Құдайберген СҰЛТАНБАЕВ: АНА СҮТIМЕН КЕЛГЕН ӨНЕРДI ҚАДIРЛЕУ КЕРЕК

Құдайберген Сұлтанбаев десе, жұрт “Тамашаны” көз алдына әкеледі. 1999-2004 жылдары мәжіліс депутаты болған ағамыз бір әңгімесінде: “Біздің Парламентте бәрі әртіс. Жалғыз мен ғана Халық әртісімін” деп әзілдепті. Бүгінде Құдайберген Сұлтанбаев киелі шаңырақ, өнер ордасы М.Әуезов атындағы академиялық драма театрда жұмыс істеп келеді. Бәрімізге “Тамашаның тарланы” болып табылатын азаматпен әңгімеміз де осы өнер, мәдениет саласынан басталып еді. — Аға, сіздің өнерге келу жолыңыз “Гүлдермен” байланысты емес пе? — “Гүлдерге” 23 жасымда келдім. 1969-1970 жылдардан бастап 4 жыл сахна жұмыскері, жарық беруші, одан кейін режиссердің көмекшісі болдым. Солай қатардағы адам ретінде қызмет ете жүріп, біраз дүниелерді бойыма сіңірдім. Яғни, 1970 жылы Консерваторияда театр факультетінде оқып жүріп-ақ, қосалқы жұмыс істедім. Осының бәрі “Гүлдердің” негізін қалаған Серік Елеусізов ағаның арқасы еді. Себебі, Серік аға қазақтан тұңғыш шыққан кәсіби режиссер болды. Мұндай біртума азамат, үлкен талант сирек туады ғой. Бірақ, сол кездің өзінде Серік ағаның маңдай терімен жасаған адал еңбегін жамылып, атағын алып кеткендер болды. Олардың арасында “Мен бүйттім, сөйттім” деп қолының ұшын тигізбегендер де кездесті ғой. Мұны ол кісінің көзін көрген “Тамашаның” режиссері Лұқпан Есенов ағамыз, осы эстрада ансамблінің алғашқы қарлығаштары мен тұңғыш перзенттері де растай алады. Сондықтан да Серік ағаның атын көп атамай, елей бермейтініміз ойлантады. Сосын сол уақытта “Гүлдерде” ұйымдастырушы болған Камил Хамитұлы Чурин ағаның үлесі өте мол болды. Біз гастрольмен Мәскеуге барғанда, күтіп алатын бір автобус келмей қалғанда, Кәмил аға кері қайтамын деп қатты ашуланды. Сонда Мәскеудің беделді, атышулы администраторларының жалынғанын көрсеңіз ғой. Камил аға бүкіл әртістердің жағдайын жасап, жайғастырғаннан кейін ғана өз қара басының қамына кірісетін. Ал оның бергі жағында Жәміш Мұсылманқұлова, Зина Телбаева, Ажар Тәжібаева сынды өнер тарландары қашанда ыстық болып тұрады. Енді ол кездегі “Гүлдерді” көргендер оның сахналық жүйесіне, динамикасының өте жылдамдығына таң қалатын еді. Тіпті, көз алдыңда бір сәтте өте шығып, аққан жұлдыздай әсер қалдыратын. Бұл қойылымдарда бірінен соң бірін хабарлау деген мүлде жоқ. Осының бәрі режиссердің атқарған адал еңбегінің жемісі. Керек десеңіз, қазіргі эстрада саласында жүргендердің біреуінде режиссура жоқ. Олар сахнада жүріп-тұра алмайды, әнді таңдай да алмайды, ойына не келсе, соны істейді. Егер Серік ағам тірі болса, ақсап жатқан эстрада саласын бір жүйеге келтірер еді. — Эстрада саласы ақсап жатыр дедіңіз. Көңіліңіз толмайтын сияқты… — Бізде көркемсөз шебері деген жанр бар. Ал, конферансье жанры қазір жойылып барады. Басында Ғ.Тұяқаев деген азаматтар осы жанрдың негізін қалаған еді. Ал бірақ, олардың мектебі аяқсыз қалды. Енді оны мына Т.Жүргенов атындағы Театр және өнер академиясында қолға алып, осы саланың мамандарын дайындау керек. Негізі “Конферансье” жанры “концерт жүргізуші” дегенді білдіреді. Бүгінде концерт жүргізетіндер қолындағы қағазымен шығады да, содан оқып беретінді шығарды. Ал конферансье бүкіл концертті интеллектуалды түрде алып шығуы керек. Оның арасында импровизатор болып, аяқ асты сөз табатын қасиеті бар сахна мен көрерменді ұштастыратын шебер әрі қиын жанр. Ол көп оқып, білген адамның ғана қолынан келеді. Тағы қайталап айтамын, сол режиссура жоқ бізде. Әншінің сахнада қалай жүріп тұратыны жайлы, оның киім киісі, репертуар таңдауы, ән тақырыбының мәніне көңіл аудару міндетті. Мысалы, “Көршінің қызы керемет еді, әкесі оның жақсы адам” деген не мағына беріп тұр. Осы секілді қазір быламықтар көбейіп кетті ғой. Ал Ресейде жаңағы айтқан жанрымыз бұрыннан өмір сүріп келеді. Мысалы, Петросян қандай керемет театр ашты. Оған кемінде отыз-қырық автор жұмыс істейді. Ал бізде, керісінше, қазір авторлардың өзі өз шығармасын оқитын болды. Кейбірінде дауыс та, актерлік шеберлік те жоқ. Тіпті, қазір сатираны, пародияны жазатындар жоқтың қасы. Бүгінгі таңда бізге Оспанхан, Сейіт Кенжахметов, Көпен Әмірбек сынды сатирик азаматтар ауадай қажет. Негізі бәрі драматургияға байланысты ғой. — Көрермен кейінгі кезде сахнадағы Құдайберген Сұлтанбаевтан көз жазып қалды… Кейде “Күлкі керуенінен” де көріп қаламыз… — “Тамашаның” режиссері мені кейінгі кездері шақырмайтын болды. Шақырмағаннан кейін қайда барасың? Ал “Күлкі керуені” арнайы хабарласып, “Аға, сіз мына ролді ойнап берсеңіз қалай болады?” деп өтініш білдіреді. Осылай шақырғаннан кейін баруға тырысамын. Айналып келгенде, бәріміздің илеп жүргеніміз бір терінің пұшпағы — шығармашылық қой. Оның үстіне қазақта “Шақырған жерден қалма, шақырмаған жерге барма” деген бар емес пе?! Қазір өзімнің “Құдайберген театры” деген жекеменшік театрым бар. Бәрі заңдастырылған, бірақ баспанасы, қаржысы жоқ бір актердің театры. — “Ат тұяғын тай басар” дегендей, “Тамашадағы” өзіңіздің ізіңізді қуып келе жатқан жастарға көңіліңіз тола ма? — Мен қазір оларды айтсам, “Аға солай деп айтыпты” деп жатып тұрып өкпелейді. Біз айтудан қалдық. Өйткені, барлығы данышпан. Негізі “жұлдыз” деп кімді айтуға болады? “Жұлдыз” деп дүниежүзінің көлемінде ән айтатын Роза, Нағима сынды сирек таланттарды айтамыз. Оларды танытқан кең диапазоны мен шеберлігі. Қазір не көп, әнші көп. Кімнің қалтасы қалың — сол әнші. Қазір теледидар мен радиоға ақшаңды төлесең болды, әндеріңді шығару оп-оңай. Бұл Мәскеуде де солай. Әртістердің жаппай тойда жүргені де сондықтан. — Депутат болған жылдарыңызда өнерді бағалатуға қандай үлес қостым дей аласыз? — Мені өнер адамдары сайлаған жоқ. Өзімнің туған жерім, Арал өңірінің халқы сайлады. Ал өнерден мені ешкім сайламайтын шығар, қайта аяқтан шалуға тырыспаса. Бұрын Ораз Жандосов Қаржы министрі болып тұрған кезде, Мәдениет министрлігіне бөлінетін 1 млрд.-ты 800млн.-ға, сосын 400 млн-ға, соңында 300 млн.-ға бірақ түсірді ғой. Бүкіл республиканың Мәдениет министрі бюджетіне бұл мүлде аз емес пе? — Осы мәселені сол кезде айттыңыз ба? — Айттық қой. “Сенің атаң Ораз Жандосов ашаршылық кезінде де өнерді қолдаған. Мынауың не?” деп сұрағанымызда, “Мен байқамаппын немесе білмей қалдым” деп жалтаратын еді. Басы-қасында жүріп, ол қалай білмейді? Түсінбеймін. Ал керек десеңіз, басқа ұжымға немесе жекеменшік саланың өзіне 200 миллионнан астам қаржы бөлгенін өз көзімізбен көрдік. Көрдіңіз бе?! Бұл бізге деген көзқарасты аңғартады ғой. — Депутат болғанда не бітірдіңіз? — Депутат болғанда бір нәрсені қырып-жоятындай, бәрінің сұрайтыны осы. Тағы айтам, Аралдың сайлаушыларына еңбегім сіңгендіктен сайландым. Бірталай көмекке зәру адамдардың мәселелерін шешіп бердім, ақшалай қөмектестім. Оның бәрін жалпы халық біле бермейді, әрине. Бірақ, оның бәрі құжатта жазулы тұр. Оның қасында әйтеуір камераға түсіп қалу үшін өзін-өзі дәріптеп, популизмге ұрынып жүргендер бар ғой. — Қазіргі Парламентте ұлттық мәселелерге жан-айқайын білдіріп жүрген Амангелді Айталы, Мұхтар Шаханов секілді азаматтар бар… — Парламенттің сара жолының басын 1995 жылы біз бастап бердік қой. Меніңше, Парламентте жұмыс істейтін он бір-он екі ғана депутат бар. Көпшілігі қарақан басының қамынан аса алмай жүрген адамдар. — Кино мен театр бір-бірімен ағайындас екені белгілі. Сіз режиссер Рүстем Әбдіраштың “Қаладан келген қыз” фильміне түстіңіз. Сол жөнінде айтсаңыз? — Бұл кино өте керемет түсірілді. Өзінің әкесі Жарасқан Әбдіраштың автобиографиялық шығармасының желісімен, қазақы иіске толы, поэмадан тұңғыш сценарийді оның ұлы Рүстем Әбдіраш жасады. Фильмде Арал өңірінің бір балық аулайтын ауылының өмірі, соғыс өткеннен кейінгі уақыт суреттелген. Сондай-ақ, онда сол уақыттың бет-бейнесі, ауыл адамдарының жайсаң мінездері бар. Басты кейіпкерлері мектептің жоғары сынып оқушылары, ал мен мектеп директоры ролінде ойнадым. Басты рольдерді Теміржан Данияров, Меңтай Өтепбергенов, Жарас Омаров, Жанел Мақажанова, Саят Нүрекенов сынды әртістер сомдап шықты. Жақында ғана Рүстемнің тағы “Ауылым” атты фильміне түсіп жатырмын. Сол секілді қырғыздық режиссер Болатбек Шәмшиевтің “Көктебедегі кездесу” немесе “Фудзияма” фильміне де түсу бұйырды. — Кино өнерінің біздегі беталысына көзқарасыңыз? — Кино деген үлкен дүние. Бұл өнерде жүрген данышпандар көп қой. Мысалға, Б.Соқпақбаевтың “Менің атым Қожа” повесіне жазылған Абдолла Қарсақбаевтың киносы қандай шеберлікпен түсірілген фильм. Оны сол кезде шебер фильм деп ешкім ойлаған да, айтқан да жоқ. Бұл әлі күнге дейін тақырыбы өзекті, қазақ киносының керемет дүниесіне жатады. Қазіргі біздің режиссерлар осындай фильмдерді түсірмейді. Олар көбінесе “авторлық фильм” деген жанрды ұнатады. Онда жеке өзінің ғана түсінігі бар, болды. Оны сенің халқың түсіне ме, түсінбей ме, қарапайым адамның жағдайы айтыла ма, жоқ па — онда шаруасы жоқ. Яғни, ешкіммен санаспайды. Кейде біз: “бір адам түсінетін, қажетті фильм тудырсаңдаршы” деп ойымызды айтамыз. Бірақ, бәрі қаланың оқыған, асфальтте туған балалары, бұларда ауылдың иісі де жоқ. Дегенмен, бірен-саран режиссерлар бар. Бірақ оларға фильм түсіруге мүмкіндік бере бермейді. Баяғы бәрі қаржыға және уақытқа байланысты деген әңгімелері бітпейді ғой. Ал “авторлық фильм” деген олар үшін әйтеуір шет елге барып сыйлық алса болды. Оларға не керек?! Шетелдіктерге біз азиаттық ұлт ретінде саналамыз да, біздің барлық дүниеміз экзотика секілді сезіледі. Тіпті, олар қазақ деген ұлт барын да білмейді. Сондай бейтаныс таңқалыстардың арқасында сыйлыққа ұсыныла салады. Бірақ ол фильмнің туған халқына түк те пайдасы жоқ. Қазақтың мінезінің өзі алып-ұшпа ғой. Басқа елдің фильмдерін көріп, соларға ұқсағысы келіп, дұрыс туындыны керісінше насихаттаумен болады. Демек, техногендік жағы, яғни, қалада өскен режиссердің интеллектісі, білімі мен теориясы мықты болғанмен, тәжірибесі жоқ. Iске келгенде шорқақ. Ол ауылдың дәмін сезбеген, қазақи мінез-құлықтан жұрдай. Ал ауылдан келген таланттың қалаға келіп, оқып, білім алуына жағдайы болмай, осы деңгейге жетпей құриды. Дегенмен, қазақ режиссерлары жоқ емес, бар. Олардың өзі жасаған дүниесін дүниежүзілік деңгейден алып шығамыз деп тыраштанады да, не әрі емес, не бері емес қылады. Осының салдарынан Құрманғазыны, Абайдың жас шағын, тіпті, Жамбылдың да жас шағын кинода сәтті шығара алмады. Неге екені белгісіз, біз тұлғалардың тек бала кезін ғана түсіреміз?! Өйткені, режиссердің одан артық дүние жасауға дәрмені, өресі жетпейді. — Кино демекші, “Көшпенділер” фильмін көрген шығарсыз. Бұл шығармаға талай сын да айтылды ғой… — Бұл жерде біз білмейтін көптеген мәселе бар. Оған қаншама қаржы да бөлінді. Шығын да көп. Бірақ негізінде мұнда “ә” дегеннен “Көшпенділердің” бәрін қамту мүмкін емес. Сондықтан да бір ғана эпизодын алған. Дегенмен, Голливудтың кино түсіру жүйесі сондай, өз актерлары қатыспаса, олар әріптестікке көнбейді. Өйткені, ертең ол кино сол жақтағы кинокомпанияларда көрсетіледі, айналымға енеді ғой. Бірақ фильмді түсіру жұмыстары аяқталмай жатып, режиссері ренжіп, соңына дейін түсірмей тастап кетті. Неге екені бізге белгісіз. Бірақ та фильм қарапайым халыққа ұнап жатыр… — Көбінесе сын айтып жүрген зиялы қауым ғой… — Оларға ұнамайтын себебі, басында сценарий жазған Сәкен Жүнісов, Әбіш Кекілбаев болатын. Ақырында ол сценарийді іске жаратпады. Негізі бүкіл I.Есенберлиннің “Көшпенділерін” осы қаржының төрттен біріне-ақ жақсы, көп сериялы фильм етіп түсіруге болатын еді. Осы фильмнің арқасында көп азаматтарды дәріптеуіміз, мынандай нарықтың заманында қазақ екендігімізді шет елге танытуымыз керек болды. Мысалы, “Қыз Жібекті” де түсіргенде сондай айқай болған. “Төлегеннің шашы неге ұзын, Қыз Жібек аса әдемі емес қой” деген сындар айтылған еді. Қазір бірақ кино өнерінде бұдан асқан фильм көріп тұрған жоқпыз. Осы сияқты мінезіміз бар ғой. Ең бастысы, халыққа ұнаса болды емес пе?! Жақында фильм Алматыдағы кинотеатрларда үлкен аншлагпен өтті. Әрине, мол қаржы жұмсалды дегенімізбен, бәрібір ақтап алады. Негізі бұдан коммерция жасайын деп отырған ешкім жоқ. Енді бұдан былай сол жақтан режиссерлар қаптап келе бастайды. Олар біздің елде бұдан да жақсы фильмдер түсіруі мүмкін. Міне, осындай мақсатпен түсірілген фильм. Бүкіл техникалық (есеп-шоты, экономикасы, қалай болуы) жағынан бізге ұтымды. Олардан бізге қанша аппаратура, костюм тігетін орын қалды. Егер өзіміз фильм түсіріп жатсақ, осының бәрі жарап жатыр. Сонымен қатар, біздің режиссер-мамандар фильм түсіру жағынан көп нәрсені үйренді. Ал енді бүкіл халықтың риза болуы мүмкін емес, әрине. Қай уақытта да жаңа дүние шыққанда көп сынап жатамыз. Алғашқы кездері әсер үркек болады да, бірте-бірте бой үйрене бастайды ғой. — Сіз Т.Жүргенов атындағы театр және өнер академиясында сабақ бере жүріп жастармен жиі араласасыз. Олардың арасынан талантты режиссер, актер шыға ма? — Бар. Қазіргі жастар өте талантты. Мысалы, өзімнің арнайы курсым бар. Оларға “актерлік шеберлік” деген пәннен 2-курстан дәріс беріп келемін. Алдында Жанас Искаков деген белгілі актердің бастап берген курсы еді. Бүгінде студенттер өзді-өзі дайындалғысы келеді. Бірақ, оларға дайындалатын аудитория жоқ. Қысқасы, жағдай жоқ. Әр жерде қаңғып жүреді. Қазір студенттер дипломдық жұмысына француз драматургі Робер Томаның “Тор” (“Ловушка”) қойылымын дайындап жатыр. Құдай қаласа, жазда театрда көрсетеміз. Балалар өте шебер, ынтасы зор, ізденімпаз. Ол жағынан сенімдімін. Бірақ, олардың болашағына деген күмән басым. Ертеңгі күні театрға орналасуы қиындық туғызады. Ал жастар облыстық театрларға барғысы келмейді. Өйткені, олардың жағдайлары мәз емес. Бүгінде өнер ордасының бәрі кедей ғой. — Талай образдар сомдап жүрсіз. Осы уақытқа дейін бірталай болып қалған шығар… — Мен 1974 жылдан бастап сахнада жұмыс істедім. Содан арасында біраз жыл үзілісте болып, парламентке депутаттыққа кетіп қалдым. Міне, қазір өзімнің өнер ордамда жұмыс істеп келемін. Қазір “Құдалар” спектаклінде ойнап жүрмін. Бұдан басқа тағы бірнеше спектакльдерде рольдерім бар. Айта берсек көп қой. Әлі де талай образды сомдауға шамам жетеді. Бірақ, бәрін еске түсіру керек. Көбінесе эпизод пен ортаңғы рольдерді алып шықтым. Бұрынғы кезде үлкен рольдерді ағаларымыздан сұрап алатын едік. Ал қазіргі жастарға роль көп. Кімді, сомдаймын десе де, өз еріктері өзінде. — Адам мақсатпен өмір сүреді ғой. Әлі де көкейіңізде талай ойлар бар болар… — Алға қойған жоспар да, мақсат та көп. Біз секілді актерлар алда не жасайтынын айта алмайды. Бәрі режиссерға байланысты ғой. Егер өзің бірнәрсе ұйымдастырайын деп жоспар құрсаң, айналып келгенде қаржыға тіреледі. Біздің Республика сарайында концерт өткізу үшін жалға алғанның өзінде 650 мың теңге алады екен. Қалған ақшаңды жарнама жасағанға, теледидардан көрсеткеніне төлейсің. Бүгінде көрермендер концертке де келгісі келмейді. Біздің әртістердің барлығы тыраштанып, өзін көрсету үшін жанталасып жүр. Мысалға, бір жерге ән жазу үшін 200-300 доллар төлейді. Одан тағы әнін жазған композиторға, сөзін жазған ақынға ақшасын бір береді. Негізі осының барлығын ұйымдастыратын, “Гүлдер”секілді үлкен ансамбль, топтасқан ұжым керек. Ал мұның бірі жоқ кезде жаңағыдай жеке өзі еңбектеніп, үнтаспасын, дискін шығарып жүрген әншілерге рақмет айту қажет. Керісінше, теледидар мен радио бұлардың өнімін сатып алудың орнына, олардан ақша сұрайды. Бүкіл дүниежүзі ана сүтімен келген өнер иесінің өнерін, шығармашылығын қадірлеп сатып алып жатса, бізде, керісінше,“ақша төле” дейді. — Құдайберген аға, өзіңіздің жолыңызды қуатын ізбасар бар ма? — Ондай бала жоқ. Құдайдың берген бір ұл, бір қызым бар. Қызым — Айнұр, қазір тұрмыста, Әнуар атты немерем бар. Ал ұлым Еркебұланның хоббиі — би билеу. Бірақ, басқа салада, ҚазМҰУ-нің халықаралық экономика факультетінде оқиды. Жалпы, әртістік өнерге қосылу үшін, төрт құбыла түгел болу керек. Егер ондай жағдай болмаса, не киер киімге, ішер тамаққа жетпейді, не баспанаға жарымайды. Өнерде жүрген адамдардың барлығы мұны баласының баласына тілемейді. Өйткені, біз талай таяқ жедік қой. Сондықтан балаларымның бұл жолға келмеуін қалаймын. Баланың болашағын ойлаймыз ғой. Кезінде мен де архитектор боламын деп армандаушы едім. Кездейсоқ тағдыр солай болып кетті. — “Сананы тұрмыс билейтін” заман ғой. Жалпы, бүгінгі табысыңыз отбасыңызға жете ме? — Әйтеуір, әзірше шүкір дейміз. Бірақ болашақ тұман. Мынандай тажал заманда өмір сүру өте қиын. Дегенмен, қажыр-қайратымыз бар шақта еңбек етуден еш жалықпау керек. Мұны мен жастарға да, балаларыма да айтып келемін. — Жаңа жылды қайда қарсы алдыңыз? Кіммен? — Жаңа жыл дегенді, жалпы, отбасылық мереке ғой деп қадірлейтін едік. Дегенмен, өзіміздің Наурызды Жаңа жыл ретінде қабылдағаннан бері сол мерекені тойлағанды дұрыс көремін. Бәрібір де, Санто Клоус бізге кірме дүние ғой. Бірақ, балалар Аяз Атаға үйреніп қалғандықтан, әр Жаңа жылда “Аяз Ата келеді” деп күтумен болады. Сондықтан да Жаңа жылды негізінен үйде, отбасы арасында қарсы алдым. Ал одан былайғы ұжыммен бір жерге барып, сауық, шу құрып жүргенді жаным ұнатпайды. Тек қана өзімнің жақын достарымның арасында немесе үйде жайланып отырғанға не жетсін?!

Әңгімелескен Динара Мыңжасарқызы