Риза Боранбаева: Адамда сенім болса, дерттен айыға алады

  Педиатрия және балалар хирургиясы ғылыми орталығы – республикадағы ана мен баланың өміріне араша түсетін мекеме. Сонау 1932 жылы ашылған орталық ғасырға жуық қызметінде қаншама балаға өмір сыйлады, қаншама ата-ананың кеудесіне үміт отын жақты. Біз осы мекемеде талай жыл еңбек еткен, 2014 жылдан бері Педиатрия және балалар хирургиясы ғылыми орталығының директоры қызметін атқарып келе жатқан Риза Боранбаеваны әңгімеге тартқан едік. – 1932 жылы құрылған институт әуелгіде ана мен бала орталығы ретінде ашылды. Тек 1940 жылдан кейін балаларға арналған орталық болып өзгертілді. Біздің орталықты көне деп айтуға болады. Өзінің арнайы дәстүрі бар. Орталық еліміздің түкпір-түкпіріндегі науқас балаларға көмек көрсетеді. Жалпы, республика бойынша балаларға арналған 2 орталық бар. Оның бірі – Педиатрия және балалар хирургиясы ғылыми орталығы, екіншісі – Астанадағы «Ана мен бала» орталығы. Негізінен ауыр патологиядағы балалардың барлығы бізге түседі. Егер өңірдегі дәрігерлердің біліктілігі жетіспесе немесе қандай да бір қиындықтар туындаса, біздің орталыққа жібереді. Барлығы 285 орын бар. Оның ішіндегі 5 орын күндізгі стационарға, ал 115 орын онкологиялық ауруға шалдыққан балаларға арналған. Еліміздегі 8 оңтүстік өңір біздің қарамағымызда. Яғни, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызыл­орда облысындағы балаларды емдейміз. Сонымен қатар, батыс аймақтар да біздің бақылауымызда. Қалған 8 өңірдің балалары «Ана мен бала» орталығына барады. Яғни, территориялық жағынан жақын болу үшін осылай бөлінген. Балалардың барлығы квотамен түседі. Иә, бұрын квота деп аталатын. Қазір электронды портал арқылы келеді. Сол арқылы баланың тіркелген уақытын да, ахуалын да  бақылап отырамыз. Егер баланың жағдайы кері кетіп бара жатса, тезірек алдыртуға тырысамыз. Әрине, көп ата-ана баласын жаз мезгілінде, демалыс уақытында емдеткісі келеді. Негізінде кезек көп дегенде 3-4 күнге ғана созылады. Ал онкологиялық ауруларға кезек мүлде жоқ. Өйткені оларды көп күттірмеу керек. Орын болса да, болмаса да, науқастарды қабылдаймыз. Себебі уақыт өткізбей ем-дом қабылдауы тиіс. – Балалар арасында онкологияның қай түрі кеңінен тараған? Және қай өңірден көп тіркелуде? – Онкологиялық аурудың 50 пайызы бала өмірге келген кезде пайда болады. Кей балаларда туа салысымен байқалуы мүмкін. Кей балаларда 5-6 жаста белгі береді. Бірақ бұл да туабітті болып есептеледі. Өйткені біз генетикалық сараптама жасағанда хромосомадағы өзгерістерді байқаймыз. Яғни, бұл – ата-аналардың геніндегі мутация балаға берілген деген сөз. Бала содан ауру болады. Сондықтан да онкологиялық аурулардың жартысы туабітті болып саналады. Нейробластома – 3 жасқа толмаған балаларда кездесетін ісік. Яғни, бала 5 айлығында да, 2 айлығында да, 3 жасында да ауыруы мүмкін. Балалардың ең көбі лейкозбен түседі. Яғни, ақ қан ауруы. Бүкіләлемдік статистика бойынша қатерлі ісіктің 40 пайызын лейкоз құрайды. Қазақстандағы онкологиялық дертке шалдыққан 600 баланың 200-і лейкозбен ауырады. Шын мәнінде, қазір қатерлі ісік дерегі азайып келеді. Біріншіден, ауруды дәл анықтайтын диагностика жақсарды. Бұрын бала туғаннан кейін көп ұзамай шетінеп кететін. Оның қатерлі ісіктен көз жұмғанын ата-анасы, тіпті дәрігер де білмей қалатын еді. Сондай-ақ, қазір бұл дерт емделетін болды. Тек сенім болса, жазылып кетеді. Өкініштісі сол, сауығып кеткен балалардың кейбірінде дерт қайталануы мүмкін. Осы қайталанушылық аурудың санын арттырып отыр. Мысалы, 20 жыл бұрын лейкоз емделмеген. Қазір балалардың 70 пайызы жазылып кетеді. Бізге 3-4 жаста түскен балалардың жасы қазір 20-да. Шамамен 6-7 ай жатып емделеді. Арасында үзіліс болуы мүмкін. Интенсивті химия курсы біткен соң, демеуші терапия курсы басталады. Оны үйде алады. Бізге 3 айда бір келіп, тексеріліп тұрады. Демеуші терапия 1-1,5 жылға созылады. Ол біткенде бала толықтай жазылады. Бұдан кейін бала 5 жыл бақылауда болады. Егер қайталанбаса, демек біржола сауықты деген сөз. Бастысы осы 5 жылда қайталанушылық болмаса болғаны. Бәрі жақсы болса, баланы 5 жылдан соң тізімнен шығарамыз. –  Негізінен басқа дертке қарағанда онкологиялық аурудың белгілері кеш байқалады екен. Соның салдарынан уақытты өткізіп алатындар көп... – Дерттің дер кезінде анықталмауы – үлкен түйткіл. Дәрігердің кінәсі болуы мүмкін. Ата-аналар да байқамай қалады. Балада әлсіздік пайда болып, қол-аяғы көгеріп қалса, ата-анасы бір жерге құлап қалған шығар деуі мүмкін. Шын мәнісінде, бұл аурудың бастапқы белгілері. Егер де біз қатерлі ісіктің 1, 2-кезеңінде дұрыс диагностика жүргізбесек, күшті дәрілер, мықты құрал-жабдықтар қолдансақ та, көмектеспейді. Бұл кезде ықтималдылық өте төмен болады. Бірақ балалар ісіктің 3, 4-кезеңінде де жазылып жатады. Әрине, бұл сирек кездесетін жағдай. Балалар ауыр жағдайға түскенде жасалатын мүмкіндік аз. Біз өңірлерге барып, дәрігерлердің біліктілігін көтеруге тырысамыз. Таяуда Чехиядан мамандар келіп, шеберлік сағаттарын өткізді. Одан бұрын Мәскеуден мамандар келген. 16 өңірден онколог-гематологтарды шақырдық. Бұл  – дәстүрге айналған шара. Онкологиядан бөлек, 2012 жылдан бастап кардиохирургия саласы дамуда. Яғни, туабітті жүрек ауруына шалдыққан балаларға ашық түрде ота жасалады. Интервенциялық кардиология дейміз, яғни құрал-жабдықтарды қолдана отырып ота жасау. Бұрын туабітті жүрек ауруына шалдыққан 3000 бала шетелге бару үшін кезекте тұрған. Яғни, Қазақстанда мұндай ота мүлдем жасалмаған еді. 4 жылдан бері елімізде кардиохирургия орталықтары ашылды. Солардың бірі біздің орталықта. Онда операциялық блогы, реанимациялық бөлімшесі бар. Дәл қазір туабітті жүрек ауруына мамандандырылып жатырмыз. Біздің қызметкерлеріміз өте жас. Олар шетелде де біліктілігін арттыруда. Өйткені бұл енді дамып жатқан бағыттың бірі. Басқа мемлекеттен келген мамандармен бірлесіп ота жасаймыз. Сондай-ақ, неонатальдық хирургия бар. Бұл да басқа органдағы туабітті кемістікке жасалады. Оған қоса бізде пульмонология, кардиоревматология, урология, хирургия бөлімдері бар. – Егер басқа облыстарда ауыр операциялар болса, мамандарыңыз бара ма? – Бізде телемедицина бар. Жаңа корпуста телемедицинаға арналған жаңа құрылғылар, үлкен экран тұр. Күнде таңертең біздің 3-4 қызметкеріміз отырып, кеңес береді. Егер олар ауруды еңсере алатын болса, біз тағайындаулар ұсынамыз. Не болмаса рентген кескіндерін қараймыз, консилиумда талқылаймыз. Бәрі жақсы болса, 2 күннен соң байланысқа қайта шығамыз. Егер науқастың жағдайы ауыр болатын болса, олар баланы порталға қояды. Ал бала орнынан қозғала алмайтындай дәрежеде болса, біз реанимациялық бригаданы жібереміз. Екі реаниматолог барып, көмек көрсетеді. Егер бала тасымалдауға жарайтын болса, онда оны ұшақпен осында әкелеміз. Сосын емді осында ары қарай жалғастырады. Яғни, қазір барлық мүмкіндік бар. Бізге күнделікті ауыр жағдайдағы сәбилер түседі. Мысалы, анасы ауыр босанса, сәби туабітті ауруға шалдықса, мамандар телефон арқылы кеңес береді. Негізінде біз арнайы іс-сапарға шығу кестесі бойынша жоспарлы түрде өңірлерге шығып тұрамыз. Қайтыс болған сәбилердің медициналық картасына сараптама жасайды, тексереді, емдеудегі қателіктерді қарайды. Мұның бәрі тексеріс немесе жаза ретінде жасалмайды. Керісінше қателікті қай жерде жібергенін анықтау және болдырмау. – Әлгінде диагноз туралы айттыңыз. Көп ата-аналар баланың денсаулығына салғырт қарауы мүмкін. Бірақ қаншама жыл нақты диагнозын таба алмай жүреді. Оған дәрігерлердің де сауатсыздығы себеп емес пе? – Әрине, түрлі жағдайлар болады. Кейбір ата-аналар балада онкологиялық аурудың барына сенбейді. Бұл – бір. Екінші – балаларда қатерлі ісік түрлі симптомдармен көрінуі мүмкін. Яғни, ересектерде басқаша, балаларда мүлдем басқаша. Кішкентай балаларда өте қиын. Өйткені олар мына жерім ауырып тұр деп айта алмайды. Жылауы, тамақ ішпеуі мүмкін. Басқа да белгілері болуы мүмкін. Кейде қатерлі ісік вирустық инфекция ретінде байқалады. Демек, ісік басқа аурудың белгілері арқылы көрінеді. Мысалы, баланың буыны ауырса, ата-ана баланың аяғы ауырды деп, ревматологқа апарады. Ревматолог те қателесіп, басқа маманға жібереді. Кейде дәрігердің сауатсыздығынан да онкологиялық дерт анықталмауы ықтимал. Шалғай ауылдарда педиатр да жоқ. Ал терапевт өздігінен емдеп, қателесуі мүмкін. Әсіресе, 13-14 жастағы жасөспірім балалар түсіп жатады. Өйткені олар ата-аналарына мына жерім ауырды деп айтуға ұялып, соңына дейін жүреді. Сосын ата-аналар да ересек балалардан күнделікті денсаулығын сұрап, қадағалап отырмайды. Кішкентай баланы жуындырғанда көреді. Ал 15 жасар баланың денесін ешкім ашып қарамайды. Себебі бала онкологиялық дертке шалдықса, денеде бөртпелер, көгерген жерлер кездеседі. Қазір біз дәрігерлермен де, ата-анамен де жұмыс істейміз. Бұл «Тұрғындармен ақпараттық-түсіндіру жұмыстары» деп аталады. Оның үстіне тұрғындар қазір өзін-өзі емдеумен көп айналысады. Баланың қызуы көтерілсе, парацетамол, түрлі антибиотиктер бере бастайды. Кез келген қатерлі ісік ауруы дене қызуын жоғарылатады. – Отаның бәрі тегін дейсіз ғой. Сонда әйгілі орталықта қиындық туғызып жүрген ешқандай түйткіл болмағаны ма? Сенімсіздеу екен... – Кепілдендірілген тегін медициналық көмектің артықшылығы осында. Барлық балалар квота бойынша түскендіктен, бізге ақшаны медициналық қызмет көрсету комитеті аударады. Сондықтан да барлық ем тегін. Одан бөлек ақылы консультативті-диагностикалық бөлім бар. Бұл – кез келген ауруханада бар жеке қызметтің түрі. Біз де аштық. Өйткені сақтандыру компаниялары бар, ақылы түрде тексерістен өткісі немесе ақылы түрде кеңес алғысы келетін адамдар бар. Оған қоса біз сақтандыру компаниялары және ақылы қызмет алғысы келетін тұғалармен келісім-шартқа отыра аламыз. Сол сияқты әдеттегідей бізге де мамандар жетіспейді. Педиатрия факультетін жауып тастағаннан кейін біраз тығырыққа тірелдік. Мәселе неде? Қазір педиатрияға барғысы келетіндер өте аз. Жастар педиатр болғысы келмейді. Өйткені баланы емдеу – өте қиын. Сосын өзіңіз көріп отырғандай, мамандық қиын. Жастар жұмысы жеңіл, ақшасы көп кәсіпті қалайды. Мемлекеттік мекеме болғандықтан, бәрін бірдей жұмысқа ала бермейміз. Өйткені біз де іріктеу жүргіземіз. Ең мықты мамандарды алғымыз келеді. Әсіресе, тілді білу маңызды. Біз барлық қызметкеріміздің ағылшын тілін меңгергенін қалаймыз. Өйткені барлық тағылымдамалар шетелде өтеді. Мысалы, жақында бір топ маманымыз Чехиядан оралды. Сондықтан маман ағылшын тілін білмесе, біз оны шетелге оқуға жібере алмаймыз. 2012 жылдан бастап аллогендік-туыстық донордан және антологиялық трансплантация арқылы сүйек кемігін ауыстыруды қолға алдық. Ал туыстық емес донордан біз трансплантация жасамаймыз. Кейде біртекті бауыр, ішек трансплантациялары болады. Оларды да шетелге жібереміз. Қазір А.Н.Сызғанов институты балаларға бауыр трансплантациясын жасай бастады. Олардың бәрі сәтті жүзеге асуда. Міне, мамандар шетелге барып, тәжірибе алмасса, мұндай отаны өзімізде де жасауға болар еді. Әрине, ауыр науқасты шетелде емдеткісі келетін ата-аналар бар. Кейде қатерлі ісіктің 4-кезеңінде болса, біз түгілі шетел медицинасы да емдей алмайды. Бірақ кез келген ата-ана үмітін үзгісі келмейді. Ауыр тиетінін білемін, қатерлі ісіктің 4-кезеңінде шетелге апарып қажеті жоқ. Өйткені біздің өзіміз де үміт жоқ екенін білеміз. Әлемде қатерлі ісікті 100 пайыз емдемейді. Себебі бұл қандай да бір бөлігі жазылмайтын ауру. Дегенмен бүгінде дерттің беті бері қарап келеді. Мысалы, кейде ес-түссіз жатқан бала аөмірге қайта келуі мүмкін. Түрлі жағдай болады. Біз бәрібір емді жалғастыра береміз. Әрқашан да күресу керек, үміт үзбеу керек. Оған Қазақстандағы үздік медицина кадрлары шоғырланған мекеме – Педиатрия орталығының білікті мамандары қолұшын береді. – Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен

Динара Мыңжасарқызы