатысуы керек. Әрбiр ұлт онда өз мүддесiн айтады, көрпенi өзiне қарай тартады да, қазақ жалаңаш қалады. Бұл жерде қазақтың үлесi бар болғандықтан, Ассамблеядан Қазақстан Халық кеңесiн жасап, оның iшiнде қазақтың да зиялылары, «Қазақ тiлi» қоғамының бастықтары да мүше болуы керек деп ойлаймын.
– Асылы апай, өзiңiз де жаңа «әркiм көрпенi өзiне қарай тартады» дейсiз. Негiзi кезiнде өзiңiз де Ассамблеяда мемлекеттiк тiлдi меңгеру мәселесi көңiл көншiтерлiктей жағдайда еместiгiн айтқансыз…
– Бұған менiң де өкпем қара қазандай. Достық үйiнде өзге ұлт өкiлдерiнiң барлығына да ерекше жақсы көңiл бөлiнiп жатыр, бiрақ мемлекеттiк тiлге сондай көңiл бөлiнiп жатқан жоқ. Мұны мен өз басымнан көрiп отырмын.
– Яғни, әлi күнге дейiн мемлекеттiк тiлге қатысты жағдай өзгерген жоқ қой?!
– Жоқ, мен өзгерген жағдайды көрiп тұрған жоқпын. Жағдай дәл өз дәрежесiнде болып жатқан жоқ.
– Баспасөзде Ассамблеяның құзыры өсуi мүмкiн деген мәселе де көтерiлiп келедi. Бұл құрылымның құзыры өссе, ол қазақ үшiн еңбек ете ала ма?!
– Ассамблеяның құзырын өсiргенде, бұдан артық не iстемекшi?! Мен оның құзырын не деп өсiретiнiн бiлмеймiн. Қандай бiр ұйым, қандай бiр құрылым болмасын, ол қоғамға қызмет етуi керек. Ол Қазақстан қоғамына қызмет етуi керек. Мұнда қазақ – барлығының ұйытқысы болуы керек. Қазаққа жақсы болса ғана өзгеге жақсы болады. Өзгеге жақсылық болып, қазаққа жақсылық болмаса, Қазақстанда да жақсылық орнамайды. Қазақтың бiр-ақ Отаны бар. Тiлiнiң қолданылатын бiр-ақ жерi бар. Мемлекеттiк тiлдiң өсiп-өркендейтiн бiр-ақ жерi бар. Ол – Қазақстан. Сондықтан барлық көңiлдiң бөлiнуi де, өркендеуi де, жетiлдiруi де, алдыменен, қазақ пен қазақ тiлi болуы керек.
– Яғни, сiз Ассамблеяның аты Қазақстан халық кеңесi деп өзгеруiн қолдайсыз ғой…
– «Қазақстан халықтар кеңесi» емес, «Қазақстан халық кеңесi» болсын деп санаймын. Қазақтың бiр-ақ отаны бар. Ол – Қазақстан. Осы жағын ешкiм ұмытпай, ескеруi керек. Қазақ тiлi – Қазақстанға тән. Қазақстанда тұратын ұлт өкiлдерiнiң бәрiне де ортақ. Үйiмiз ортақ болғаннан кейiн, тiлiмiз де ортақ болуы керек. Менiң түсiнiгiмде ұлттық мүдде – ұлттық идеология – ұлттық идея. Яғни, мемлекеттiк мүдде – мемлекеттiк идеология, мемлекеттiк идея. Бұл мемлекет –қазақ мемлекетi.
– Ассамблеяның аты өзгергенiмен, заты өзгередi деп сенесiз бе?
– Оны өзгертетiн сiз бен бiз болуымыз керек. Ол үшiн талап етуiмiз керек. Атын өзгертiп, затын өзгертпей, әркiм өзiне ғана қызмет ететiн болса, маған бұның бiр тиынға да қажетi жоқ. Сондықтан атын өзгерткеннен кейiн, оның затын сол атына сай өзгертуiмiз керек. Яғни, Ассамблеяның iшiнде қазақтың зиялылары көп араласса, онда нендей iстер атқарылып жатқанын қазақтың өзi бiледi. Дәл бүгiнгi таңда Ассамблеяға деген қазақтың көзқарасы басқаша. Сондықтан қазақтың көзқарасын да осыған жеткiзу үшiн «Қазақстан халық кеңесiн» жасау керек те, оған қазақты көбiрек араластыру керек.
Досым СӘТПАЕВ, саясаттанушы:
ХАЛЫҚТАР АССАМБЛЕЯСЫНЫҢ ӨСУ ПОТЕНЦИАЛЫНА КҮМӘНМЕН ҚАРАЙМЫН
– Әу бастан, «Қазақстан халықтары Асссамблеясының» ролi мен орны айтарлықтай деңгейде қызық болды. Өйткенi, посткеңестiк елдердiң бiрiнде ұлтаралық және дiнаралық өзара ынтымақтастықты көрсетуi тиiс органның пайда болуы посткеңестiк кеңiстiктегi бiрлi-жарымды мысалдардың бiрi бола алады. Бiрақ, екiншi жағынан, Қазақстанның көптеген сарапшыларының пiкiрлерi бұл органның пайда болуы сол кездегi саяси конъюктуралар негiзiнде дүниеге келдi дегенге саяды. Өйткенi, тәжiрибе көрсеткендей, Қазақстан халықтары Ассамблеясы Президентке өз бастамаларын жүзеге асыруға талай рет өзiндiк үлесiн қосты. Мемлекет басшысының ойынша, Қазақстан халықтары Ассамблеясы – Қазақстанда тұратын бүкiл ұлт өкiлдерi мен этникалық топтардың мүдделерiн көрсететiн орган, бұл орайда Ассамблеяның шешiмi Қазақстанда тұратын күллi халықтардың тiлегiн бiлдiредi. Сондықтан халықтар Ассамблеясын кiшкене болса да, «жасанды құрылым» деуге болады. Ал, егер имидж позициясы, яғни, PR позициясынан алсақ, әрине, Ассамблеяның құрылуы қазiр өте қатты жарнамаланып келедi. Президент әкiмшiлiгi де, Елбасының өзi де Ассамблеяны жақсы қолдап-қолпаштап келедi. Бұл орайда бұл жәйт Президенттiң Қазақстан имиджiне қатысты кең көлемде жасап жатқан кампаниясының бiр бөлiгi болып табылады. Егер сiз байқасаңыз, қазiр Президент сыртқы саясатта елдiң бiрнеше жарнамалық брендiн бетке ұстап, сол жағынан мемлекеттi жарнамалап келедi. Олардың iшiндегi бiр бренд – «Қазақстанның ұлтаралық тұрақтылығы». Ассамблеяның бар болуының өзi де осы тұрақтылықты айғақтайтын құрылым боп отыр.
– Жалпы, Ассамблеяның құзырын өсiру қажет пе? Құзыры өскеннен кейiн оның мүмкiндiктерi де өспей ме? Оның үстiне Ассамблея қандай да бiр мемлекеттiк органға айналуы мүмкiн бе?
– Мен Ассамблеяның өсу потенциалына күмәнмен қараймын. Оның өз орны анықталған. Ол өз орнына жылы жайғасқан сияқты. Сондықтан Ассамблеяның құзыры өсiп, оның мемлекетаралық жобаларды жүзеге асыратын органға айналу мүмкiндiгiне күмәнiм бар. Әрине, Қазақстан халықтары Ассамблеясын мемлекетаралық байланыстардағы өзiндiк құрал деп есептеуге де болатын шығар. Мәселен, Қазақстан мен өзге де посткеңестiк елдер арасындағы байланыс нышаны дегендей. Ассамблеяны өзге елдерге ұлтаралық достық пен татулықтың бiр моделi, сәттi моделi ретiнде көрсетуге тырысу да орын алуы мүмкiн. Мәселен, ұлтаралық қарым-қатынастарда проблемалары бар өзге де посткеңестiк елдерге үлгi етуi мүмкiн. Бiрақ өзге елдерде мұндай Ассамблея оң қабылданады дегенге күмәнданамын. Ассамблея – таза қазақстандық жоба.
– Бұл құрылым қазақ халқына не берiп жатыр? Өйткенi Ассамблеяны «қазақстандық ұлтпен» де сабақтастырады ғой…
– Иә, иә. Егер әңгiме қазақ жайлы болса, Ассамблея ешқандай да моральдық, саяси, т.б. тiкелей дивиденттердi бермейдi. Тағы да қайталайын, Ассамблеяның бар болуының өзi де жарнамалық акцияға саяды. Бұл жарнамалық акцияның басты мақсаты – Қазақстанды интернационалдық ел ретiнде (яғни, байырғы ұлтты бөлiп шығару үшiн емес) көрсету едi. Сондықтан Ассамблеяның көбiне этникалық топтар үшiн маңызы зор. Мәселен, орыстар, украиндар, ұйғырлар үшiн…
Әңгімелескен Кәмшат ТАСБОЛАТОВА