Ең таңданарлығы, осы оқиғалардың барлығына бiздiң Үкiметтiң реакциясының тым бейжайлығы. Шекарадағы небiр инциденттер жауапсыз қалған. Керiсiнше, Өзбекстанның Қазақстандағы төтенше және өкiлеттi елшiсi Тұрдықұл Бутаяров бұл оқиғаларға өзiмiздi кiнәлi санап, айыптағаны бар. Қазақстанның Сыртқы iстер министрлiгi мен Iшкi iстер министрлiгi тек қарсылық нотасын жiберумен шектелiп отырған. Тiптi, халықтың сөзiн сөйлейдi деген депутаттар да бұған көз жұма қарап келдi. Тек 16-шы оқтан кейiн, осы Сарыағаш ауданынан сайланған Мәжiлiс спикерi Жармахан Тұяқбай Үкiметке алғашқы депутаттық сауалын жолдады. Бұдан кейiн мұндай оқиғаның қайталанбайтындығы туралы уәде берiп, Өзбекстан жағы шығарып салды. Шығарып салған емей немене, жыл өтпей тағы да кiсi өлiмiне ұласып отыр. Бұл жолғы оқиғаға байланысты, Өзбек құқық қорғау органдары тергеу iсiн жүргiзедi дегенмен қарапайым халықты алдаусыратып қояды. Ал, өзбектердiң бұл оқиғаға орай берген түсiнiгi бұның алдындағылармен өте ұқсас.
«Шекарадағы тәртiптi бұзушыға қарсы атылған оқ шекарашының өзiнiң қауiпсiздiгiн қорғау үшiн және қару-жарақты тартып алмақ болғаннан сақтану үшiн қолданылған. Әрi бiр-екi оқ аспанға атылғаннан кейiн барып, қарсы шығушыға бағытталған» деген түсiнiктеменi Өзбекстанның Ұлттық қауiпсiздiк қызметi 3 маусымда мәлiм етiп үлгердi. Демек, сот iсi аяқталмай, кiмнiң кiнәлi, кiмнiң кiнәсiздiгi айқындалмай жатып-ақ, Өзбекстан тарапынан ресми мәлiмдеме жасалып үлгерген. Бiр қызығы, Өзбекстан шекарасындағы инциденттердiң бiр-бiрiне өте ұқсас өрбуi және оған деген түсiнiктеменiң бiр жақтылығы. Бұл дегенiмiз Қазақстанның өз көршiлерiне ұлттық қауiпсiздiк тұрғысынан мығымдық таныта алмай отырғандықтың салдары болса керек.
Айталық, бұған дейiнгi шекарадағы қайғылы оқиғадан көз жұмған қазақстандықтар 2002 жылдың 6 қарашасында Жiбек жолы елдi-мекенiнiң тұрғыны 31 жасар Елмұрат Бектұрғанов Қазақстан шекарасынан 200 метр жерде атылды. Қасындағы ағасының айтуы бойынша, олар жоғалып кеткен қойды қарап жүрген. Екiге бөлiнiп кеткен ағайындылардың бiрi — ату нысанасына ұшырап, екiншiсi оны жаралы күйiнде тауып алады. Ал, оқ атып, ерлiк жасап тастаған өзбек шекарашыларынан сұраған көмегi зая кетедi.
Осыдан тура бiр жыл өткенде дәл осындай оқиға қайталанады. Бағыс ауылының тұрғыны 36 жасар Бақдәулет Мағадәлиев те «қаңғыған» оқтың құрбанына айналады. Тергеу нәтижесi бiреу-ақ, оққа ұшқан адам өзi кiнәлi.
Егер, Қазақстан тарапынан Өзбекстанның бiр адамы мерт болатын болса, онда жағдай дәл осындай бейбiт түрде шешiлмесi қақ. Тiптi, еларалық жағдай ушығып, соғыс өртi тұтанбасына кiм кепiл. Бiздердiкi жағдайды өте-мөте сабырлы шешемiз деумен-ақ, басындырып алғанға ұқсайды. Әрине, халықаралық қақтығыстарға жол бермей-ақ, өзiнiң де ақысын жегiзбеуi қажет қой.
Кейбiр сарапшылар болып жатқан оқиғалардың көбi — Өзбекстан Қазақстанның алға шарықтап дамып кетiп жатқандығын көре алмаушылықтан өрбiп отыр дегендi айтады. Байқап отырсақ, бұл сөзде шындық жатқан сияқты. Мәселен, екi ел шекарасы айқындалмай тұрған кезде Өзбекстан тарапы осы iстiң тезiрек жүзеге асуына қамшы басты. Сөйтiп, өз дегенiне қол жеткiздi. Тiптi, 1956 жылы Өзбекстанға берiлген Бостандық ауданымен қоса, сол өңiрдегi Түркiстан ауылын да меншiктедi. Сөйтiп, шекараға алабағандар тартылған кезде, Өзбекстан Президентi Ислам Каримов шекараның мәңгi ашық болатындығын, посткеңестiк елдердiң азаматтары бiр-бiрiне ешқандай кедергiсiз өте алатындығын айтты. Алайда, Астанада 2002 жылдың желтоқсанының соңына ала кездесу өткiзiп қайтқан Ислам Каримов, Ташкентке қайта оралысымен, дәлiрек айтсақ, 2002 жылдың 27 желтоқсанында шекараны жауып тастау туралы жарлық түсiрдi. Ондағы ең басты айтылған себеп, Қазақстаннан Өзбекстанға сапасыз азық-түлiк әкелiнiп жатыр, эпидемия тарау қаупi бар дегенге саяды. Алайда, сарапшылар бұның тек сыныққа сылтау болғандығын айтады. Өзбекстан шекарасын жабудағы ең басты мақсат — Қазақстанға келiп сауда жасап, күнiн көрiп жүрген жүздеген саудагерлердiң аяғына шiдер салу. Сөйтiп, Қазақстан экономикасына ағылып жатқан салықты Өзбекстан экономикасына қайтару болып табылған. Сондай-ақ, Қазақстаннан Өзбекстанға ұн әкелiнетiн. Оның да жолын кесу қарастырылыпты, өйткенi, жергiлiктiлердi өз елiнiң ұнын сатып алуға мәжбүрлеу керек.
Жалпы, Өзбекстан экономикасының бiразы Қазақстанға тәуелдi. Ең бастысы Өзбекстан тiптi көршiлерi арқылы да ашық теңiзге шыға алмайтын әлемдегi 2 елдiң бiрi. Сондықтан да, географиялық-экономикалық тиiмсiз аймақта орналасқан Өзбекстан бұл өшiн көршiлерiнен алып отырғанға ұқсайды. Мұндай оқиғалар тек қазақ-өзбек шекарасында ғана емес, қырғыз-өзбек шекарасында да орын алған. Қазақстан азаматтары Өзбекстан территориясында миграциялық-картамен жүре алатын болса, қырғыздар визамен ғана кiре алатын дәрежеде.
Дегенмен, Қазақстан өзiнiң тым жалпақшешей саясатының салдарынан Өзбекстанды өзiмен санаспайтын деңгейге жеткiзген сыңайлы. Мәселен, кiп-кiшкентай Түркменстан Өзбекстанды өз орнына қоя бiлуде. Өткен жылдың өзiнде-ақ, Түркiменстан Өзбекстанды оның iшкi iсiне араласып отыр деп айыптап, дипломатиялық тұрғыда шу көтерген. Демек, дәл сондай деңгейде Өзбекстанның бiзбен санаспауына Қазақстан өзi кiнәлi сияқты.
Есенгүл Кәпқызы