Чарльз Уеллер: ҚАЗАҚСТАНДА ХРИСТИАН ДIНIНIҢ ТАРАЛУЫНА ҚАРСЫ БОЛА АЛМАЙМЫН

«Түркiстан» газетiнiң бiр нөмiрiнде (№43 (599) 28 қазан 2005ж.) Жабал Шойынбеттiң «Бұл кiтап кiмге қажет, не үшiн қажет?» атты мақаласы жарияланған едi. Онда америкалық Чарльз Уеллер басқаратын «Орта Азияны тарихи-мәдени зерттеу институтының» қолдауымен шыққан «Қазақ халқының ұлттық мәдениетi» (2003 ж.), және «Түркiстандағы сенiм» (1991 ж., 2004ж.) сияқты қазақша кiтаптар жайлы айтылған. Автор өз мақаласында кiтаптардың басты мақсаты – ұлтымызға тән емес Несториандық мәсiхшiлдiктi қазақ халқына уағыздау деген едi. Жақында бiз Чарльз Уеллердi «Темiрқазық» пiкiр-сайыс клубында кезiктiрдiк. Бүгiнде әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың философия және саясаттану факультетiнiң iзденушiсi Чарльз мырза өзi басқаратын орталықтан тағы бiр кiтап – «Қазақ пен ортаазиялықтардың ұлттығы мен елдiгiн қорғау» атты еңбегiн шығарып, отандық саясаттанушылар мен студент жастарға үлестiрiп жатыр екен. Кiтаптың бiлдей бiр тарауын протестант дiнiне арнапты. Бiздiң көкейiмiздi «Чарльз Уеллер кiм?» деген сауал ерiксiз торлаған соң, бiз шетелдiк мейманды әңгiмеге тарттық. – Қалай айтсам екен?! Мен өзiм сол әлемнен келдiм. Сол әлемдi iшiнен бiлем. Әрине, өзiм де протестант дiнiндемiн. Қазақстанда басты дiн – ислам болып саналады, ол дұрыс деп ойлаймын. Ол — қазақ халқының ауызбiршiлiгiн, бiрлiгiн сақтаудағы негiзгi дiн. Бұған қарсылығым жоқ. Мен оны бұзуға келген жоқпын. Мен ғалыммын. Кiтабымды бейтарап күйiнде жаздым. Салыстырмалы түрде протестантизмдi жәдидшiлдiкпен салыстырдым. Ары қарай зерттеп, салыстыруды қажет ететiн мәселе деп ойлаймын. Ұқсастықтар маған да қызық болды. Қазақтар бұл жағынан қарастырмаса да, мен қарастырам. Өйткенi ол тарихи-әлеуметтiк оқу болып табылады. – Сiздi «Темiрқазық» пiкiр-сайыс клубында жиi кездестiремiз. Сiз кезiнде дiни баяндама жасағаныңызда, миссионерлiк ұйымдарды арашалап, олардың қазақтарға «жаны ашығандықтан» келiп жатқандығын айттыңыз. Өзiңiз де сол миссионерлiк ұйымдардан емессiз бе? – Мен бе? Мен ғалыммын. Мен осы жердегi миссионерлердi бiлем. Олар – христиан, мен де христианмын. Кезiнде Ыбырай Алтынсарин Николай Ильминскиймен жақын дос болған ғой. Алаш Орда өкiлдерi де бұрын көп миссионерлермен, Ресей саясаткерлерiмен қарым-қатынас жасаған ғой. Мен де қазақтармен де, өз елiмнен келгендермен де қарым-қатынас жасаймын. Бiрақ өзiм миссионерлiкпен айналыспаймын, дiнiмдi таратпаймын. Өзiм нақты шешiмге келдiм: адал ғалым болғым келедi. – Кезiнде сiз Қырғызстанда да қызмет еткен көрiнесiз. Сiздiң басшылығыңыздағы «Орталық Азияны тарихи-мәдени зерттеу орталығы» онда да қызмет етпей ме? Осы орталықтан қазақ пен протестантизмдi сабақтастырған бiр емес, бiрнеше кiтап та шығыпты. – Қайдан естiдiңiз? – Бiзде сондай мәлiметтер бар. – Негiзi менiң «Түркiстандағы сенiм» атты тағы бiр кiтабым бар. Бәлкiм, сол жағынан айтады. «Темiрқазық» пiкiр-сайыс клубының отырысына қатысқан соң, мен бiр қазақтың менiң iсiме күмән келтiрiп, өз ойын айтып кеткенiн естiдiм. «Ол не мақсатпен келiп жүр» дегендей әңгiме… Мен онда болмадым. Кейiн мұны маған достарым айтты. Менiң кiтаптарым тұрған кiтап дүкенiне де: «Чарльз Уеллер деген дiнiмiздi бұзып, исламнан арылту үшiн келген» – деген. Кiтап дүкенiнiң иесi осыдан кейiн бiздiң кiтабымызды алып кетуiмiздi сұрады. Бiрақ ол адам жайлы айтпады. Мен Мұртаза Бұлұтайдың «Мұсылман қазақ елiмiз» деген кiтабын оқыдым. Онда: «Өсек айтуға болмайды» – деген. Мен үшiн бұл өсек. Мен ол адамдармен бетпе-бет кездесiп, сөйлесуге дайынмын. Бiреудiң артынан сөз айту дұрыс емес. – Жоғарыда айтқан кiтабыңыз ғылыми еңбек болған соң, онда дiни мәселелер қамтылуы тиiс қой. Кiтап «Қазақ пен ортаазиялықтардың ұлттығы мен елдiгiн қорғау» деп аталады. Оған протестант дiнiнiң қандай қатысы бар? – Мен ол кiтапта протестанттықты ұсынып, насихаттаған жоқпын. Ол жерде ұсыныс жоқ. Жай сараптама бар дiни, саяси жағынан… – Кезiнде сiздiң көпдiндiлiктi қолдап, бiр отбасының бiрнеше дiн ұстауы дұрыс деп баяндама жасағаныңыз ел есiнде. Қазiр де сол ұстанымдасыз ба? – Бұл сөздер менiң аузымнан шыққан жоқ. Мен Батыстан келген таныстарым, достарым жайлы айтсам, олар бiрлiк туралы көп айтпайды. Бұны терең ойламайды. Осы жағынан қарағанда, мен достарыммен емес, мұндағы мұсылмандармен келiсем. Ал, батыстан келген достарым не жайлы ойлайды? Батыс саясатына сай дiни бостандық жайын көкейде ұстайды. – Бiрақ сiз де бiздi түсiнуiңiз керек. Елiмiзде «Благодать» шiркеуiнiң «Қазақстанды 2010 жылға дейiн евангелилендiру» жоспары жарияланғанда, халқымыз дүр сiлкiндi. Сiз батыс адамы ретiнде миссионерлiк ұйымдардың Қазақстанға деген дiни экспансиясына қалай қарайсыз? – Бұл өте күрделi сұрақ. Мұсылмандар исламның бүкiл әлемге таралуына қарсы болмайды. Себебi ислам дiнi – әлемдiк дiн. Мысалы, Мұртаза Бұлұтай өз кiтабында Ислам дiнiнiң Оңтүстiк Кореяға таралуы жайлы айтады. Бұны мақтап, жақтап айтады. Миссионерлiк жайлы айтсақ, Мұртаза Бұлұтай – нағыз мұсылманның миссионерi. Негiзiнде ислам дiнi менiң елiм үшiн де, Оңтүстiк Корея үшiн де ата-баба дiнi емес, жат дiн. Мен христиан дiнiнiң бүкiл әлемге таралуына қарсы бола алмаймын. Қазақстанда да дiнiмiз таралса, мен «жоқ болмайды» дей алмаймын. Ол өз дiнiме қарсылық болмақ. Бiрақ мен мұндай ұйымдардың әрекетiн толық жақтамаймын. Қазақтардың бiр дiн – елдiң ауызбiршiлiгi мен тыныштығы деген ойға бiраз келiсемiн. Жiк шығару дегендей мәселелер бар. Мен Батыстан келген таныстарымның мұндағы ой-пiкiрлерi, көзқарасын естiген кезде уайымдаймын. – Кiм үшiн? Қазақ үшiн уайымдайсыз ба? – Шын жүректен қазақ үшiн уайымдаймын. Осы жағынан қазаққа жанашырмын. Негiзiнде Батыстан келгендер мұндағы православие халықтары жайлы ойламайды. Ал, православие дiнiндегiлермен көбiрек қарым-қатынас жасау керек. Егер мәсiхшiлдiк христиан әлемiнде бiрдеңе жасағысы келсе, православиелiктердiң рұқсатымен жасау керек. – Яғни, Қазақстанда бұл ұйымдардың жоспары болса, православие шiркеуiнен рұқсат сұрауы керек пе? – Хабарласып, сөйлесiп, түсiнiсiп, бiр келiсiмге келуге тырысу керек. Мен миссионерлiк iске қатыспайтын болдым. – Сонда бұрын қатыстыңыз ба? «Қатыспайтын болдым» дейсiз ғой… – Мен Қазақстанға миссионер ретiнде келген жоқпын. Бiрақ менiң мәсiхшiл, христиан қазақ достарым бар. Олармен қарым-қатынас жасаймын. Бiрақ бұл менi миссионер етпейдi. Мен ғалыммын. – Қай саланың ғалымысыз? Дiни ғалым ба? – Жоқ. Бiрақ мен дiни жағынан да қараймын. Мәселен, менiң диссертациямның тақырыбы – «Қазақ елiндегi дiни үрдiстердiң мәдени-өркениеттiк негiздерi». Құдай қаласа, кандидаттық диссертациямды ақпан айында қорғаймын. – Қазақстанға түбегейлi көшiп келдiңiз бе? – Жоқ, уақытша. Негiзi менiң Америкадан тыс екiншi елiм бар. Ол – Жапония. Менiң әйелiм – жапондық. Қайын-жұртым – жапондықтар. – Әйелiңiз жапондардың ата-баба дiнi – синтуизмдi ұстана ма? – Жоқ, ол христиан. – Бала-шағаңызбен бiр дiндi ұстанасыз ғой деймiн. Өзiңiз бiр отбасында бiрнеше дiннiң болуын қолдайсыз ғой. Егер де балаңыз исламды қабылдаса, қайтер едiңiз? – Егер балам исламды қабылдағысы келсе, оны алдымен ойландырар едiм. Отбасында тыныштық, ауызбiрлiк болсын дер едiм. Бiрақ тыйым салмас едiм. Себебi Құранда: «Дiнде зорлық жоқ» – деген. Бiрақ отбасының тыныштығы керек. – Әрине, қазақтың басына да осы мәселе төнiп тұр ғой. Миссионерлiк ұйымдар келiп, отбасының бiр мүшесiн – иегова куәгерi, ендi бiрiн – протестант етедi… – Себебi бұл ұйымдар осы мәселе туралы қатты ойланбайтын сияқты. Менiң келiспейтiн жерiм осы. Баланы ата-ананың рұқсатынсыз, жасырын түрде басқа дiнге кiргiзу дұрыс емес. – Оның үстiне дiни экспансияға қарсы реакция, агрессия тумай ма? – Иә, туады… – Батыстан келген соң өз дiнiңiздi iштей бiлесiз ғой. Жақында елiмiзде Құрбан айт пен православиелiк Рождество мерекесi ресми мерекелер тiзiмiне iлiктi. Мұхит асып келген дiндер өкiлдерi де өз мерекелерiнiң ресми түрде тойлануын сұрауы мүмкiн бе? – Иә, сұрауы мүмкiн. Осындай жағдайға қарап, мүмкiндiктi пайдаланып, ресми мерекенi сұрауы әбден мүмкiн. Америкада солай.

Әңгімелескен Кәмшат ТАСБОЛАТОВА