«Konaklamany» көзбен көргенде...
Таяуда қазақ журналистері Қазақстан мен Түркия арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастардың 25 жылдығына орай Түркияға барған сапарында Газиантеп қаласына да арнайы атбасын бұрды. Мұндағы мақсат – Түркияның сириялық босқындарға жасаған шарапаты мен жақсылығын өз көзімізбен көру. Ұйымдастырушылардың айтуынша, сириялық босқындар тұрып жатқан лагерьге Қазақстан журналистерінің алғаш келуі екен. Бүгінде Түркия 3 млн 200 мың сириялық босқынға пана болып отыр. Қайырымдылық жасау бойынша әлемде екінші орында тұрған Түркия мемлекеті 2012 жылдың ақпанынан бері сириялық босқындарға 30 млрд АҚШ долларын жұмсапты. Түркияның оңтүстік-шығысында орналасқан Газиантеп қаласына түнде жеттік. Бұл халқының саны жағынан Түркияның алтыншы қаласы болып есептеледі. Жалпы, Газиантеп Түркияның басқа шаһарларына мүлдем ұқсамайды. Өзінше томаға-тұйық жатқан қаланың келбеті де сұрқай. Бәлкім, 6 жылдан бері соғыс өртіне оранған Сирияға шекаралас жатқандықтан болар, бітіспес даудың табын әуелі осы қаладан анық байқадық. Себебі неде десек, қазір Газиантеп қаласының өзінде 400 мыңдай босқын тұратын көрінеді. Жат елде бас сауғалап, жанын аман сақтап қалғанда, туған жеріндегі бауырларын уайымдап, күн кешіп жатқаны мұң шалған қабақтарынан сезіледі. Газиантеп – Сирияның Алеппо қаласына жақын. Дәл осы қаладан 50 шақырым жерде сириялық босқындар орналасқан екі лагерь бар. Шекара тиіп тұр. Оның ар жағында қанды соғыс жүріп жатқанын ойлағанда бойымызды үрей билеп алды. Газиантеп провинциясына қарасты Низип ауданында қоныс тепкен «Шатыр» кентінде 1900 шатыр үй бой көтеріпті. 2012 жылдың қазан айында ашылған бұл лагерьде 9 мың адам тұрса, оның 3600-і оқушы. Сондай-ақ, күндіз-түні жедел-жәрдем қызметін көрсететін 9 дәрігер жұмыс істейді. Ал біз 2013 жылы контейнерден тұрғызылған «Низип-2» лагеріндегі сириялық босқындардың тыныс-тіршілігімен танысуға бет алдық. Түріктер біз сияқты «босқын» немесе «беженцы» деп төтесінен айтпайды. Лагерьдің кіреберіс маңдайшасындағы «konaklama» деген жазу көзге оттай басылды. Жалпы, «қонақ» деген сөз кеңдік пен жайлылықты білдірмей ме? Адам жанына ә дегеннен жылы қабылданады. Өздері сөз арасында сириялықтарды «мүсәпір» дейді екен. Мұндағы 900 контейнерде 3900 адам тұрады. 1600 оқушы сол лагерь ішінен ашылған балабақша мен мектепте білім алады. Бізді босқындардың жағдайына барынша қанықтырып жүрген Газиантеп провинциясына қарасты Низип ауданы губернаторының орынбасары Кемал Шахин мырзаның айтуынша, балалар мен жасөспірімдерге білім алуға қолайлы жағдай жасалған. Одан бөлек екі лагерьден тағы бір-бір мектеп салынады екен. Ал биыл 2 лагерьден 80 шәкірт Түркия университеттеріне оқуға түсіпті.
Балабақшаға кірген сәтте-ақ қуана амандасып, тақпақтарын тақылдап айтып берген кішкентай балақайларға сүйсіндік. Бақытты балалық шағы басқа елдің босағасында өтіп жатқанын сезбесе де, ішкі түйсіктері алдамайтын сияқты. Ерекше қайсар, ерекше алғыр. Есіктен кіріп келген бізге орындарынан тұрып амандасып, ілтипат білдіріп мәз. Оларға жергілікті түрік ұлтынан, тіпті сириялық босқындар арасынан шыққан мұғалімдер араб және түрік тілінде дәріс береді. Келесі бөлмеде бір топ оқушы Құран кітабына үңіліп, судыратып оқып отыр. Бала емес пе, талайдан бері сырттан адам келмеген лагерьге барғанымызда олар да бір жасап қалды. Тіпті, бөтен болсақ та, ниетіміздің түзу екенін бала пейілі сездірді ме, туғанын көргендей құшақтағанда көңіл шіркін босап кеткенін қалайша жасырайық?!
Сол сияқты емханада үздіксіз жұмыс істейтін Сириядан келген алты дəрігер лагерь тұрғындарының денсаулығын қадағалайды. Ал кәсіби мектептен, яғни, тігін тігу, шаш қию курстарынан дәріс алған әйелдер қауымы өз бетінше жұмыс істеуге кіріскен. Арнайы ашылған тігін тігу бөлмесі түрлі қолөнер бұйымдарына толы. Бірі шашқа қажетті әсемдік заттарды әп-сәтте дайындап жатса, енді бірі тұрмысқа қажетті көрпе-жастық тігумен айналысуда. Олардың қолынан шыққан қолөнер бұйымдарын арнайы тапсырыс беріп, сатып алатындар да бар екен. Өнер демекші, бір бөлменің қабырғасына қаламмен салынған суреттер жабыстырылған. Соның ішінде 13 жасар қыз әкесінің қолынан тартып, тізерлеген күйде жалынып тұрған суреті ерекше тебірентті. Картина авторының айтуынша, Сирияда жасөспірім қыздарды көбінесе әкесіндей азаматтарға тұрмысқа береді екен. «Бұл туындыда да «Әке, мені шалға тұрмысқа бермеші...» деген қыз балалардың типтік образы мен ортақ тілегі көрініс тапқан», – дейді.
Ал лагерьдегі босқындар қалай күн көреді? Қайырымдылық пен адамгершілікті бәрінен биік қоятын Түркия сириялық отбасының әр мүшесіне ай сайын 100 лирадан ақша береді. Оны азық-түлікке, керек-жарағына жұмсайды. Сол лагерьдің өзінде тауарлар арзан бағамен сатылатын арнайы 2 дүкен бар. Мұнда күнделікті тұрмысқа қажетті азықтың бәрін табуға болады. Біз бас сұққанда лагерь тұрғындары сауда жасап, карточка арқылы есептесіп тұр екен. Низип ауданы губернаторының орынбасары Кемал Шахин: «Керек тауардың бәрін толтырып қоямыз. Баға өспейді, себебі бақылап отырамыз», – деді. Тіпті, ер азаматтарға лагерьден сыртқа шығып, жұмыс істеуіне, қосымша нәпақа табуына рұқсат берілген. Тек кәмелетке толмаған балалардың тысқа шығуына болмайды.
Бұдан соң босқындар тұрып жатқан лагерьдегі бөлмелерге бас сұқтық. Бір отбасы 21 шаршы метр контейнерде тұрады. Соған қарамастан, ұрпақ санын да көбейтуде. Мәселен, біз есік қаққан отбасы жақында бесінші баласы – Ибрагим Кемалды өмірге әкелген. Әрине, өз елінен безіп, жат елде бой тасалаған жандардың көзіне тіке қарай да алмайсың. Оған дәтің де бармайды. Әсіресе, қаннен-қаперсіз ойнап жүрген балаларды көргенде жүрек тұсың шымырлап қоя береді. Жалаңаяқ інісін көтере-мөтере жанымызға жүгіріп келген Мұстафа пысық екен. Біздің алдымызды орап: «Сіздер қайдан келдіңіздер?!» деп сұрақ қойды. Бәлкім, Қазақстан туралы естімеген де шығар, «А-а, Қазақстан ба?!» деді таңырқаған күйі. Сол сәтте ересек баланың жүзінен туған жеріне деген сағыныштың лебі есіп тұрды. Біз де арқасынан қағып «Әлі-ақ бәрі жақсы болады, туған жеріңе баратын күн туады» деуден артық ештеңе айта алмадық. «Келіңдер, суретке түсірем» деп едім, «О-о-о, панорама» деп аулада жүрген ойын балалары жаныма топырлай кеткені. Жатырқап, қашып жүрген баланы кездестірмедік. Бала қайда да бала ғой. Бауырмал, көпшіл. Тіпті, бір бала жүгіріп келіп, әріптесіме кәмпит берді. Қолындағыны бөліп беруге даяр. Бөгде елде, контейнерде не үшін тірлік кешіп жатқаны туралы қазір бас қатыра қоймауы мүмкін, бірақ ертең нағыз ұлтжанды азаматтар солардың арасынан шығатынына сендік. Өкініштісі сол, соғыс балалардың балалық шағын ұрлады. Жанары жәутеңдеген балалардың бәрінің басын сипағың келеді, бірақ өз үйіне жетері жоқ. Туған Отанын аңсаған олар қырғиқабақ соғыстың тоқтаған күнін көруге асық. Низип ауданы губернаторының орынбасары Кемал Шахин мырза бір сөзінде мұнда келген 6 мың адамның көбі өз еліне оралғанын тілге тиек еткен еді. Құдай соғыстың бетін аулақ етіп, Мұстафаның да, Ибрагимнің де атақонысына қайтатын күнін жақындатса екен деп тіледік. Ал бұдан былай Сириядағы соғыс туралы ақпараттың бәрі осы көріністі, әлгіндегі балақайларды көз алдыма әкелетін болды…
P.S. Біз бұдан бұрын Түркия үкіметіне қарасты Түрік ынтымақтастық және үйлестіру агенттігінің (TIKA) төраға орынбасары Сүрейя Ер мырзамен болған кездесуде «Сириялық босқындарға гуманитарлық көмек беріп, бауырларыңызға басып жатырсыздар. Бұған Түркияның 80 млн халқы қалай қарайды?» деген сауал қойған едік. Сүрейя Ер мырза: «Екі мысал айтқым келеді. Мажарстанда шекарадан жүгіріп, өтіп бара жатқан босқындарды суретке түсірген жорналшы бала көтерген әйелді аяғынан әдейі шалып қалады. Ол осы әрекеті арқылы адамгершіліктен жұрдай екендігін көрсетті. Әрине, ол журналист талай сын тезіне ілікті де. Екінші мысал, Стамбулдың Серкижи деген мөлтек ауданында сириялық босқындар көшеде отырып, қол сағат сатады. Бәлкім, бұл арзан әрі сапасыз шығар, бірақ соған қарамастан адамгершілікті ту еткен халық соны көптеп сатып алады. Себебі олардың мұндай күйге тектен-тек түспегенін біледі. Міне, осыдан-ақ жергілікті ұлттың босқындарға деген көзқарасын байқауға болатын шығар», – деп жауап берді.
Динара Мыңжасарқызы
Алматы-Стамбұл-Газиантеп-Алматы